Η Φρόσκα μπήκε στο λουτρό και στάθηκε αμήχανη.
Ο αφέντης ήταν ξαπλωμένος μπρούμυτα πάνω στο πάγκο και τα δύο κορίτσια – η Νατάσκα και η Μιλάσκα – γυμνά, στέκονταν από τις δύο πλευρές και, με τη σειρά χτυπούσαν με δύναμη με τα δεμάτια κλαδιών την καταϊδρωμένη, κόκκινη βελούδινη και ροδαλή πλάτη. Ο αφέντης μακαρίως είχε μισόκλειστα τα μάτια του, ενώ ταυτόχρονα φώναζε μετά από κάποιο δυνατό χτύπημα. Τελικά, τους έκανε νόημα να σταματήσουν και αφού ανασηκώθηκε με θόρυβο, κάθισε, απλώνοντας τα γυμνά του πόδια στο πάτωμα.
«Φέρτε κβας![1]» - γρύλισε.
Έτσι ξεκινάει το διήγημα «Στο μπάνιο» ο Αλεξέι Τολστόι, ο επονομαζόμενος και κόκκινος βαρώνος, ένας συγγραφέας από το μεγάλο, πλούσιο και δημιουργικό γένος των Τολστόι.
Το ρωσικό μπάνιο είναι μύηση. Το ρωσικό μπάνιο είναι μια, σχεδόν, μεταφυσική εμπειρία, για εκείνον που το ζει για πρώτη φορά, αλλά και μια διαρκής απόλαυση για τους μυημένους.
Το ρωσικό λουτρό είναι συνυφασμένο με το ρωσικό περιβάλλον, το εύκρατο ηπειρωτικό κλίμα, το Βορρά, τον παρατεταμένο χειμώνα, το νερό ως καθαρτήριο μέσο, αγιασμό και λύτρωση. Ταυτόχρονα, είναι εστία κι αφορμή κοινωνικότητας, αφού αντιμετωπίζεται πάντα ως γιορτή, ως αφορμή για να βρεθούν φίλοι και γνωστοί.
Για πρώτη φορά η λέξη «Μπάνιο» αναφέρεται σε γραπτές πηγές του 11ου αιώνα, κατά τη διάρκεια της ειρηνικής συνύπαρξης και συνεργασίας των σλαβικών φυλών με τα φινλανδικά φύλα. Στην «Αφήγηση των προηγούμενων χρόνων» του Νέστορα του Χρονικογράφου, το πιο μεγάλο και σημαντικό χρονικό της εποχής, περιλαμβάνεται ειδική αφήγηση για το ρωσικό λουτρό, τοποθετημένο μάλιστα στον πρωτόκλητο Απόστολο Ανδρέα.
Στο συγκεκριμένο Χρονικό μάλιστα αναφέρεται ένα περιστατικό που συνέβη το 945 μ.Χ, όταν μετά το θάνατο του ηγεμόνα Ίγκορ η σύζυγός του Όλγα εκδικήθηκε τους Ντρεβλιάνους, ένα δυτικό σλαβικό φύλο, και, όταν αυτοί έστειλαν πρεσβευτές προκειμένου να διαπραγματευτούν, η Όλγα διέταξε τους υπηρέτες της να ετοιμάσουν το ρωσικό λουτρό προκειμένου να ξεκουραστούν από το ταξίδι. Οι Ντρεβλιάνοι ανυποψίαστοι μπήκαν στο λουτρό, οι υπηρέτες τους κλείδωσαν και τους έκαψαν ζωντανούς.
Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των αιώνων διαμορφώθηκε η ιδιόμορφη για τους Ρώσους «κουλτούρα του λουτρού», η οποία έχει τη δική της καθιερωμένη ημέρα, το Σάββατο. Στη ρωσική λαϊκή ζωή το λουτρό διαθέτει και ιαματικές ιδιότητες, αφού το συστήνουν για τη θεραπεία πολλών ασθενειών, μέχρι σήμερα. Θα πρέπει να σημειώσουμε πως στον ρωσικό λαό είναι ιδιαίτερα διαδεδομένα τα διάφορα γιατροσόφια που μεταδίδονται από τη μία γενιά στην άλλη, ανεξάρτητα από την πρόοδο της ιατρικής και της φαρμακευτικής.
