Πολλά από αυτά που συνέβησαν, εξέπληξαν ειδικούς και κοινή γνώμη το 2016. Παρ’ όλο που κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί πως ήταν προβλέψιμη χρονιά, ωστόσο τώρα, με την άνεση του διαρρεύσαντος χρόνου, είναι ερμηνεύσιμα και μπορούν να ενταχθούν σε ένα ενιαίο ερμηνευτικό σχήμα.
Ας συμφωνήσουμε πως κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στη Μεγάλη Βρετανία και το επαπειλούμενη Brexit. Το ίδιο ισχύει για το αποτέλεσμα των προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ, του δημοψηφίσματος στην Ιταλία, αλλά και την ταχύτατη αποκατάσταση και αναθέρμανση των σχέσεων μεταξύ της Ρωσίας και της Τουρκίας.
Δεν θα ήταν αδόκιμο να πούμε πως το 2016 οι ιστορικοί του μέλλοντος θα το χαρακτηρίσουν ως τέλος μιας περιόδου και αρχή μιας άλλης στην παγκόσμια ιστορία. Για να γίνει κατανοητή η θέση αυτή, ίσως θα ήταν χρήσιμο να μεταχειριστούμε τη γνωστή αρχή της διαλεκτικής, σύμφωνα με την οποία, λόγω των συσσωρευμένων αλλαγών που είχαν συντελεστεί στη μακρόσυρτη ιστορική πορεία, «η ποσότητα μετατράπηκε σε ποιότητα». Συγκεκριμένα, το 2016 είναι η καταληκτική ημερομηνία της περιόδου «μετά τον Ψυχρό πόλεμο» κατά τη διάρκεια της οποίας κυρίαρχη αίσθηση ήταν πως ενισχύεται η νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Ωστόσο, μεταχρονολογημένα κατανοήσαμε πως επρόκειτο για μια ριζικά διαφορετική διαδικασία. Η διαδικασία αυτή, όπως φαίνεται τώρα, ήταν μια προσπάθεια αναμόρφωσης των θεμελιωδών θεσμών του δυτικού κόσμου σύμφωνα με την αμερικανοκεντρική θεώρηση, πράγμα που σήμαινε όχι την οικοδόμηση ενός νέου διεθνούς συστήματος, αλλά για μια «αναστήλωση», ή καλύτερα για μια απόπειρα προσαρμογής του παλιού στις νέες συνθήκες. Εκ του αποτελέσματος κρίνοντας, βλέπουμε πως οι νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν στην παγκόσμια σκηνή απαιτούσαν άλλες προσεγγίσεις, μεθόδους και λύσεις.
Είναι πλέον κοινός τόπος πως βρισκόμαστε μπροστά στην έλευση μιας νέας εποχής. Μιας εποχής, κατά την οποία αναδύεται το νέο. Δεν θα ήταν παρακινδυνευμένο να πούμε πως βλέπουμε ένα ολοένα διογκούμενο κύμα επιστροφής προς τα εθνικά κράτη και μια γενικευμένη αμφισβήτηση της παγκοσμιοποίησης, παρά το γεγονός πως είναι, σχεδόν αδύνατο να καταργηθεί το πλέγμα της αλληλεξάρτησης και αλληλοσύνδεσης των σημερινών κρατών, συλλογικών οργανισμών ασφάλειας και οικονομικών ζωνών.
Εξ ίσου κοινός τόπος είναι πως η εποχή διακρίνεται για μεγάλο έλλειμμα ηγεσίας, πράγμα ιδιαίτερα ανησυχητικό, αφού οι ηγέτες είναι εκείνοι που θα κληθούν να διαχειριστούν τις νέες διαδικασίες. Ωστόσο, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι, λόγω της απουσίας συγκεκριμένων κανόνων αλλά και κατανοητών συνθηκών, τα πράγματα και η εξέλιξή τους κάθε φορά θα εξαρτώνται από τις αποφάσεις που θα λαμβάνονται σε μια συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία. Με βάση αυτές τις αποφάσεις και αντιδράσεις θα κριθεί και η ποιότητα της ηγεσίας που θα διαχειριστεί τις τύχες των κοινωνιών και του κόσμου.
