Κώστας Ζέπος (1931-2023): Έλληνας, ευρωπαϊστής, πολίτης του κόσμου

Με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας ακολουθεί η συμμετοχή του στην ελληνική επιτροπή για την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Ακολούθως, την περίοδο 1977-1981, διετέλεσε πρώτος πρέσβης της Ελλάδας στο Δουβλίνο, στη νεοσυσταθείσα πρεσβεία στην Ιρλανδία. Επιστρέφει το 1981 στην Αθήνα και υπηρετεί έως το 1987  στην Κεντρική Υπηρεσία. Από το 1987 έως το 1991 υπηρετεί στην Ελληνική Αντιπροσωπεία ως μόνιμος αντιπρόσωπος στη Νέα Υόρκη.

Το 1991 διαφωνεί με την τότε πολιτική ηγεσία του υπουργείου Εξωτερικών (Αντώνης Σαμαράς) και παραιτείται. Μετά την παραίτησή του, ο Κώστας Ζέπος διετέλεσε ombudsman της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Μόσταρ.

Υπήρξε ενεργός πολίτης και οξυδερκής διπλωμάτης, που διακρινόταν για το ήθος, τη νηφαλιότητα και την αφοσίωσή του στην πατρίδα και στα εθνικά συμφέροντα.

Ο Κώστας Ζέπος με τίμησε με τη φιλία του και την εμπιστοσύνη του. Ένιωσα την αγάπη του και τη γενναιοδωρία του όταν προλόγισε ένα από τα πρώτα βιβλία μου (Προκλήσεις και προοπτικές. Η διεθνής πολιτική σε μια αβέβαιη μεταβατική περίοδο, Παπαζήση, 2002) και δέχτηκε να μετέχει στο επιστημονικό συμβούλιο της τετραμηνιαίας επιθεώρησης Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική, που άρχισα να εκδίδω το 2004. Πολλά άρθρα του φιλοξενήθηκαν στα τεύχη της και ανατρέχοντας σήμερα  σε κάποια απ’ αυτά βλέπουμε τον τρόπο με τον οποίο  ο Κώστας Ζέπος σκιαγραφούσε τη δική του προσέγγιση για το διεθνές γίγνεσθαι και τα  εθνικά θέματα.

Ευρωπαϊστής

Πεπεισμένος ευρωπαϊστής, ο Κώστας Ζέπος αγωνίστηκε για την ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας και για την ουσιαστική συμμετοχή της Ελλάδας στην ενοποιητική διαδικασία.  Σχολιάζοντας  την 50ή επέτειο της ιδρυτικής πράξης της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (25 Μαρτίου 1957) και την κοινή πορεία των λαών της Ευρώπης, τόνιζε πως  η ευρωπαϊκή επέτειος συνέπεσε  με τον εορτασμό  της επετείου της εθνικής ανεξαρτησίας και προσφερόταν  ακόμη μια ευκαιρία στον ελληνισμό να αναλογισθεί  ποιος είναι ο πραγματικός χαρακτήρας και η φύση της θέσης περιωπής που κατέλαβε μεταξύ των εθνών της Ευρώπης στην πορεία προς την ολοκλήρωση της πολιτικής ενοποίησης.^[1]

Πράος μα αποφασιστικός, συνετέλεσε, μέσα από την επιρροή που ασκούσε στην πολιτική ηγεσία, στον εξορθολογισμό της εξωτερικής πολιτικής, στην κατεύθυνση του διαλόγου και της συνεννόησης με τη γείτονα. Ήταν ένας ολοκληρωμένος πολίτης από τους λίγους που κανείς συναντάει στη διαδρομή της ζωής, σημείωνε ο καθηγητής Χρήστος Ροζάκης^[2].

Αφιέρωσε τις προσπάθειές του σε  δύο θέματα που πίστευε και δικαίως ότι θα προσδιορίσουν το μέλλον της Ελλάδας: αφενός την ευρωπαϊκή ενοποίηση και τη θέση της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), αφετέρου στην επίλυση των προβλημάτων και στην προσέγγιση με την Τουρκία.^[3]

Όπως μας θυμίζει ο Παναγιώτης Ιωακειμίδης, «τον Ιούνιο του 1983, λίγο πριν η Ελλάδα αναλάβει την άσκηση της πρώτης προεδρίας στο Συμβούλιο Υπουργών της ΕΕ (τότε ΕΟΚ), επισκεφτήκαμε (με τον Αχιλλέα Μητσό κ.ά.) το Δουβλίνο, όπου συναντήσαμε τον Ζέπο προκειμένου να ερευνήσουμε  την πετυχημένη  εμπειρία της Ιρλανδίας στην ΕΟΚ και εάν θα μπορούσαμε να την αξιοποιήσουμε. Τότε ο Ζέπος μας επεσήμανε  ότι “εάν η Ελλάδα θέλει να αντιγράψει μια χώρα μέλος της ΕΟΚ στη διοικητική της οργάνωση, την ευρωπαϊκή πολιτική, την ανοιχτότητα σκέψης και την ευελιξία αυτή είναι η Ιρλανδία”. Είχε τόσο δίκιο».^[4]