Το ρωσικό λουτρό έχει και μια ιδιαίτερη σημειολογία, για μια κοινωνία πατριαρχική με αυστηρές ιεραρχικές δομές, στις οποίες ισχύει η ρωσική παροιμία: «Ο Θεός είναι πολύ ψηλά, ο τσάρος είναι πολύ μακριά, πρέπει να τα έχεις καλά με τον τοπικό γαιοκτήμονα». Παρ’ όλα αυτά όμως και ανεξάρτητα από την αυστηρή κοινωνική διαστρωμάτωση, το ρωσικό λουτρό ήταν ο συμβολικός τόπος της ισότητας όλων, από τον τσάρο μέχρι τον τελευταίο περιπλανώμενο διά Χριστόν σαλό. Ταυτόχρονα, το ρωσικό λουτρό είναι ο χώρος στον οποίο χαλαρώνουν τα ήθη και οι αυστηροί και θεοσεβούμενοι άντρες επέτρεπαν στον εαυτό τους αστεϊσμούς, τα πειράγματα, το καλό μεθύσι, τα σκωπτικά λαϊκά τετράστιχα, αλλά και τις ερωτικές περιπτύξεις, ανάλογα με την κοινωνική τους θέση και την οικονομική τους ευμάρεια. Το λουτρό για τον Ρώσο, στο διάβα των αιώνων, ήταν μια διαδικασία από την οποία περνούσαν όλοι.
Πολλά είναι τα ρωσικά έθιμα που αφορούν το λουτρό. Μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα, πριν την τελετή του γάμου, ο γαμπρός ήταν υποχρεωμένος να πάει στα λουτρά, ενώ μετά την πρώτη νύχτα του γάμου οι νεόνυμφοι περνούσαν την ημέρα τους εκεί. Η μητέρα της νύφης, την παραμονή του γάμου, ζύμωνε και έψηνε ψωμί, το «του λουτρού», όπως το αποκαλούσαν, θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να ευλογήσει το νεαρό ζευγάρι για να έχει ευτυχισμένη ζωή. Το ψωμί αυτό, μαζί με δύο ψητές κότες και δύο σερβίτσια, τα τύλιγε σε μια πετσέτα, τα έραβε και τα έδινε στην προξενήτρα, ώστε εκείνη με τη σειρά της, μόλις το ζευγάρι έβγαινε από το λουτρό, να τους κεράσει με ευλογημένο φαγητό. Μέχρι σήμερα, στη Ρωσία, πιστεύουν ότι το λουτρό ξεπλένει τις αμαρτίες τους. Κάτι ανάλογο με τα υδροβόλια της ελληνιστικής εποχής, δηλαδή.
Τα πιο διάστημα ρωσικά λουτρά είναι τα «Σαντουνόφσκιε», τα οποία εγκαινιάστηκαν το 1808 ως δημόσια και συνεχίζουν να λειτουργούν μέχρι σήμερα στη Μόσχα. Το κτίριο των λουτρών «Σαντουνίφσκιε» έχει χαρακτηριστεί ιστορικό μνημείο, ενώ, σύμφωνα με ένα αστικό μύθο, αυτά τα λουτρά απόλαυσε και ο ίδιος ο Ναπολέων, όταν το 1812 κατέλαβε την Μόσχα που φλεγόταν.
Όπως ήταν φυσικό το ρωσικό λουτρό κατέχει ξεχωριστή θέση στην τέχνη της χώρας του Πούσκιν. Είναι άπειρα τα ρωσικά παραμύθια, η πλοκή των οποίων διαδραματίζεται σε λουτρά. Εξαιρετικοί είναι και οι γυμνοί πίνακες των Μπορίς Κουστοντίεγιεφ, Ζιναΐντας Σερεμπριάκοβα και Άντερσον Τσόρνι.
Ο Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι έχει γράψει το θεατρικό έργο Λουτρό, ενώ ένα από τα πιο γνωστά τραγούδια του δημοφιλέστερου, ίσως, ρώσου τροβαδούρου του 20ού αιώνα, του Βλαδίμηρου Βισότσκι, έχει τίτλο «Λουτρό».
Στην πεζογραφία ξεχωρίζει το διήγημα του Μιχαήλ Ζόσενκο «Λουτρό», αλλά και το ομώνυμο του Αλεξέι Τολστόι, μικρό απόσπασμα του οποίου υπάρχει στην αρχή αυτού του κειμένου.
Το ρωσικό μπάνιο ως τεχνολογία, μοιάζει πολύ με αυτό που συνηθίσαμε να αποκαλούμε σάουνα στη Δύση και στην Ελλάδα. Στην πραγματικότητα είναι ένα ξύλινο περίπτερο, φτιαγμένο από κορμούς δέντρων και έχει τρεις χώρους: το κυρίως λουτρό που αποτελείται από την εστία με τις πυρωμένες πέτρες στις οποίες ρίχνουν νερό για να προκληθούν οι υδρατμοί, ο προθάλαμος στο λουτρό, στον οποίο υπάρχει ένα βαρέλι με κρύο ή και παγωμένο νερό μαζί με ένα κουβά ή τάσι και το δωμάτιο ή η βεράντα της ξεκούρασης. Απαραίτητο αξεσουάρ το τσόχινο καπέλο με τα μακριά «αυτιά» και την προέκταση στο σβέρκο για να καλύπτει όλο το κεφάλι κατά τη διάρκεια της μυσταγωγίας.
