50 χρόνια μεταπολίτευση: η Τρομοκρατία, οι Αγανακτισμένοι, η Μαρφίν και η κουλτούρα των καταλήψεων. Τεύχος 151

Στις 25 Μαρτίου 1844 δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 7/1844) ο πρώτος εκλογικός νόμος στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδος.  O νόμος ψηφίστηκε από τη συντακτική συνέλευση ταυτόχρονα (18/3/1844) με την επικύρωση του πρώτου συντάγματος της χώρας, ως αποτέλεσμα της Συνταγματικής Επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου 1843.

Ο εκλογικός νόμος του 1844, εκείνη τη στιγμή, έκανε την Ελλάδα την πιο δημοκρατική χώρα του κόσμου. Γιατί επέκτεινε το δικαίωμα του εκλέγειν ουσιαστικά σε όλους τους άρρενες Έλληνες. Καμία άλλη χώρα του κόσμου τότε δεν παραχωρούσε σε όλους τους πολίτες της το δικαίωμα της ψήφου. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες θα προχωρούσαν στη θεσμοθέτηση καθολικού δικαιώματος ψήφου ύστερα από περίπου μισό αιώνα.  Άλλες θα περίμεναν μέχρι το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Στον υπόλοιπο κόσμο, η καθολική ψηφοφορία χωρίς περιορισμούς έπρεπε να περιμένει ώς τη δεκαετία του 1960 για να γίνει μέρος του πολιτεύματος των χωρών αυτών. Η Ελλάδα έφτασε σε αυτή τη γραμμή τερματισμού πρώτη και πριν από 120 χρόνια.

Ο εκλογικός νόμος του 1844 προέβλεπε ότι το δικαίωμα της ψήφου έχουν «όλοι οι γεννηθέντες εντός της Ελληνικής επικράτειας», που «έχουν συμπληρώσει το 25ο έτος της ηλικίας τους», διαθέτουν «ιδιοκτησία τινά εντός της επικράτειας» ή «ασκούν οιονδήποτε επάγγελμα ή ανεξάρτητον επιτίδευμα».

Σε αντίθεση με τους εκλογικούς νόμους σχεδόν όλων των άλλων χωρών της εποχής που είχαν εκλεγμένα Κοινοβούλια, η προϋπόθεση ύπαρξης περιουσίας που έθετε ο ελληνικός εκλογικός νόμος δεν αφορούσε μόνο την ακίνητη περιουσία (κάτι που θα περιόριζε το δικαίωμα του εκλέγειν αποκλειστικά σε γαιοκτήμονες και εύπορους κατοίκους πόλεων οι οποίοι είχαν μεγάλη ακίνητη περιουσία) αλλά σε «ιδιοκτησία τινά», δηλαδή σε μετρητά, ζώα, εργαλεία κ.λπ. Επίσης, για να είναι όσο το δυνατόν πιο γενικό, το δικαίωμα του εκλέγειν αφορούσε και όσους δεν είχαν κανενός είδους περιουσιακό στοιχείο αλλά ασκούσαν κάποιο –οποιοδήποτε– επάγγελμα ή «ανεξάρτητο επιτίδευμα». Με άλλα λόγια, αφορούσε σχεδόν όλους τους Έλληνες.

Οι μόνοι που δεν απέκτησαν δικαίωμα ψήφου ήταν οι λεγόμενοι «οικόσιτοι υπηρέτες», οι υπηρέτες δηλαδή που ζούσαν στα σπίτια των αφεντικών τους, καθώς και οι μαθητευόμενοι σε διάφορες τέχνες και επαγγέλματα.  Η πρώτη κατηγορία εργαζομένων αποτελούνταν, όμως, κυρίως από γυναίκες, που ούτως ή άλλως δεν είχαν δικαίωμα ψήφου, και η δεύτερη ήταν ολιγάριθμη. Η αιτία για τον αποκλεισμό των οικόσιτων υπηρετών από το δικαίωμα ψήφου, όπως φαίνεται από τα πρακτικά της σχετικής συζήτησης στη συνταγματική συνέλευση του 1843-44, ήταν για να αποφευχθεί η αλλοίωση του εκλογικού αποτελέσματος από τις πιέσεις τις οποίες μάλλον θα τους ασκούσαν οι εργοδότες τους για να ψηφίσουν ό,τι και εκείνοι.

