Στεκόμαστε μακριά. Μακριά από τη θρησκεία. Μακριά από την επιστήμη. Να μια γλυκιά ειρωνεία: η επιστήμη μάς απομάκρυνε από τη θρησκεία, αλλά όχι μόνον για τους προφανείς λόγους, δηλαδή εξαιτίας του ότι ο ορθός λόγος και η επιστημονική μέθοδος αναδύθηκαν ως δύο διακριτές περιοχές (αυτή είναι η διαδεδομένη άποψη, η οποία είναι λανθασμένη), (στο διηνεκές) απόπειρας/αποπειρών εξήγησης/εξηγήσεων της πραγματικότητας, του ανθρώπου, του ατόμου, της ύλης, του cognition, των motoricskills, της συμπεριφοράς, «της ψυχής», του σώματος, των κινήτρων, των ενστίκτων, του εγκεφάλου, του σύμπαντος, της γης, του ήλιου, της κίνησης, της βαρύτητας, των σχέσεων όλων των παραπάνω μεταξύ τους (μεταξύ άλλων και για λόγους συντομίας, βεβαίως βεβαίως).
Ο μη προφανής λόγος είναι ο εξής:
Στα πρώτα στάδια της ανάδυσής της η επιστήμη «είχε ανάγκη» να ορίσει τον εαυτό της σε αντιδιαστολή με τη θρησκεία. Και είχε καλούς λόγους να το κάνει. Πάλευε να απελευθερωθεί από την κυριαρχία του μυθολογικού και θρησκευτικού σκέπτεσθαι προκειμένου να ορίσει το δικό της πεδίο δράσης. Πάει καιρός που ορίστηκε, με ασφάλεια, το πεδίο δράσης της, ωστόσο, η σύγκρουση με τη θρησκεία συνεχίζει να μαίνεται αμείωτη, ρητά και υπόρρητα. (Η τελευταία παράγραφος είναι [οριακά] λογοκλοπή από το MapsofMeaning του Τζόρνταν Πίτερσον).
Έχει παρέλθει πολύς καιρός από τότε που η επιστήμη κινδύνευε από τη θρησκεία. Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι το ακριβώς αντίθετο. Η θρησκεία κινδυνεύει από την επιστήμη. Αυτό συμβαίνει επειδή η επιστήμη (ωραίο είναι αυτό. Λες και μιλάω για δύο κυρίες που κράζονται. Εντάξει εντάξει, ή δύο κυρίους που κράζονται - Πις φέμινιστς!) συνεχίζει να αντιμετωπίζει τη θρησκεία σαν θανάσιμο αντίπαλο. Υπάρχουν πολλοί και διάφοροι λόγοι που συμβαίνει αυτό, κάποιοι ποιοτικοί, κάποιοι λιγότερο ποιοτικοί. Προφανώς, δεν είναι της παρούσης να καταπιαστούμε με την εξονυχιστική επεξεργασία των εν λόγω λόγων.
Για τη ώρα, ας πούμε ότι η διαμάχη αυτή συνεχίζεται:
1. Γιατί υπάρχει μια μη συνειδητή «ψυχική αδράνεια» στον επιστήμονα. Προφανώς, αυτή η ψυχική αδράνεια δεν αφορά τον κάθε επιστήμονα ξεχωριστά, αλλά την επιστήμη στο σύνολό της. Αυτή η ιδέα που μόλις διατύπωσα θέλει σκέψη, δεν είμαι σίγουρος γι’ αυτήν, αλλά ας τη σκεφτούμε λίγο. Αυτό που ονομάζω «μη συνειδητή ψυχική αδράνεια» είναι ακριβώς η «ψυχική δομή» της επιστήμης κατά τη φάση της ανάδυσής της, κατά την πρωταρχική σκηνή (ελπίζω ο ψυχαναλυτικός λόγος της τελευταίας παραγράφου να μην είναι αδόκιμος και ερασιτεχνικός. Θα παρακαλούσα τους ψυχαναλυτές που διαβάζουν το κείμενο να μου πουν την άποψή τους). Κατά την πρωταρχική αυτή σκηνή, «τα συναισθήματα που αναπτύχθηκαν» ανάμεσα στη θρησκεία και την επιστήμη ήταν αρνητικά. Αμοιβαία καχυποψία, φθόνος, φόβος, ντροπή, ενοχή, άγχος, αμηχανία, αμοιβαία επιθετικότητα. Μέσα σε αυτά τα αρνητικά συναισθήματα εμβαπτίστηκε η σχέση επιστήμης και θρησκείας, πράγμα που φαίνεται να κρατάει μέχρι και σήμερα – εξ ου και ο όρος «μη συνειδητή ψυχική αδράνεια».
2. Γιατί ορισμένες εκδοχές θρησκευτικής ύπαρξης και δράσης είναι στις ημέρες μας πολύ επιθετικές, πολύ ανορθολογικές, πολύ αποκομμένες από την επιστήμη, πολύ ανελαστικές, πολύ συγκρουσιακές με τη βιωμένη ανθρώπινη εμπειρία, πολύ συντηρητικές, πολύ απορριπτικές για τις σωματικές απολαύσεις, πολύ σίγουρες για τον εαυτό τους, πολύ καχύποπτες, πολύ βάρβαρες, πολύ καταστροφικές, πολύ βίαιες, πολύ ασεβείς, πολύ απάνθρωπες, πολύ αντιανθρωπιστικές, πολύ βόκαλ. Ας κρατήσουμε τον όρο βόκαλ, αλλά πριν προχωρήσουμε ας πούμε το εξής. Όλα όσα ανέφερα μόλις, είναι εντελώς αντίθετα με το πνεύμα όλων των μονοθεϊστικών θρησκειών, πράγμα που σημαίνει ότι αυτές οι εκδοχές θρησκευτικής σκέψης και δράσης είναι απλώς λάθος. Ας επιστρέψουμε στον όρο βόκαλ. Το γεγονός ότι το κακό αυτών των θρησκευτικών σκέψεων και δράσεων είναι τόσο βόκαλ μας κάνει (και κάνει τους επιστήμονες) να είναι πολύ καχύποπτοι απέναντι στη θρησκεία εν όλω. Αυτό, με επιστημονική ορολογία, είναι fallacy.