Γυρνώντας το βλέμμα προς τα πίσω, στους μήνες του χρόνου που εξέπνευσε, θα προσπαθήσουμε να δούμε ποια ήταν τα πρόσωπα εκείνα που σφράγισαν με την παρουσία, τις πράξεις ή τις παραλείψεις τους το 2016.
Κύριο και καθοριστικό γεγονός του 2016 είναι η άνοδος του λαϊκισμού και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού ωκεανού. Η περίπτωση του προέδρου των Φιλιππίνων Ροντρίγκο Ντουτέρτε, παρ’ όλο που είναι η “χαρά του δημοσιογράφου”, λόγω του ότι αποτελεί μόνιμη πηγή ειδήσεων, εξαιτίας της απόστασης που μας χωρίζει από αυτόν, θα πρέπει να αντιμετωπιστεί χαλαρά.
Το παλιρροϊκό κύμα του λαϊκισμού
Ο Ντόναλντ Τραμπ, οι ηγέτες του κινήματος του Brexit, ο καθ' ημάς εθνικολαϊκιστικός εσμός, οι ακροδεξιοί της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης είναι αναμφίβολα τα “πρόσωπα της χρονιάς”. Όλοι αυτοί ήταν η ενσάρκωση της επιδεικτικής και με έμφαση αμφισβήτησης του κατεστημένου, τόσο εντός των εθνικών πλαισίων στα οποία κινήθηκαν, όσο όμως και του διεθνούς. Η κατηγορηματική άρνηση της προσέγγισης της πολιτικής ορθότητας, η κολακεία των απλών ανθρώπων, η απόρριψη, σε ορισμένες περιπτώσεις των νόμων, αλλά και η ετοιμότητα αλλαγών στην εξωτερική πολιτική, είναι μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά αυτού του αναδυόμενου και ολοένα ενδυναμούμενου πολιτικού ρεύματος. Πριν από λίγα, μόλις, χρόνια, οποιοδήποτε κόμμα ή πολιτικός επιχειρούσε κάτι ανάλογο θα ήταν καταδικασμένος στην αποτυχία και το περιθώριο. Σήμερα είναι αυτό που αποκαλούμε “κυρίαρχη ιδεολογία”, αν μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει ως ιδεολογία ένα τόσο ετερόκλητο μείγμα απόψεων, ιδεών και προτάσεων.
Ερντογάν, ο απρόβλεπτος
Η φιγούρα του Ταγίπ Ερντογάν είναι μια ξεχωριστή περίπτωση, η οποία έχει ενδιαφέρον και για εμάς, λόγω της γειτονίας. Ήρθε στο προσκήνιο την αυγή του νέου, εικοστού πρώτου αιώνα, ωστόσο η πολιτική του κατά τη δεύτερη δεκαετία προκάλεσε μεγάλες εντάσεις, τόσο εντός της χώρας του, όσο και στην ευρύτερη περιοχή. Όσο διάστημα λειτουργούσε ως “δίοδος” και “πλυντήριο” του γειτονικού του Ιράν, όσο το τελευταίο βρισκόταν σε διεθνή απομόνωση, η οικονομία του κάλπαζε, παρουσιάζοντας ιστορικά αξιοθαύμαστες επιδόσεις. Με την επανένταξη του Ιράν στη διεθνή κοινότητα, ωστόσο η οικονομική κρίση εντάθηκε και βάθυνε, ενώ ο ίδιος ως ενσάρκωση της Τουρκίας άρχισε να έχει φιλοδοξίες πολύ μεγαλύτερες από εκείνες που αναλογούν σε μια χώρα η οποία μετέχει σε περιφερειακό επίπεδο στις διεργασίες, ακόμη κι αν έχει βασικό ρόλο. Εκείνο που θα πρέπει