Ανακάλυψα για πρώτη φορά, προ πολλών ετών, τον Κλαύδιο στα δύο μυθιστορήματα του Ρόμπερτ Γκρέιβς, Εγώ, ο Κλαύδιος, σε μετάφραση Αλέξανδρου Κοτζιά, και Κλαύδιος, ο Θεός, σε μετάφραση Νίκου Κ. Παπαρρόδου. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για τα δύο μέρη μιας ενιαίας αφήγησης. Απ’ όσο θυμάμαι, συναρπαστικό είναι το πρώτο μέρος, όπου ο Κλαύδιος μιλάει για την ανάρρησή του στην κορυφή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όντας ανελέητος όχι μόνο με τους φίλους, με τις γυναίκες και με τον περίγυρό του, αλλά και, πρωτίστως, με τον εαυτό του. Δεν ξέρω ποια ακριβώς ήταν η σχέση του Γκρέιβς με τον Σενέκα και την Αποκολοκύνθωση, έργο του τέλους της πρώτης πεντηκονταετίας του 1ου μεταχριστιανικού αιώνα, όταν η Αγριππίνα δηλητηριάζει τον Κλαύδιο για να σπρώξει στην εξουσία το γιο της, που δεν ήταν άλλος από τον Νέρωνα, αλλά κάτι από το σπινθηροβόλο πνεύμα τού Εγώ, ο Κλαύδιος έχει σίγουρα τροφοδοτήσει τον μυθιστορηματικό του λόγο, που απ’ όσο ανακαλώ πάλι, αποτελεί μια σπαρταριστή μυθοποίηση του ρωμαίου αυτοκράτορα, εξισορροπώντας τις διοικητικές αρετές του ηγεμόνα με τα πολλαπλά ψυχοσωματικά ζητήματα της προσωπικότητάς του.
Είδος με πανάρχαια καταγωγή
Επιτομή της μενίππειας σάτιρας και της πανάρχαιης καταγωγής της, η Αποκολοκύνθωση μας φέρνει σε άμεση επαφή με ένα είδος της αρχαιοελληνικής και της ρωμαϊκής γραμματείας το οποίο αγγίζει άμεσα το κλίμα των μεταμοντέρων κειμενικών συμμείξεων και προσμίξεων. Κι αυτό, χάρη οπωσδήποτε στα εύρωστα, ολοζώντανα και εκφραστικά ελληνικά, καθώς και στον πλούτο της εισαγωγής και των σημειώσεων του Σταύρου Τσιτσιρίδη, που απευθύνονται τόσο σε λόγιο κοινό όσο και σε ανθρώπους που θέλουν να μάθουν κάτι είτε για την πολιτική εποχή του Κλαυδίου είτε για τις λογοτεχνικές επιδόσεις του Σενέκα.
Η μενίππεια σάτιρα, και ειδικότερα η Αποκολοκύνθωση, ξεκινούν από μια συνθήκη καταστατικής ασέβειας για τους κοινωνικούς θεσμούς και το πλαίσιο της ιδεολογικής τους νομιμοποίησης και καταλήγουν στον εκρηκτικό συνδυασμό έμμετρων και πεζών μορφών, υψηλής και λαϊκότροπης τέχνης ή αναίδειας και σεβασμού για διακεκριμένα δημόσια πρόσωπα και σημαντικά δημόσια ζητήματα, ενσωματώνοντας στο εσωτερικό τους πλήθος ιστορικο-φιλολογικές παραπομπές, παίζοντας με οικεία ή με ανοίκεια λογοτεχνικά πρότυπα, εξαρθρώνοντας τους κοινούς παροιμιακούς ή γνωμικούς τύπους και τόπους, παραφράζοντας και παρωδώντας καθιερωμένες πηγές και εισάγοντας συχνά στη δράση ένα στοιχείο αποδομητικής (και ανατρεπτικής) φαντασίας. Αυτή τη γραμμή, που σίγουρα στέκει μακριά από τη λογική της επιείκειας του στωικισμού, χαράσσει ο Σενέκας στην Αποκολοκύνθωση, προκαλώντας μας το γέλιο με την αυθάδεια και την ευσέβειά του, το θαυμασμό με το συγκρητικό του μένος και την κατάπληξη με το βάθος και την αμεσότητα της ειρωνείας του.