Ο εκλογικός νόμος του 1844 και η επέκταση του δικαιώματος ψήφου σε όλους τους άρρενες Έλληνες προηγήθηκε κατά τέσσερα χρόνια του κύματος επαναστατικών κινημάτων που συγκλόνισαν την Ευρώπη το 1848, ένα από τα βασικά αιτήματα των οποίων ήταν η δημοκρατική εκπροσώπηση των λαών της Ευρώπης στη διακυβέρνηση των χωρών τους – δηλαδή το καθολικό δικαίωμα ψήφου.

Οι επαναστάσεις του 1848 και το δικαίωμα ψήφου στην Ευρώπη

Αρχής γενομένης από το 1839, η Ευρώπη γνώρισε τρεις καταστροφικές σοδειές, με κατάρρευση της παραγωγής σιταριού, κριθαριού και πατάτας. Ο Μεγάλος Λιμός που χτύπησε την Ιρλανδία το 1845-52 ύστερα από την καταστροφή της σοδειάς πατάτας από τοξικά παθογόνα είχε αποτέλεσμα τη μαζική μετανάστευση Ιρλανδών προς τις ΗΠΑ. Στην Ευρώπη, το αποτέλεσμα ήταν η μετακίνηση αγροτικών πληθυσμών προς τα αστικά κέντρα, η πτώση των καθαρών αποδοχών των εργαζομένων και η αύξηση των τιμών των τροφίμων. Το εύφλεκτο αυτό μείγμα εξερράγη το χειμώνα του 1847-48.

Το 1848 είναι η χρονιά ορόσημο που ορίζει την έναρξη της σύγχρονης ιστορίας της Ευρώπης.  Ήταν η χρονιά που σημειώθηκε το μεγαλύτερο κύμα εξέγερσης στην ιστορία της ευρωπαϊκής ηπείρου, που εκδηλώθηκαν σε 50 κράτη και κρατίδια. Το αποτέλεσμα της επαναστατικής δραστηριότητας ήταν η κατάργηση της δουλοπαροικίας, όπου αυτή υπήρχε ακόμη (κυρίως στην Αυστροουγγαρία), η γέννηση του κομμουνιστικού κινήματος με την έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου (21 Φεβρουαρίου 1848) και, ουσιαστικά, η έναρξη των διαδικασιών που κατέληξαν στην ενοποίηση της Ιταλίας και της Γερμανίας μερικά χρόνια μετά.

Η Ελλάδα παρακολούθησε τις κοσμοϊστορικές και αιματηρές ταραχές που συγκλόνισαν την Ευρώπη τη διετία 1848-49 από μακριά και εν ειρήνη. Όχι γιατί ήταν ένα καθυστερημένο κρατίδιο στις παρυφές της Ευρώπης που υστερούσε σε πολιτική ανάπτυξη και δημοκρατική συνείδηση σε σύγκριση με ανεπτυγμένες χώρες όπως η Γαλλία, η Βαυαρία, η Λομβαρδία, κλπ. 

Αλλά επειδή η Ελλάδα βρέθηκε στην πρωτοπορία των εξελίξεων, 14 χρόνια μετά την ανεξαρτησία της, υιοθετώντας δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και καθολικό δικαίωμα ψήφου ειρηνικά και αναίμακτα. Αυτά που απαιτούσαν οι διαδηλωτές στα οδοφράγματα του Παρισιού, οι πρόγονοί μας τα είχαν κατακτήσει χωρίς οδοφράγματα και νεκρούς, προ τεσσάρων ετών.

Πριν από το 1848, δικαίωμα ψήφου στη Γαλλία είχε το 1% των πολιτών και στη Δανία το 3%  – οι γαιοκτήμονες.  Στη Φινλανδία, ώς το 1906, δικαίωμα ψήφου είχε το 9%.  Στην Ιταλία, ώς το 1912, δικαίωμα ψήφου είχε το 32% του πληθυσμού.  Η Ισπανία ενέκρινε καθολικό δικαίωμα ψήφου για τους άρρενες Ισπανούς το 1868: ώς τότε δικαίωμα ψήφου είχε το 11% του πληθυσμού.