Για την επανένωση της Κύπρου

Ο Κώστας Ζέπος υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της επανένωσης της Κυπριακής Δημοκρατίας και υπογράμμιζε πως το Δημοψήφισμα της 24ης Απριλίου 2004 δεν ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός. «Η ημέρα αυτή ήταν η ώρα της Κύπρου. Μια στιγμή που συμπύκνωνε όλους τους  συντελεστές της διεθνούς υπόστασης της Κύπρου, στην οποία δέσποζε καταλυτικά η μεγάλη αλλαγή, το ιστορικό βήμα της ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση».^[5]

Έγραφε για άλλες δυο προηγούμενες  στιγμές, ισάξιας σημασίας, μια θετική και μια αρνητική.

Η 16η Αυγούστου 1960, όταν η Κύπρος κατακτά την ανεξαρτησία της υπό τη μορφή που επέβαλαν οι διεθνείς συσχετισμοί. Θεμέλιο της ανεξαρτησίας ήταν όχι η λαϊκή κυριαρχία, αλλά η βούληση των δυο Κοινοτήτων. Το δικοινοτικό  σύστημα, πριν γίνει και διζωνικό, δεν ήταν η αιτία των συγκρούσεων που ακολούθησαν. Η άλλη  ιστορική στιγμή, καταστροφική αυτή, υπήρξε η 20ή Ιουλίου 1974, όταν η τουρκική εισβολή απείλησε την υπόσταση αυτής της ίδιας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η διεθνής κοινότητα υστέρησε στην απόδοση δικαιοσύνης, δεν  υστέρησε όμως στη διαφύλαξη της πολιτικής υπόστασης του κράτους. Οι ατέρμονες διαπραγματεύσεις  στο πλαίσιο του ΟΗΕ συντήρησαν την αντίληψη της δικοινοτικής δομής της Κυπριακής Δημοκρατίας και την οδήγησαν υπό τη μορφή αυτή μέχρι το  κατώφλι της ΕΕ.^[6]

Για τον Κώστα Ζέπο, παρά την ανα­κού­φι­ση που προ­κά­λε­σε το ιστο­ρι­κό επί­τευγ­μα της έντα­ξης,  η χώρα που βιώ­νει την ανοι­χτή πλη­γή της αφύσι­κης διαί­ρε­σης έχα­σε πο­λύ­τι­μο χρό­νο κατά την τε­τρα­ε­τία 2004-2008, μέ­χρι να ξε­κι­νή­σει μια επαρ­κής πλη­ρο­φό­ρη­ση για τη μορ­φή και την έκτα­ση της ενο­ποι­η­τι­κής επιρ­ρο­ής της Ε­Ε­. «Αλή­θεια, πόσο ενή­με­ροι εί­μα­στε για τον τρό­πο με τον οποίο η ΕΕ λει­τουρ­γεί συ­νε­κτι­κά και πα­ρα­γω­γι­κά στην πε­ρί­πτω­ση του βα­θύ­τα­τα δι­χα­σμέ­νου Βελ­γί­ου; Ακόμα η πρό­σφα­τη ιστο­ρία κρα­τών-με­λών με πα­ρα­πλή­σιες διαι­ρε­τι­κές εμπει­ρί­ες πα­ρα­μέ­νει στο πε­ρι­θώ­ριο, ίσως μέσα στο πνεύ­μα μιας αντίδρα­σης σε οτι­δή­πο­τε θα εσκί­α­ζε τη δή­θεν άψο­γη κα­θα­ρό­τη­τα των ελ­λη­νι­κών συ­μπε­ρι­φο­ρών. Πώς λ.χ. να εξη­γη­θεί σε όσους με­τα­ξύ των Ε/Κ ​δια­μαρ­τύ­ρο­νται για το οι­κο­νο­μι­κό κό­στος που θα προ­κα­λέ­σει η επα­νέ­νω­ση της Κύπρου, ότι, τη­ρου­μέ­νων των ανα­λο­γιών, η επα­νέ­νω­ση της Γερ­μα­νί­ας το 1989 προ­κά­λε­σε στους πο­λί­τες της πρώ­ην Δυτι­κής Γερ­μα­νί­ας ένα εξί­σου δυ­σβά­στα­κτο οι­κο­νο­μι­κό κό­στος;», έγραφε το 2009^[7].