Το ρωσικό λουτρό αν έχει κάτι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό είναι η βραδύτητά του. Η συνεννόηση γίνεται από πριν και όλοι γνωρίζουν ότι, τη συγκεκριμένη ημέρα, το λουτρό θα λειτουργήσει. Αυτό σημαίνει ότι από νωρίς θα ανάψει η ρωσική εστία, με τις ειδικές σωληνώσεις ώστε να ανεβεί η θερμοκρασία παντού, ιδίως στο ίδιο το λουτρό. Συνήθως επιλέγουν το είδος των ξύλων με τα οποία θα ανάψουν την εστία και αυτό γιατί από αυτά εξαρτάται το λεπτεπίλεπτο άρωμα των υδρατμών. Ταυτόχρονα, γίνονται και οι υπόλοιπες ετοιμασίες που είναι η κατασκευή δεματιών με κλαδιά από σημύδα, πλάτανο ή ιτιά. Ο οικοδεσπότης έχει φροντίσει να υπάρχουν άφθονη μπύρα, αγγουράκια τουρσί, καθώς και άλλα δροσιστικά εδέσματα. Υπάρχουν περιπτώσεις μάλιστα που παρά τους κινδύνους που περικλείει η κατανάλωσή της, υπάρχει παγωμένη βότκα με τους ανάλογους μεζέδες.
Η ρωσική ενδοχώρα, έτσι κι αλλιώς, είναι ένας μεγάλος, μυστήριος και ανεξερεύνητος κόσμος και τυχερός, όποιος έστω και για λίγο, καταφέρει να τη δει. Ανάμεσα στα πράγματα που πρέπει, οπωσδήποτε, να δοκιμάσει είναι το τελετουργικό του ρωσικού λουτρού, γιατί μέσα από τους ατμούς, την ασυγκράτητη εφίδρωση και την κατανάλωση κβας, είναι πολύ πιθανόν να δει να αναδύονται μορφές γνώριμες από τη ρωσική λογοτεχνία και ιστορία. Αυτό όμως εξαρτάται από την ποσότητα του κβας αλλά και τους βαθμούς αλκοόλ που πιθανόν να περιέχει.
Το λουτρό
Δεν έχετε πάει στα τοπικά λουτρά
Μιας περιφερειακής πόλης;
Εδώ είναι οι μούρες με προφίλ γουρουνιού
Κι η λάμψη
Σαν το καλοκαίρι στο ποτάμι.
Σε θυρωρούς εκεί τα παράσημα αφήνουν
μα μέσα στο λουτρό κουβαλούν
σημάδια και ουλές - τα μόνα δηλαδή
που εγώ προσωπικά πιστεύω.
Δύο μονόχειρες κάθονται εδώ
την πλάτη
ο ένας τρίβει δυνατά τον άλλον.
Εδώ είναι το κορμί κάθε άντρα
εξαντλημένο
από τον πόλεμο
και τη δουλειά.
Εδώ σύμφωνα με το σχήμα κάθε τραύματος
διαβάζω κάθε Τρίτη
δίχως την κολακεία και την απάτη του δράματος
ή μυθιστορήματα χωρίς ψευτιά.
Στο στήθος του εδώ το φαρδύ
από τα μακρινά ταξίδια του
ο ναύτης
μοβ τατουάζ κουβάλησε
στην ηπειρωτική μας γη.
Ταραγμένος όμως κι ενθουσιασμένος,
διάβαζα,
λησμονώντας το καυτή σφραγίδα:
«Την μάνα μας δεν θα εγκαταλείψουμε!» -
που ‘χε στο χέρι ο παρτιζάνος.
Εδώ ακούγεται το σούσουρο και το χαχανητό των γυναικών
Πίσω από τον ξύλινο τον τοίχο.
Εκεί η αίσθηση της έντονης αγαλλίασης
Βιώνεται μέσα στους ατμούς.
Εδώ κουβεντιάζουν για το ποδόσφαιρο.
εδώ
με σηκωμένο κεφάλι
κουβαλάει ο ράφτης τους ρόζους του,
τα καψίματά του ο θερμαστής.
Των δεινών και των μαχών οι χρόνοι
να τσακίσουν και να γονατίσουν δεν κατάφεραν
το γεροκόκκαλη φυλή
των γιων της δικιάς μου μεγάλης γης.
Στον παράδεισο δεν πήγατε της περιοχής;
Που είναι ανάμεσα στο γήπεδο και στον κινηματογράφο;
Απολαύσατε τον ατμό
σε τούτα τα λουτρά;
Εκεί η είσοδος στοιχίζει δύο ρούβλια.
Μπορίς Σλούτσκι
[1]Κβας, αναψυκτικό, σαν ελαφριά μπύρα, το οποίο παράγεται από βύνη.