Στα γερμανικά κρατίδια και πριγκιπάτα, συμπεριλαμβανόμενης της Πρωσίας, πριν από το 1848 το δικαίωμα ψήφου περιοριζόταν στο 0,5 - 17% του πληθυσμού.  Μετά τις επαναστάσεις του 1848 ψηφίστηκαν συντάγματα σε πολλά κρατίδια που θεσμοθέτησαν καθολικό δικαίωμα ψήφου στους άρρενες κατοίκους των κρατιδίων αυτών.  Όμως, ώς τα τέλη του χρόνου εκείνου, οι επαναστάσεις είχαν καταπνιγεί, ο αυτοκράτορας είχε επανέλθει στο Βερολίνο και είχε ψηφιστεί νέος εκλογικός νόμος ο οποίος καθιέρωσε σύστημα τριών επιπέδων ψήφων, όπου το 80% του πληθυσμού (αγρότες, μικροαστοί κ.ά.) είχαν το 30% της εκλογικής ισχύος ενώ η άρχουσα τάξη το 70%.

Στην Ολλανδία, το 1848 ουδείς είχε δικαίωμα ψήφου.  Εκείνη τη χρονιά ψηφίστηκε σύνταγμα που έδινε το δικαίωμα ψήφου στο 1,8% του πληθυσμού.  Το 1887 ψηφίστηκε νέος εκλογικός νόμος που έδινε το δικαίωμα της ψήφου στο 6,6% των Ολλανδών, οι οποίοι τελικά απέκτησαν καθολικά το δικαίωμα να ψηφίζουν τους κυβερνήτες τους μόνο το 1917.

The freedom-loving English-speaking peoples

Όσοι θαυμάζουν τις φραστικές υπερβολές που επινοούσε στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ο Ουίνστον Τσώρτσιλ για να εμψυχώνει τους συμπατριώτες του, για να μη δειλιάσουν υπό το βάρος των βομβαρδισμών της Luftwaffe και των συνεχών ηττών που υπέστησαν στα πρώτα δύο χρόνια του πολέμου^[1], θα θυμάστε όλες τις αναφορές του στην αφοσίωση των «αγγλόφωνων λαών» στην ελευθερία, τη δημοκρατία κ.λπ.

Το ποσοστό του ανδρικού πληθυσμού της Βρετανίας που είχε δικαίωμα ψήφου πριν από την ψήφιση του Πρώτου Μεταρρυθμιστικού Νόμου (First Reform Act) του 1832 ήταν περίπου 5% (ολογράφως:  πέντε τοις εκατό): οι γαιοκτήμονες δηλαδή και οι έχοντες μεγάλη περιουσία.  Μετά τον νόμο του 1832, το ποσοστό αυτό έγινε 16%. Απ’ αυτούς, ενεγράφησαν στους εκλογικούς καταλόγους γύρω στο 5% του συνολικού πληθυσμού, δηλαδή λιγότερο από το ένα τρίτο όσων είχαν το δικαίωμα να ψηφίζουν. 

Με τον Δεύτερο Μεταρρυθμιστικό Νόμο του 1867, το δικαίωμα ψήφου επεκτάθηκε στο 32% του άρρενος πληθυσμού, αλλά μόνο 10% των Βρετανών ενεγράφησαν στους εκλογικούς καταλόγους.  Η καθολική ψηφοφορία ψηφίστηκε από το Κοινοβούλιο το 1918. 

Η παραπάνω εικόνα δημοκρατικής (μη) συμμετοχής είναι αυτό που έχουν στο μυαλό τους οι σοβινιστές Βρετανοί όταν εξυμνούν τη «δημοκρατική παράδοση» της πατρίδας τους και ατενίζουν με υπεροπτική περιφρόνηση τους υπόλοιπους, «μη δημοκρατικούς» Ευρωπαίους.