να του αναγνωριστεί, όμως, είναι η ταχύτητα με την οποία χάλασε και, στη συνέχεια, αποκατέστησε τις σχέσεις τους με βασικά γειτονικά του κράτη, όπως το Ισραήλ και η Ρωσία, και στη συνέχεια κατάφερε να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες που του προσέφερε το εν πολλοίς ακατανόητο αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του. Δύσκολο πολύ είναι να προβλέψει κανείς τις προοπτικές της Τουρκίας υπό την ηγεσία του Ερντογάν. Η πολυσύνθετη και πολυποίκιλη τουρκική κοινωνία μοιάζει με ένα καζάνι που βράζει. Η αυταρχική, προσωπολατρική εξουσία μπορεί για ένα διάστημα να καταφέρει να διευθετήσει τα αντικρουόμενα συμφέροντα, ωστόσο οι εσωτερικές αντιθέσεις συνεχώς οξύνονται, πράγμα που μαρτυρούν τόσο η άνανδρη δολοφονία του ρώσου πρέσβη στην Άγκυρα, πριν από λίγες ημέρες, όσο και το αλά Μπατακλάν τζιχαντιστικό κτύπημα στο Βόσπορο, με την είσοδο του αιώνα. Ας μην ξεχνάμε πάντως ότι ο Ερντογάν αποδείχτηκε πολύ σκληρός παίκτης και κατάφερε να μεταστρέψει το αρνητικό περιβάλλον, που ο ίδιος είχε δημιουργήσει, προς όφελός του. Μία μικρή παρατήρηση για το τέλος: η τουρκική κοινωνία, ακόμη και το τμήμα της εκείνο που θεωρείται σφοδρός πολέμιος του προέδρου της χώρας, αρνήθηκε να στηρίξει το πραξικόπημα του περασμένου καλοκαιριού, πράγμα που δείχνει τη ριζική της διαφορά από την τουρκική κοινωνία του εικοστού αιώνα. Ποιος, άλλωστε, θα ήθελε έναν αυταρχικό σωτήρα;
Ντέιβιντ Κάμερον - Ματέο Ρέντσι: οι ηττημένοι
Εκπρόσωποι του πολιτικού κατεστημένου που έχασαν την ιδεολογική ηγεμονία και ηττήθηκαν στα δημοψηφίσματα που οι ίδιοι προκάλεσαν. Τόσο ο πρώην πρωθυπουργός της Μεγάλος Βρετανίας, όσο και ο ομόλογός του της Ιταλίας αποφάσισαν να αξιοποιήσουν το θεσμό των δημοψηφισμάτων για να επιλύσουν προβλήματα πολιτικής διαχείρισης και έχασαν πανηγυρικά. Η κληρονομιά που αφήνουν είναι η πικρή γνώστη της postprioriεμπειρίας, ότι δεν είναι σοφό να εξαγγέλλεις δημοψήφισμα σε περίοδο γενικευμένης δυσαρέσκειας απέναντι στην εξουσία. Εξ ίσου διδακτικό ήταν το παράδειγμα της Ολλανδίας όχι τόσο γιατί απέρριψε την πρόταση για την ένταξη της Ουκρανίας στην Ε.Ε. όσο γιατί κατέδειξε με τον πλέον πανηγυρικό τρόπο τη δυσαρμονία μεταξύ της πολιτικής ηγεσία και της κοινής γνώμης. Δεν θα ήταν παράλογο να ισχυριστούμε πως ανάλογες ήταν οι διαθέσεις του αμερικανικού εκλογικού σώματος έναντι της Χίλαρι Κλίντον, η οποία, κατά πως δείχνουν τα πράγματα, δεν κατάλαβε πως υποψήφιοι τύπου Τραμπ δεν αντιμετωπίζονται με τις συνήθεις πολιτικές προτάσεις των κατεστημένων ελίτ.