Τούτων δοθέντων.
Η θρησκεία και η επιστήμη δεν χρειάζεται να βρίσκονται σε σχέση σύγκρουσης. Καθεμία έχει να κάνει τη δική της δουλειά και καθεμία από αυτές τις δουλειές είναι διαφορετική και θεραπεύει διαφορετικά πεδία της ανθρώπινης εμπειρίας. Η επιστήμη μπορεί να μιλήσει για την ηθική και την ύπαρξη σχετικά περιοριστικά. Αυτό το τελευταίο, βέβαια, φαίνεται να αλλάζει. Οι εξελίξεις στα neurosciences, την cognitive theory, τα epigenetics κ.λπ. είναι σαρωτικές και φαίνεται ότι έχουν να μας δώσουν πολλά. Η θρησκεία έχει το μοναδικό προνόμιο της βιωμένης εμπειρίας. Ασχολείται με αυτά τα θέματα για χιλιάδες χρόνια και έχει συσσωρευμένη εμπειρία. Επιπλέον, έχει παραγάγει εντελώς πρωτότυπες και επαναστατικές ιδέες κατά καιρούς. Η κουβέντα αυτή είναι τεράστια, οπότε ας σταματήσουμε εδω.
Ας ευχηθούμε στη θρησκεία και την επιστήμη να χαλαρώσουν λίγο. Να σταματήσουν να τσακώνονται, να σταματήσουν να κράζονται, να σταματήσουν να υπονομεύουν η μία την ύπαρξη της άλλης.
Αυτό καλό είναι να γίνει γιατί το σύγχρονο υποκείμενο είναι εξίσου απομακρυσμένο και από τις δύο, οπότε αδυνατεί να βρει νόημα. Και είναι πολύ δύσκολο να μην έχεις ένα κάποιο νόημα στη ζωή σου. Είναι απομακρυσμένο από τη θρησκεία για το λόγο νούμερο 2, που αναφέραμε παραπάνω. Είναι απομακρυσμένο από τη θρησκεία γιατί η επιστήμη είναι πολύ βίαιη μαζί της. Είναι απομακρυσμένο γιατί ήμασταν πολύ απρόσεκτοι όταν θεωρούσαμε ότι καλό θα ήταν να σκοτώσουμε τον Θεό (Νιτσε, ξέρουμε το αυτοκίνητό σου, συμμορφώσου, συμμορφώσου). Είναι απομακρυσμένο από την επιστήμη γιατί η τελευταία δεν φροντίζει και δεν έχει τα εργαλεία να διαδώσει τα επιτεύγματά της στην κοινή γνώμη. Είναι απομακρυσμένο από την επιστήμη γιατί η τελευταία προχωράει με τρομακτικά ταχείς ρυθμούς.
Είναι απομακρυσμένο. Από τη θρησκεία. Από την επιστήμη. Και αυτό δεν είναι καλό.
ΥΓ. Ένα καλό παράδειγμα για να καταλάβουμε τη συμπόρευση θρησκείας-επιστήμης για χιλιετίες είναι η σχέση θρησκείας και υγείας. Σε πολλούς ανθρώπινους πολιτισμούς ο τελών τις θρησκευτικές τελετές ήταν και ο γιατρός, πιο σωστά ο παρασκευαστής των φυσικών γιατρικών. Είναι καλό να έχουμε στο νου μας ότι οι μελέτες στην εξελικτική βιολογία και τη νευρολογία δείχνουν ότι η θρησκευτικότητα κάνει καλό στην υγεία. Με ποιους τρόπους; Καταρχάς, η συμμετοχή σε μια κοινότητα με εκτεταμένα δίκτυα αλληλοβοήθειας καθιστά το άτομο λιγότερο ευάλωτο στις δυσκολίες της ζωής. Δεύτερον, τα θρησκευτικά μουσικά δρώμενα που είναι τόσο διαδεδομένα σε όλες τις θρησκευτικές παραδόσεις είναι ευεργετικά για τη σωματική υγεία, και πιο συγκεκριμένα για το ανοσοποιητικό σύστημα. Τρίτον, η πρακτική της εξομολόγησης είναι επίσης ευεργετική, όχι μόνο με όρους ψυχικής υγείας αλλά και σωματικής. Και μόνο η αποκάλυψη των πιο μύχιων, τραυματικών και σκοτεινών σκέψεων συντελεί στην εν καιρώ απομείωση των αισθημάτων ντροπής και ενοχής, τα οποία με τη σειρά τους συνδέονται με την υπερπαραγωγή βλαβερών ορμονών στον ανθρώπινο οργανισμό.
*Για μια σοβαρή επισκόπηση των θετικών επιπτώσεων της θρησκευτικότητας στη σωματική και ψυχική υγεία, βλέπε: Robert Trivers, The Folly of Fools: The Logic of Deceit and Self-Deception in Human Life, Basic Books, 2011.