Αναφερόταν συχνά στο ρόλο του ΟΗΕ και στα ψηφίσματά του, στο επίκεντρο των οποίων δεσπόζει η αρχή της «πολιτικής ισότητας» των δυο Κοινοτήτων της Κύπρου, η καθεμιά των οποίων θα διοικεί μια «ομόσπονδη πολιτεία». «Αυτήν την αρχή απέρριπτε ανέκαθεν ο  πρόεδρος  Τάσσος Παπαδόπουλος που οδήγησε τον λαό του στην απόρριψη του σχεδίου Ανάν και των σημαντικών πλεονεκτημάτων που προέβλεπε. Όπου η ελληνοκυπριακή ομόσπονδη πολιτεία θα καταλάμβανε  το 72% του εδάφους της Κύπρου (έναντι 63% σήμερα), συμπεριλαμβανομένων των Βαρωσίων και της Μόρφου. Όπου το  80%  των προσφύγων που προκάλεσε η τουρκική εισβολή το 1974 θα αποκαθίσταντο, η αποχώρηση του τουρκικού στρατού θα ολοκληρωνόταν σε 14 χρόνια (2018), όταν θα παρέμεναν 650 άνδρες, έναντι 950 Ελλήνων, όπου θα ανακοπτόταν η εισροή εποίκων από την Τουρκία […]. Ο πρόεδρος Παπαδόπουλος και οι θαυμαστές άφησαν να παρέλθουν  ανεκμετάλλευτες οι δυο  μοναδικές ευκαιρίες τον Δεκέμβριο 2004 και τον Οκτώβριο 2005, από τις οποίες εξαρτιόταν η έναρξη  διαπραγματεύσεων ένταξης της Τουρκίας για να προβλεφθεί στο πλαίσιο της ΕΕ, αντί κυπριακού βέτο, τουλάχιστον η έναρξη απεμπλοκής του τουρκικού στρατού από την Κύπρο. Παραπλάνηση αντί θάρρους!»^[8]

Ελλάδα και Τουρκία

Ο Κώστας Ζέπος έβλεπε  τη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως ένα νέο πεδίο αναδιάταξης των ελληνοτουρκικών σχέσεων και έβλεπε με αισιοδοξία εκείνες τις  τολμηρές πρωτοβουλίες που οδηγούσαν στο άνοιγμα των διμερών σχέσεων με την Τουρκία και στη δημιουργία νέου πολιτικού κλίματος στην περιοχή. Μπορεί να μην οδήγησαν ακόμη σε οριστικές λύσεις, πέτυχαν όμως τη μετάθεση του επίκεντρου των προβλημάτων  που υπάρχουν από το πεδίο των διμερών σχέσεων της Ελλάδας με την Τουρκία, στο πεδίο των σχέσεων  της Τουρκίας με την ΕΕ. Κατ’ επέκταση, αυτή η πολιτική πέτυχε να επαναφέρει τις σχέσεις της Ελλάδας με τους εταίρους της στην ΕΕ σε υψηλή στάθμη   κατανόησης των θέσεών της αυξημένης αλληλεγγύης. Επιστέγασμα της πολιτικής αυτής υπήρξε η είσοδος της χώρας μας στην ΟΝΕ, έγραφε το 2001 ο Κώστας Ζέπος.^[9]

Το 2006 μιλούσε για την ορα­τή αβε­βαιό­τη­τα του εντα­ξια­κού μέλ­λο­ντος της Τουρ­κί­ας. Υπογράμμιζε πως «τo πά­γω­μα των οκτώ κε­φα­λαί­ων από το σύ­νο­λο των 35 που απο­τε­λούν το αντι­κεί­με­νο των διαπραγματεύσεων για την έντα­ξη της Τουρ­κί­ας ισο­δυ­να­μεί με κυρώσεις, παρότι δεν επι­φέ­ρει την ανα­στο­λή των δια­δι­κα­σιών. Η υπο­ψή­φια αυτή χώρα δεν αθέ­τη­σε μόνο ρητή συμ­βα­τι­κή υπο­χρέ­ω­ση. Αγνό­η­σε την προ­έ­χου­σα ση­μα­σία την οποία η ΕΕ απο­δί­δει στην ομα­λή λει­τουρ­γία της ως κοι­νό­τη­τα οι­κο­νο­μι­κών και εμπο­ρι­κών συμ­φε­ρό­ντων. Η απα­γό­ρευ­ση σε ένα πλοίο υπό κυ­πρια­κή ση­μαία να ξε­φορ­τώ­σει, λ.χ., στη Σμύρ­νη αγα­θά πα­ρα­γό­με­να στις χώ­ρες-μέλη της EE εξε­γεί­ρει την κοι­νο­τι­κή οι­κο­νο­μι­κή συ­νεί­δη­ση πολύ εντο­νό­τε­ρα απ’ ό,τι άλ­λες επι­λή­ψι­μες συ­μπε­ρι­φο­ρές, μη συμ­βα­τι­κού ή απλά πο­λι­τι­κό­τε­ρου χα­ρα­κτή­ρα. Ως προς αυ­τές η ΕΕ μπο­ρεί να επι­δεί­ξει κά­ποια ελα­στι­κό­τη­τα χά­ριν του μεί­ζο­νος σκο­πού της εξεύ­ρε­σης λύ­σε­ων μέσω δια­λό­γου και ει­ρη­νι­κών δια­πραγ­μα­τεύ­σε­ων. Αυτή εί­ναι η λο­γι­κή των Ηνω­μέ­νων Εθνών και αυ­τήν ακο­λου­θεί η ΕΕ όσον αφο­ρά λ.χ. τη συ­νε­χι­ζό­με­νη κα­το­χή κυ­πρια­κού εδά­φους από τουρ­κι­κά στρα­τεύ­μα­τα».^[10]