Η μοναξιά της Μέρκελ
Μοναχική, πανταχόθεν βαλόμενη για την πολιτική της τόσο στο προσφυγικό όσο και στην άποψη για περιορισμό των ελλειμμάτων και την προσήλωσή της στο Σύμφωνο Σταθερότητας, είναι η καγκελάριος της Γερμανίας Άγκελα Μέρκελ. Η γερμανίδα πολιτικός είναι σήμερα η ενσάρκωση της σταθερότητας στην πολιτική, πράγμα που συσπειρώνει οπαδούς και αντιπάλους στο πρόσωπό της. Οι οπαδοί της ισχυρίζονται πως, παρά τις τεκτονικές αλλαγές στο διεθνές περιβάλλον αλλά και στο εσωτερικό της χώρας, αυτή επιμένει να κρατάει γερά τα ηνία και να ελέγχει την κατάσταση. Οι πολέμιοί της την κατηγορούν ότι ολοένα και περισσότερο γίνεται ευδιάκριτο στη γερμανική πολιτική το εθνικό στοιχείο, δηλαδή η επιμονή σε μια συγκεκριμένη πολιτική, χωρίς διάθεση προσαρμογών, ακόμη και στην περίπτωση που έχουμε ριζικές αλλαγές στο διεθνές περιβάλλον. Εκείνο που ξεχωρίζει τη Γερμανία από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες είναι ότι δεν έχουν συντελεστεί, μέχρι τώρα, ριζικές αλλαγές στο πολιτικό σκηνικό και, κρίνοντας από τις δημοσκοπήσεις, δεν προβλέπονται. Έμφαση, ωστόσο, πρέπει να δοθεί σε γεγονότα όπως οι διαδηλώσεις στο κέντρο του Βερολίνου κατά της μετανάστευσης και υπέρ της εθνικής ταυτότητας των Γερμανών, πράγμα αδιανόητο μέχρι πριν λίγα χρόνια.
Μπαράκ Ομπάμα, η ελπίδα που δεν ήρθε
Χαρακτηριστικότερη όλων, είναι, ίσως, η δήλωση της Μισέλ Ομπάμα ότι η ολοκλήρωση της θητείας του συζύγου της είναι το «τέλος της ελπίδας», η οποία, παραδόξως, ηχεί ως καταδικαστική απόφαση. Το 2006, ο Ομπάμπα είναι κυκλοφορήσει το βιβλίο του The Audacity of hope (στα ελληνικά: Τολμώ να ελπίζω, Πόλις, 2007). Παρά την οκταετή του θητεία όμως, φαίνεται πως δεν κατάφερε κι ο ίδιος να πραγματοποιήσει τις ελπίδες του. Υπενθυμίζεται ότι κατά τη θητεία του ξέσπασε η “Αραβική άνοιξη” προκαλώντας τεκτονικού χαρακτήρα αλλαγές στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, δημιουργώντας πολλές πληγές, η ίαση και επούλωση των οποίων είναι ακόμη αβέβαιες στο ορατά προβλέψιμο μέλλον. Ο ίδιος ο Μπαράκ Ομπάμα, προσωπικότητα χαρισματική και πολιτικός ιστορικών διαστάσεων, ίσως μείνει στην ιστορία ως ο πρόεδρος των ΗΠΑ που προαισθάνθηκε τις επερχόμενες αλλαγές, δεν κατάφερε όμως να βρει τρόπους, μεθόδους, λύσεις και πολιτικές αντιμετώπισής τους.