Στον Καναδά, που έγινε ανεξάρτητο κράτος το 1867 ύστερα από πράξη της Βουλής των Κοινοτήτων στο Λονδίνο, δικαίωμα ψήφου είχαν αρχικά μόνο οι άρρενες άνω των 21 ετών που διέθεταν ακίνητη περιουσία και δεν ήταν γηγενείς («Ινδιάνοι») ή Εσκιμώοι (Inuits).  Για την ακρίβεια, όσοι κατοικούσαν στον Καναδά πριν εμφανιστούν οι βρετανοί και οι γάλλοι αποικιστές απέκτησαν το δικαίωμα ψήφου μόνο το 1960. Αυτή είναι η ημερομηνία, το 1960, που όλοι οι Καναδοί αποκτούν το δικαίωμα ψήφου.

Στην Αυστραλία, η πρώτη φορά που δόθηκε δικαίωμα ψήφου ήταν το 1842 και αφορούσε ελάχιστο ποσοστό ανδρών με περιουσία. Από το 1856 και μετά άρχισε να επεκτείνεται το δικαίωμα ψήφου ύστερα από αιματηρές συγκρούσεις, μάλιστα τότε για πρώτη φορά παραχωρήθηκε στους αποίκους το δικαίωμα της μυστικής ψηφοφορίας: ώς τότε, όσοι είχαν δικαίωμα ψήφου, ψήφιζαν φανερά, σε μια διαδικασία που οδηγούσε στη νόθευση του εκλογικού δικαιώματος. Όμως, παρότι από την επίσημη ίδρυση της Αυστραλίας ως ανεξάρτητης χώρας το 1901 όλοι οι άνδρες είχαν δικαίωμα ψήφου, εξαιρούνταν οι γηγενείς (aborigines), οι οποίοι απέκτησαν το δικαίωμα του εκλέγειν μόνο το 1862.

Τέλος, ας δούμε τι έγινε στις Ηνωμένες Πολιτείες. To 1844 οι ΗΠΑ είχαν πληθυσμό 17 εκατομμύρια κατοίκους. Απ’ αυτούς, τα 2,5 εκατομμύρια, ποσοστό 15% του πληθυσμού, ήταν σκλάβοι και δεν είχαν όχι μόνο δικαίωμα ψήφου αλλά ακόμη και το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του σώματος τους. Αν και το 1844 όλοι οι λευκοί αμερικανοί άντρες είχαν δικαίωμα ψήφου, στην πραγματικότητα η καθολική ψηφοφορία στις Ηνωμένες Πολιτείες θεσμοθετήθηκε μόνο το 1965 –πριν από ακριβώς 58 χρόνια– με το Νόμο περί Δικαιωμάτων Ψήφου (Voting Rights Act) που προστάτευσε τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων Αμερικανών από τους περιορισμούς και τις ουσιαστικές απαγορεύσεις που τους είχαν επιβάλει οι πολιτείες του Νότου μετά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου και παρά την κατάργηση της δουλείας.

Η δημοκρατική επανάσταση του 1844

Το 1844, η Ελλάδα, για δεύτερη φορά στη νεότερη ιστορία της, βρέθηκε στην πρωτοπορία των παγκόσμιων πολιτικών εξελίξεων. Το 1830 έγινε η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα εθνικής εξέγερσης εναντίον μιας κραταιάς αυτοκρατορίας.  Το 1844 έγινε η πρώτη χώρα που απέκτησε καθολικό δικαίωμα ψήφου (αν και μόνο για τους άρρενες πολίτες) και μάλιστα αναίμακτα.

Τον 18ο αιώνα, όταν η υπόλοιπη Ευρώπη άλλαζε προσανατολισμό υπό την καθοδήγηση των ιδεών του σκωτσέζικου, του γαλλικού και του ιταλικού Διαφωτισμού, η χώρα μας μπορεί να μην υφίστατο ως κρατική οντότητα και οι πρόγονοι μας να ζούσαν στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.  Όμως, οι Έλληνες της Διασποράς στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ευρώπης, συνειδητά ή ενστικτωδώς, γίνονταν οι λαμπαδηφόροι που έφεραν τον Διαφωτισμό στην Ελλάδα μόλις έπεσε το πρώτο βόλι στην Καλαμάτα, στις 23 Μαρτίου 1821. 