Για μια ανοιχτή κοινωνία

Ο Κώστας Ζέπος συμμετείχε σε πολλές πρωτοβουλίες (ιδρυτικό μέλος του Ελληνοτουρκικού Φόρουμ) και κινήσεις πολιτών. Πίστευε πως  ο θρίαμβος ή η αποτυχία της πολιτικής, τελικά, θα εξαρτηθούν και από την ικανότητά μας να διαφυλάξουμε την ανοιχτή κοινωνία μας. Μιλούσε και έγραφε για μια κατάκτηση ποιότητας ζωής, η οποία καταρχήν εξαρτάται από τη διατήρηση της ειρήνης, συντηρείται δε από τις ατομικές ελευθερίες, από την ύπαρξη ενός οικονομικού περιβάλλοντος ικανού να εξασφαλίσει κοινωνική δικαιοσύνη, από τις ελευθερίες στην επικοινωνία, στην παιδεία, στην ιδιωτική ζωή...

Τελικά, αυτό που διακυβεύεται είναι το πολιτικό και κοινωνικό μας σύστημα, που, μέσω της λειτουργίας σταθερών θεσμών, εγγυάται τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου, τον σεβασμό των ανθρωπίνων και μειονοτικών δικαιωμάτων, δηλαδή τη διαφορετικότητα και αποδοχή του «άλλου», ως και τη λειτουργία μιας οικονομίας της αγοράς, ικανής να αντιμετωπίσει ανταγωνιστικές πιέσεις και να εξασφαλίσει την κοινωνική δικαιοσύνη, υπογράμμιζε ο Κώστας Ζέπος^[11].

^[1] Κώστας Ζέπος, «Η πορεία προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση: Προοπτικές και αναστολές», Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική,  5, ειδικό επετειακό τεύχος 2007, σ. 56.

^[2] Χρήστος Ροζάκης, Η Καθημερινή, 20/8/2023.

^[3] Παναγιώτης Ιωακειμίδης, «Κώστας Δ. Ζέπος: Διπλωματία, Αξίες και Λογική», Τα Νέα,  12/8/2023.

^[4] Στο ίδιο

^[5] Κώστας Ζέπος, Το δημοψήφισμα της 24ης Απριλίου 2004, Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική, 2, Απρίλιος - Ιούνιος 2004, σ. 154.

^[6] Κώστας Ζέπος, ό.π., Διεθνής και ευρωπαϊκή Πολιτική, 2, σ. 154-155.

^[7] Κώστας Ζέπος, «Η Κύπρος σε τροχιά επανένωσης; Υπό ορισμένες συνθήκες Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι βλέπουν σοβαρά μια προοπτική συμφιλίωσης», Το Βήμα Ιδεών - 1 Ιανουαρίου 2009.

^[8]Κώστας Ζέπος, «“Μαίνεται πάλιν η Ηρωδιάς…” στην Κύπρο»,  Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική, 37-38, Μάρτιος - Οκτώβριος 2016, σ. 237-238.

^[9] Κώστας Ζέπος, «Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Νέο πεδίο αναδιάταξης των ελληνοτουρκικών σχέσεων», στο Σ. Ντάλης (εισ.-επιμ.), Από το Άμστερνταμ στη Νίκαια. Η Ευρώπη και η Ελλάδα στη νέα εποχή, Κριτική 2001, σ. 428-432.

^[10] Κώστας Ζέπος, «Σκιαμαχίες στη Σύνοδο Κορυφής της ΕΕ», Το Βήμα, 19/12/2006.

^[11] Κώστας Ζέπος, «Τρομοκρατία και παγκόσμια τάξη», αντί  προλόγου στο βιβλίο: Σ. Ντάλης, Προκλήσεις και Προοπτικές. Η διεθνής πολιτική σε μια αβέβαιη μεταβατική περίοδο, Παπαζήση, 2002, σ. 15-24.