Θυμάμαι ακόμη τους δρόμους που άνοιξε στη σκέψη μου η νεανική επαφή μου με τη θεωρία του ρωσικού φορμαλισμού του Βίκτορ Σκλόφσκι (1893-1984), για να ακολουθήσουν σύντομα η Σχολή της Πράγας και οι γλωσσολογικές της ιδέες περί λογοτεχνίας. Το Zoo. Γράμματα όχι για την αγάπη έχει χαρακτηριστεί από τον συγγραφέα «επιστολικό μυθιστόρημα», κι εμείς μπορούμε να το πούμε και «ερωτικό επιστολικό μυθιστόρημα» (αν είναι να επιμείνουμε στον όρο «μυθιστόρημα»), αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για μια εφαρμοσμένη άσκηση της θεωρίας της λογοτεχνίας, για την είσοδό μας σε ένα ανοιχτό εργαστήριο, όπου ο αρχιερέας του ρωσικού φορμαλισμού δείχνει, βήμα το βήμα και σελίδα προς σελίδα (συν το απαραίτητο τελετουργικό), με ποιον τρόπο μπορεί να γραφτεί ένα μυθιστόρημα (για την ακρίβεια ένα λογοτεχνικό κείμενο) υπό την σκέπη των ομόλογων αναζητήσεων και απαιτήσεων.
Βερολίνο, ζωολογικός κήπος
Κέντρο του κειμένου του Σκλόφσκι, σε ωραία μετάφραση, με λεπτομερή υπομνηματισμό, καθώς και με ένα πυκνό διαφωτιστικό επίμετρο (τουλάχιστον για τις νεότερες γενιές) της Νιόβης Ζαμπούκα, αποτελεί η περιοχή του Ζωολογικού Κήπου του Βερολίνου, όπου από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 ξεκίνησαν, υπό την πίεση της θυελλώδους πολιτικής αλλαγής στον τόπο τους, να εγκαθίστανται κατά συρροήν ρώσοι εμιγκρέδες. Εμιγκρές είναι τότε και ο Σκλόφσκι, που δημοσιεύει το Ζοο. Γράμματα όχι για την αγάπη εν έτει 1923 (εκατό χρόνια πριν). Παραλήπτρια των επιστολών του Σκλόφσκι είναι η μυθιστορηματική Άλια, που αντιστοιχεί στην αληθινή Έλσα Τριολέ, κατοπινή σύζυγο του Λουί Αραγκόν και πρώτη γυναίκα πεζογράφο η οποία απέσπασε το βραβείο Γκονκούρ (αδερφή της Λίλια Μπρικ, μούσας της ρωσικής αβανγκάρντ και συζύγου του Όσιπ Μπρικ, επίσης διακεκριμένου κριτικού του φορμαλισμού). Στις επιστολές του Σκλόφσκι υπάρχει μια χλιαρή ανταπόκριση της Άλια, πάντοτε για το δικό του κακό, αφού όχι μόνο δεν καλοδέχεται την ερωτική του φλόγα μα και φροντίζει πάντοτε να τον περιλούζει με παγωμένο νερό, με όγκους ψυχρότητας και, το χειρότερο, με αποστροφές διαρκούς υποβάθμισης και απαξίωσης. Όσα ερωτικά τολμά να ψελλίσει ο επιστολογράφος, υποφέρουν για την Άλια από έναν αθεράπευτο εγωκεντρισμό ο οποίος δεν του δίνει καν το δικαίωμα να μιλάει για αγάπη.
Ο Σκλόφσκι δεν θα εγκλιματιστεί ποτέ στον τόπο της εξορίας του. Το Βερολίνο παραμένει πάντοτε απόμακρο και ξένο, τα ρωσικά τοπία κυριαρχούν στις γραμμές και στις εικόνες του, ακόμα και για το επαναστατικό καθεστώς των μπολσεβίκων εκφράζει μια σαφή νοσταλγία, παρά το γεγονός πως την εποχή της παραμονής του στο Βερολίνο είχε πέσει ήδη στη δυσαρέσκειά του. Και η Άλια; Μα, η Άλια δεν υπάρχει. Τα πραγματικά της γράμματα καταστράφηκαν νωρίς. Όπως κι αν έχει με το ανεκδοτολογικό μέρος του έρωτα του Σκλόφσκι, τα πάντα στο βιβλίο του συνιστούν μυθοπλαστική επινόηση, της Άλια συμπεριλαμβανομένης. Όσο για το ίδιο το μυθιστόρημα, γρήγορα θα καταλάβουμε πως προβάλλει εξ ολοκλήρου ως μια προωθημένη μοντέρνα φόρμα (η εμφάνιση του ρωσικού φορμαλισμού συμπίπτει ιστορικά με την κορύφωση του ευρωπαϊκού μοντερνισμού), που συγκερνά ήδη πολύ διαφορετικά μεταξύ τους είδη και μεθόδους γραφής (πρωτοπρόσωπη και τριτοπρόσωπη μυθιστορηματική αφήγηση, δοκίμιο, διήγημα, ακόμα και ποίηση), για να αναδυθεί εντέλει μπροστά στα μάτια μας, όπως το είδαμε προεισαγωγικά, ως πεδίο εφαρμογής της θεωρίας του φορμαλισμού – ως αγώνας για την επίτευξη της λογοτεχνικότητας. Ακόμα και η απουσία της Άλια ως πόθου του ερωτικού αντικειμένου (ο Σκλόφσκι απευθύνει στην Άλια επιστολές «όχι για την αγάπη») εξελίσσεται σε ένα σκιώδες υποκείμενο μη ανταπόδοσης, το οποίο εγγράφεται στο βιβλίο ως αναγνωστικό δέλεαρ της πλοκής, παρότι την ίδια ώρα το κείμενο υπάγεται, από την πρώτη μέχρι και την τελευταία αράδα, στη φορμαλιστική αρχή της «ανοικείωσης». Η καθιέρωση της άβολης απόδοσης στα ελληνικά εξακολουθεί να σκοντάφτει, αλλά η ανοικείωση είναι ιδιαιτέρως ακριβής εννοιολογικά, επιζητώντας να προκαλέσει την αντίσταση του αναγνώστη σε όσα διαβάζει, να τον παροτρύνει να ψάξει τα δύσκολα σχήματα, τις αφαιρετικές και αποσπασματικές τροπές της πλοκής, τις κρυφές παγίδες και τις αφανείς εκπλήξεις: όσα εν πάση περιπτώσει ξενίζουν σε ένα λογοτεχνικό κείμενο. Είναι η ώρα κατά την οποία ο φορμαλισμός και ο μοντερνισμός θα διασταυρωθούν σαν αντικριστοί καθρέφτες.
Απ’ τον Χλέμπνικοφ στον Γιακομπσόν
Ο Σκλόφσκι παραπέμπει, στο εσωτερικό ενός πλαισίου σαν και το προηγούμενο, στον φουτουρισμό (άλλη ιστορική διασταύρωση) του Βίκτορ Χλέμπνικοφ, στον μοντερνισμό του Αλεξέι Ρέμιζοφ, στον συμβολισμό του Αντρέι Μπιέλυ, στη γλωσσολογία του Ρόμαν Γιακομπσόν, αλλά και σε πλήθος άλλα ζητήματα, όπως τα γρήγορα και υψηλών τεχνικών προδιαγραφών αυτοκίνητα, οι πάμπολλοι φίλοι στη Γερμανία και στη Ρωσία, τα θηρία του Ζωολογικού Κήπου του Βερολίνου ή η ερωτοπαθής και ηττοπαθής στάση του ρωσικού μυθιστορήματος, σε αντίθεση με τον ρυθμό προέλασης του γαλλικού ερωτικού μυθιστορήματος. Και θα βρούμε επίσης εν προκειμένω την αυτοβιογραφία και την αυτομυθοπλασία, αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε τρέχουσα ορολογία, ή το πειραματικό μυθιστόρημα και το αντιμυθιστόρημα, αν μείνουμε σε ορολογία παλαιότερης κοπής, καθώς και τις θεατρικές αίθουσες και τις νυχτερινές διασκεδάσεις της βερολινέζικης καθημερινότητας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920. Ένα βιβλίο ακόμη ζωντανό και ακόμη φρέσκο στον καιρό ενός ήδη φθίνοντος μεταμοντερνισμού.