Ζάρια που γλιστρούν απ’ τα δάχτυλα
Ο Σενέκας ανδρώθηκε στο αυτοκρατορικό περιβάλλον ως δάσκαλος και παιδαγωγός του Νέρωνα και σίγουρα είχε πολλούς λόγους να επικρίνει τον Κλαύδιο, τουλάχιστον κατά την περίοδο του θανάτου του. Στην Αποκολοκύνθωση, ωστόσο, ο Κλαύδιος υφίσταται όχι κριτική, αλλά την πλήρη γελοιοποίηση: πρώτα εκδιώκεται από τον Ουρανό, όπου οι θεοί αρνούνται την αναγωγή του σε ισόβαθμό τους, ύστερα περνά από τη Γη, όπου παρακολουθεί την κηδεία του και συνειδητοποιεί το τέλος του, και κατόπιν ταξιδεύει στον Κάτω Κόσμο, όπου του επιφυλάσσεται η πιο ταπεινωτική θέση, μεταξύ των πλέον αφανών και απαξιωμένων, συν την αιώνια τιμωρία να προσπαθεί να ρίξει τα ζάρια, όπως το έκανε εν ζωή, κι εκείνα να γλιστρούν από τα δάχτυλά του. Από την προγραμματισμένη θεοποίησή του, κατά το ρωμαϊκό έθιμο για πολλούς νεκρούς αυτοκράτορες, ο Κλαύδιος απομένει μια σκέτη, ξερή κολοκύθα: κουτός, βλαξ, ανόητος, κουτσός, δύσαρθρος, δικανικός παλιάτσος (δίκαζε ημέρα και νύχτα), ψυχρός εκτελεστής και φονιάς, ο αυτοκράτορας θα πάρει από τον Σενέκα ό,τι του αξίζει για τον μεταθανάτιο βίο του – κι ας πεθάνει εν κατακλείδι ο Σενέκας μετά από εντολή του Νέρωνα να αυτοκτονήσει, όταν ο Κλαύδιος θα έχει προ καιρού αποχωρήσει από τα εγκόσμια.
Έλεγα πρωτύτερα, όπως το λέει και ο Τσιτσιρίδης, πως τίποτε από όσα προηγήθηκαν δεν έχει σχέση με τον στωικισμό. Όπως, όμως, σπεύδει ο ίδιος να προσθέσει, η μενίππεια σάτιρα διαθέτει και μια παράμετρο ηθικής ποιότητας. Δεν υπάρχει σάτιρα χωρίς ηθική κρίση κι εδώ είναι πιθανόν να ανακαλύψουμε ένα ίχνος της πολιτικής ηθικής του Σενέκα ως στωικού φιλοσόφου: μπορεί να παραγνωρίζει τις διοικητικές και τις στρατιωτικές επιτυχίες του Κλαυδίου, αλλά η κριτική του στις αυτοκρατορικές παρεκτροπές, η σατιρική αποκαθήλωση και η αποκολοκύνθωση της αυτοκρατορικής ισχύος πηγάζει από τη στωική πεποίθηση του Σενέκα για έναν κόσμο θεμελιωμένο σε κανόνες και σε αξιολογικά κριτήρια ικανά να υπηρετήσουν μια τάξη έτοιμη να παραμερίσει την προϊούσα φθορά και τη βέβαιη παρακμή. Ας διαβάσουμε με πάσα προσοχή ένα πολύ ιδιαίτερο μα και άκρως σύγχρονο κείμενο.