Οι Έλληνες έσπευσαν, αμέσως μετά την επικράτηση της Επανάστασης στον Μοριά, να ψηφίσουν φιλελεύθερα, δημοκρατικά συντάγματα.  Και μετά την πρώτη περίοδο της βασιλείας του Όθωνα, όταν άρχισαν να γίνονται έντονες οι τριβές από την αυταρχική άσκηση της εξουσίας από την Αντιβασιλεία, οι Έλληνες, απροσδόκητα ήπια και πολιτισμένα, ένα βράδυ συγκεντρώθηκαν έξω απ’ το Παλάτι και απαίτησαν απευθείας από το βασιλιά τους σύνταγμα που να περιορίζει τις εξουσίες του και να τους δίνει λόγο στη διακυβέρνησή τους. Και ο Όθωνας συναίνεσε. 

Έτσι, η Ελλάδα απέκτησε σύνταγμα και οι Έλληνες έγιναν οι πρώτοι στον κόσμο που απέκτησαν καθολικό δικαίωμα ψήφου, και μάλιστα χωρίς βία. Την επόμενη μέρα, 4 Σεπτεμβρίου 1843, ο Όθωνας υπέγραψε διάταγμα που καθιέρωνε την 3η Σεπτεμβρίου ως εθνική εορτή.

Στις 25 Μαρτίου, εκτός από την έναρξη του αγώνα της ανεξαρτησίας μας το 1821, μπορούμε και πρέπει να γιορτάζουμε και τη θεσμοθέτηση της δημοκρατικής επανάστασης του 1844. Χρόνια πολλά στην πατρίδα μας και τη δημοκρατία μας.

[Μια πρώτη εκδοχή του άρθρου που ακολουθεί δημοσιεύτηκε στις 25 Μαρτίου 2023 στο liberal.gr.]

^[1]  («[Θ]α πολεμήσουμε στις θάλασσες και στους ωκεανούς, θα πολεμήσουμε με αυξανόμενη αυτοπεποίθηση και αυξανόμενη ισχύ στον αέρα, θα υπερασπιστούμε το νησί μας, όποιο και εάν είναι το κόστος. Θα πολεμήσουμε στις ακτές, θα πολεμήσουμε στις παραλίες, θα πολεμήσουμε στα λιβάδια και στους δρόμους, θα πολεμήσουμε στους λόφους, δεν θα συνθηκολογήσουμε ποτέ». Ουίνστον Τσώρτσιλ, ομιλία προς τη Βουλή των Κοινοτήτων, 4 Ιουνίου 1940.

Σε συνέχεια του σημειώματος μου με τίτλο «Η ανεξέλεγκτα επιδεινούμενη ποιότητα των ελληνικών ΑΕΙ» που ανάρτησε το Books’ Journal στις 2 Φεβρουαρίου (https://booksjournal.gr/gnomes/4718-i-anekselegkta-epideinoymeni-poiotita-ton-ellinikon-aei), και των αντιδράσεων που προκάλεσε, κυρίως από μέλη της ελληνικής πανεπιστημιακής κοινότητας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έκανα μια σχετικά σύντομη και απλή ανάλυση δεδομένων για να επιβεβαιώσω τη θέση μου.

Η αριθμητική της ανώτατης παιδείας είναι σχετικά απλή:

Πάλι για την Τριλογία του Στρατή Τσίρκα. Μια ανταπάντηση στον Γιάννη Παπαθεοδώρου. Τεύχος 146 (Τα κείμενα του διαλόγου, με τη σειρά δημοσίευσής τους: Η πρώτη παρέμβαση του Περικλή Φ. Κωνσταντινίδη: https://booksjournal.gr/dialogos/4540-organosi-sto-strato-ean-sas-eixa-stin-ispania-tha-sas-ekteloysa?fbclid=IwAR0rPb6WNATv0Z14v953rhYagsf3nQgLF6lAFpreJQvSrS4SY2VgD4x8ceU Ακολουθεί η απάντηση του καθηγητή Γιάννη Παπαθεοδώρου: https://booksjournal.gr/dialogos/4590-ena-tsigaro-dromos Παρατίθεται και η παρέμβαση του Γιώργου Σίμου: https://booksjournal.gr/dialogos/4625-i-kritiki-ston-tsirka Το κείμενο που ακολουθεί κλείνει (προσωρινά, επειδή όταν ανοίγουν τέτοια ζητήματα δεν κλείνουν εύκολα) τη συζήτηση. 

Ξαναδιαβάζοντας τις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα