Όσοι παρακολουθούμε την ευρωπαϊκή λογοτεχνία στη διαχρονία της γνωρίζουμε καλά πως η πολωνική ποίηση αποτελεί ένα πραγματικό «φαινόμενο» στην ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος, τόσο λόγω της αέναης δυναμικής της και της πρωτότυπης αφομοίωσης των διεθνών πνευματικών ζυμώσεων όσο και λόγω της θερμής υποδοχής της, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη, που αποτυπώνει με τον πιο εναργή τρόπο την παγκοσμιότητα της θέασής της.
Είναι, πράγματι, γεγονός αξιοσημείωτο το ότι, ενώ η πολωνική δεν ανήκει στις πιο διαδεδομένες ευρωπαϊκές γλώσσες, έχει να επιδείξει μέσα στον 20ό αιώνα δύο βραβεία Νόμπελ βαρύνουσας σημασίας για το παγκόσμιο ποιητικό τοπίο: εκείνο που απονεμήθηκε στον Τσέσλαβ Μίλος το 1980 και το δεύτερο που τίμησε τη Βισουάβα Σιμπόρσκα το 1996.
Αυτές οι δύο διακρίσεις αποτέλεσαν την κορύφωση μιας μακράς ποιητικής παράδοσης, που αρχίζει από τον «πατέρα» της πολωνικής λογοτεχνίας, τον Γιαν Κοχανόφσκι (Jan Kochanowski, 1530-1584), έχει ενδιάμεσο σταθμό τον εθνικό ποιητή της χώρας, τον Άνταμ Μιτσκιέβιτς (Adam Mickiewicz, 1798-1855), και καταλήγει στην ποίηση εκείνη που εξέφρασε, με τον πιο ακριβή και μεστό τρόπο, τα υπαρξιακά διλήμματα, τις πνευματικές αναζητήσεις, τις σύνθετες ιστορικές περιπέτειες των ανθρώπων που ζουν στον μεταιχμιακό, βίαιο και χαώδη 20ό αιώνα, μέσα από τις φωνές ποιητών όπως η Άννα Καμιένσκα (Anna Kamieńska, 1920-1986), η Άννα Σβιρ (Anna Swir, 1909-1984), ο Ζμπίγκνιου Χέρμπερτ (Zbigniew Herbert, 1924-1998) και ο πιο πρόσφατος όλων, εκείνος που αγγίζει τον 21ό αιώνα και άπτεται όλων των φλεγόντων ζητημάτων που απασχολούν τη σύγχρονη δημιουργία, ο Άνταμ Ζαγκαγιέφσκι (Adam Zagajewski, 1945-2021).
Η ιστορία και ο καθολικισμός
Τους προαναφερθέντες σύγχρονους ποιητές δεν μπορούμε παρά να τους δούμε μέσα στο πλαίσιο των μεγάλων ιστορικών γεγονότων που συγκλόνισαν την Πολωνία κατά τον 20ό αιώνα: αν σκεφτούμε την Πολωνία των νεότερων χρόνων, δεν μπορεί να μη μας έρθει στο μυαλό ένα πεδίο διαρκών πολεμικών συγκρούσεων, ένας χώρος πολυεθνικός, μια πατρίδα όπου εισβάλλουν και εξουσιάζουν οι διάφοροι «-ισμοί», από τον ναζισμό του Χίτλερ μέχρι τον κομμουνισμό του Στάλιν και των επιγόνων του. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, μέσα σε διωγμούς και ολοκαυτώματα, μέσα στην απώλεια εξωτερικής ελευθερίας, οι Πολωνοί κατορθώνουν να διατηρούν την εσωτερική τους ελευθερία χάρη στη στέρεα πνευματική τους ταυτότητα, στην οποία η ποίηση έχει κεντρικό ρόλο: πολωνοί συνάδελφοι, φιλόλογοι δηλαδή, με τους οποίους είχα την τύχη να συζητήσω επί του θέματος, ομόφωνα με βεβαίωσαν για εκείνο που και ο Τσέσλαβ Μίλος υποστήριξε, ότι για αιώνες η πολωνική λογοτεχνία ανέπτυξε με πάθος και επιμονή κυρίως το δράμα και τον ποιητικό λόγο, ίσως γιατί οι πολωνοί καλλιτέχνες έβρισκαν σε αυτά τα είδη μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης και πειραματισμών που τους έδιναν τη δυνατότητα να αποδώσουν τις σαρωτικές αλλαγές, τα ατομικά και τα συλλογικά τραύματα ενός τόπου που συμπύκνωνε ως «γεωγραφικό σταυροδρόμι» όλο το πλέγμα των ιστορικών εντάσεων και των σύνθετων ενδοσκοπήσεων που πήγαζαν από αυτές.
Και βέβαια, δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε ότι σημαντικό συστατικό της πολωνικής παράδοσης υπήρξε και είναι ακόμη ο καθολικισμός, ο οποίος, από τον Μεσαίωνα ήδη, καθώς φαίνεται μέσα στα λατινικά κείμενα των πολωνών θεολόγων, τείνει προς το μυστικιστικό βίωμα και την προσωπική σχέση του ανθρώπου με το θείο, μια σχέση που δεν εγκατέλειψε ποτέ το συλλογικό ασυνείδητο των Πολωνών, αλλά αποτελούσε πάντοτε στοιχείο μιας βαθύτερης ταυτότητας, συνυπάρχοντας με ένα ευρύτατο επιστημονικό πνεύμα: ας μην ξεχνάμε πως το «είδωλο του κόσμου» μας το χρωστάμε στον πολωνό αστρονόμο Κοπέρνικο, ενώ η σύγχρονη φυσική και χημεία οφείλουν πολλά στην επίσης Πολωνή Μαρί Κιουρί.
Θα τολμούσα να πω πως η σφαιρική θέαση των ζητημάτων του ανθρώπου, από τις εσωτερικές έως τις επιστημονικές αναζητήσεις, σε συνδυασμό με τη διαρκή βίωση των εναλλαγών μεταξύ θριάμβων και καταστροφών, έδωσαν στους Πολωνούς έναν ιδιότυπο τρόπο να βλέπουν τον κόσμο: εμπλέκονται μεν δυναμικά μέσα σε αυτόν και στα γεγονότα του, βλέπουν δε τα πράγματα από απόσταση, συλλαμβάνουν μεν το τραγικό και το βιώνουν σε βάθος, έχουν μάθει δε να στέκονται όρθιοι μπροστά στις συμφορές μέσα από το λεπτό χιούμορ, την ειρωνεία και τον αυτοσαρκασμό, αφήνονται μεν στις συγκινήσεις, παράλληλα όμως ισορροπούν μέσα σε αυτές με μα παράξενη σοφία, με μια ψυχραιμία που μας εκπλήσσει.
Ο Άνταμ Ζαγκαγιέφσκι συμπυκνώνει με τον καλύτερο τρόπο την παγκοσμιότητα του πολωνικού πνεύματος, αποτελώντας μια συμπληρωματική όψη της ποιητικής του Ζμπίγκνιεφ Χέρμπερτ: ποιητής «ιστορικός» αλλά και «προσωπικός», είρωνας που φτάνει στον σαρκασμό, δίχως όμως να ξεπερνά τα λεπτά του όρια, με ευφυέστατο και λεπτότατο χιούμορ, με αποστασιοποίηση εκεί όπου πρέπει να μας δώσει μια ευρύτερη εποπτεία, με βιωματική μέθεξη εκεί όπου το ποίημα επιτάσσει την καταβύθιση στην αλήθεια του.
Γεννημένος το 1945, με σπουδές φιλοσοφίας και ψυχολογίας, ενεργός στη γενιά του ’68 που αντιτάχθηκε στην υποτέλεια της χώρας του στον σοβιετικό έλεγχο, αντιφρονών που κατέφυγε στο Βερολίνο, στο Παρίσι και στη συνέχεια στις ΗΠΑ, καθηγητής σε αμερικανικά πανεπιστήμια, γοητευτικός ομιλητής και εμβριθής διανοούμενος, καταξιωμένος ποιητής. Ένας περιπλανώμενος του 20ού αιώνα, που επιστρέφει στην πατρίδα του μονάχα όταν ο αιώνας αυτός έχει πια δύσει, το 2002, για να κλείσει τον κύκλο της περιπετειώδους ζωής του το 2021.
Γιατί φλέγονται οι λέξεις;
Όσα προείπα περί της μοναδικής σύνθεσης πνευματικότητας, ειρωνείας, ατομικών συγκινήσεων, ιστορικότητας είναι εμφανή στα περισσότερα από τα ποιήματα του Ζαγκαγιέφσκι. Ας δούμε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις. Στο ποίημα «Ο Κίρκεγκωρ για τον Χέγκελ», ο πρώτος φιλόσοφος διατείνεται για τον δεύτερο:
Μου θυμίζει κάποιον
που χτίζει ένα θεόρατο κάστρο αλλά ο ίδιος ζει
σε μια αποθήκη δίπλα στο οικοδόμημα.
Με έναν εικονιστικό τρόπο, ο Ζαγκαγιέφσκι, ως γνήσιος Πολωνός, εντάσσει μια διανοητική κατάσταση, μια αντιπαράθεση στάσεων απέναντι στον κόσμο, μέσα σε ένα ζωντανό και παλλόμενο σύμπαν, για να καταλήξει σε έναν ποιητικό ορισμό του θεού:
Θεός
είναι ο μικρότερος σπόρος παπαρούνας στον κόσμο,
που ξεχειλίζει από μεγαλείο.
Από την άλλη πλευρά, μια ανατριχιαστική συνύπαρξη ατομικού παρόντος με το ιστορικό τραύμα απαντάται στο ποίημα «Ισόβια»:
Σ’ ένα παλιό άλμπουμ
κοιτάζεις το πρόσωπο ενός εβραιόπουλου
δεκαπέντε λεπτά πριν πεθάνει.
Τα μάτια σου είναι στεγνά.
Βάζεις τον βραστήρα,
πίνεις τσάι, τρως ένα μήλο. Θα ζήσεις.
Η εξόντωση των Εβραίων είναι παρούσα σε πολλά από τα ποιήματα του Ζαγκαγιέφσκι, ως ένα τραύμα της σύγχρονης Πολωνίας, ως ένας καθρέφτης όλου του σύγχρονου κόσμου, μέσα στον οποίο δεν πρέπει να λησμονούμε να κοιτάζουμε το πρόσωπό μας, σαν ένα χρέος στους νεκρούς, σαν ένα χρέος στα νεκρά παιδιά των αιώνων:
Γνωρίζετε ότι η μαυρομάλλα Άννα Φρανκ πέθανε,
και οι συμμαθητές και οι συμμαθήτριές της,
και οι συνομίληκοί της, και οι φίλες των συμμαθητών της, και τα ξαδέλφια της.
Θέλω να σας ρωτήσω, τι είναι οι λέξεις
και τι η διαύγεια και γιατί οι λέξεις συνεχίζουν να φλέγονται
ακόμη και εκατό χρόνια αργότερα, παρότι η γη είναι τόσο βαριά;
(«Μια συνομιλία με τον Φρίντριχ Νίτσε»).
Γιατί οι λέξεις φλέγονται; Επειδή ο άδικος θάνατος δεν σβήνει ποτέ, μας κάνει να απαντήσουμε ο ποιητής, επειδή το παρελθόν είναι πανταχού παρόν και μας ζητάει μια ερμηνεία για να μπορέσουμε να ζήσουμε. Ή, σε άλλες περιπτώσεις, γιατί εξορίσαμε όσα μας τρομάζουν και η ποίηση μας ωθεί να τα δούμε ξανά:
Απαγορεύεται πλέον να προφέρουμε τ’ όνομά σου.
Ξέρουμε ότι δεν μπορούμε να σε προσδιορίσουμε,
είσαι αναιμική, εύθραυστη και ύποπτη […]
Κι ωστόσο εξακολουθούμε ν’ ακούμε
την κουρασμένη σου φωνή
– σε μια ηχώ, ένα παράπονο, στις επιστολές που μας γράφει
η Αντιγόνη από την ελληνική έρημο.
(«Ψυχή»)
Και βέβαια, το θέμα της πατρίδας, με όλες τις ρεαλιστικές και συμβολικές διαστάσεις που ενέχει, δεν θα μπορούσε να μη βρίσκεται μέσα στα ποιήματα του Ζαγκαγιέφσκι – και είναι σε αυτά ακριβώς τα ποιήματα που απαντώνται οι πιο υψηλές στιγμές της λεπτής του ειρωνείας:
Διαβάζω ποιήματα για την Πολωνία γραμμένα
από ξένους ποιητές. Οι Γερμανοί και οι Ρώσοι
δεν έχουν μόνο τουφέκια, αλλά και
μελάνι, πένες, λίγη καρδιά και πολλή
φαντασία.
Η Πολωνία στα ποιήματά τους
θυμίζει έναν τολμηρό μονόκερο
που τρέφεται με τα νήματα των ταπισερί, είναι
όμορφη, αδύναμη και απερίσκεπτη. Δεν ξέρω
πού βασίζεται ο μηχανισμός της ψευδαίσθησης,
αλλά ακόμη κι εγώ, ένας νηφάλιος αναγνώστης,
γοητεύομαι από αυτή την παραμυθένια ανυπεράσπιστη χώρα
την οποία κατασπαράζουν οι μαύροι αετοί, οι πεινασμένοι
αυτοκράτορες, το Τρίτο Ράιχ, και η Τρίτη Ρώμη
(«Ποιήματα για την Πολωνία»).
Ο Χάρης Βλαβιανός, που υπογράφει εισαγωγή και μετάφραση, εργάστηκε με έναν επιστημονικό τρόπο, διασταυρώνοντας τις αγγλικές μεταφράσεις των ποιημάτων του Ζαγκαγιέφσκι με το πρωτότυπο κείμενο και εμμένοντας στην απόδοση των λεπτών επιπέδων της ποιητικής γλώσσας (μέθοδος που άλλωστε ακολουθείται και στη μετάφραση που έχει πραγματοποιήσει στον τόμο ποιημάτων του Ζμπίγκνιεφ Χέρμπερτ, Τιμές στον μικρό θεό της ειρωνείας, Πατάκη, 2017), γεγονός που καθιστά τον τόμο αυτόν σημαντικό για τους αναγνώστες που επιθυμούν να γνωρίσουν έναν σπουδαίο σύγχρονο ποιητή, ο οποίος, κατά την ταπεινή μου γνώμη, προοιωνίζεται το ποιητικό μέλλον.
-------------------------------------
Διαβάστε ακόμα:
( Άνταμ Ζαγκαγιέφσκι (1945-2021):
«Ανάχωμα στον φασισμό δημιουργούν οι πολιτικοί ή οι τραπεζίτες, όχι οι ποιητές»
Μια συνέντευξη στην Μπεάτα Ζουλκιέβιτς
Στο Books’ Journal 41, Μάρτιος 2014)