Ο άγνωστος και απρόβλεπτος Ντόναλντ Τραμπ
Ερχόμενος από το πουθενά, αντιμετώπισε με επιτυχία το πολιτικό κατεστημένο της χώρας του, υποσχόμενος την αναθεώρηση τόσο της εσωτερικής όσο και της εξωτερικής πολιτικής της χώρας του. Είναι εξαιρετικά παρακινδυνευμένο να εικάσει κανείς το ποσοστό τήρησης των προεκλογικών του υποσχέσεων, τη στιγμή που ο προκάτοχός του κατάφερε, λίγο ή πολύ, να δημιουργήσει τον μεταβατικό κρίκο στη διαδικασία οικοδόμησης της νέας παγκόσμιας τάξης πραγμάτων, στηριζόμενος στη νίκη των ΗΠΑ και του δυτικού κόσμου στον Ψυχρό Πόλεμο. Αυτός ο πόλεμος όμως, καθώς και η περίοδος αβεβαιότητας και αποσταθεροποίησης που τον ακολούθησε, φαίνεται πως ανήκουν πλέον στο παρελθόν και ο νεοεκλεγείς πρόεδρος των ΗΠΑ θα κληθεί να συνεισφέρει στη νέα περίοδο νέες ιδέες, νέες προσεγγίσεις και νέες πολιτικές. Για τον ίδιο παραμένει εξαιρετικά γοητευτικός ο πειρασμός του αμερικανικού απομονωτισμού, πράγμα όμως πολύ δύσκολο στον πολυσύνθετο κόσμο μας.
Ο Βλαντίμιρ Πούτιν και το υπαρξιακό του δίλημμα
Ο ρώσος ηγέτης, κατά το δεύτερο κύκλο των προεδρικών του θητειών, προκάλεσε τη διεθνή κοινότητα με τις απρόβλεπτες ενέργειές του. Η προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 άλλαξε, ξανά, όχι μόνο το χάρτη του “εγγύς εξωτερικού” όπως αποκαλούν οι Ρώσοι τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, αλλά και το ασταθές σύστημα της συλλογικής ασφάλειας σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. Δαιμονοποιημένος από τη Δύση, κατάφερε με την επέμβασή του στη Συρία, να ξαναφέρει τη Ρωσία στο παιχνίδι των μεγάλων δυνάμεων (χωρίς ωστόσο η χώρα του να είναι τέτοια). Αντιμέτωπος με μια ολοένα και διογκούμενη οικονομική κρίση μέσα στη χώρα του, γνωρίζει πως η επανεκκίνηση της οικονομίας του θα γίνει με ατμομηχανή το στρατιωτικό βιομηχανικό σύμπλεγμα, κληρονομιά της ΕΣΣΔ. Οι επερχόμενες προεδρικές εκλογές του 2018, αναμφίβολα περιορίζουν τις δυνατότητες ελιγμών στο εσωτερικό, με κίνδυνο την ακόμη μεγαλύτερη περιθωριοποίηση μεγάλων τμημάτων της ρωσικής κοινωνίας. Η μεγαλύτερη απειλή που αντιμετωπίζει είναι οι κυρώσεις που επέβαλε η Δύση, όχι γιατί θα λείψουν από τα ρωσικά σούπερμαρκετ τα γαλλικά τυριά ή τα ελληνικά ζαρζαβατικά, αλλά γιατί κινδυνεύει η Ρωσία να χάσει την τεχνολογική επανάσταση που συντελείται και να καταδικαστεί σε μια μόνιμη υστέρηση κατά τη διάρκεια όλου του αιώνα. Οι κατηγορίες για έμμεση, έστω, ανάμειξή του στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές παραμένουν προς το παρόν χωρίς τεκμηρίωση, ενώ και άλλες χώρες, όπως η Γαλλία και η Γερμανία, φοβούνται παρόμοια “φιλικά δώρα”. Ο ίδιος δείχνει να τα αγνοεί όλα αυτά και το κόμμα του, η Ενιαία Ρωσία, συνεχίζει να αναπτύσσει σχέσεις με τα ακροδεξιά κόμματα της Ευρώπης, όπως εκείνο της Μαρίν Λεπέν και το κόμμα της Ελευθερίας της Αυστρίας. Το υπαρξιακό δίλημμα του ρώσου ηγέτη όμως μένει να απαντηθεί στο μέλλον: θα μπορέσει στις νέες διεθνείς συνθήκες να εισφέρει εποικοδομητικές προτάσεις ή θα επιμείνει στις συνταγές του παρελθόντος;
Όπως δείχνουν τα πράγματα, το 2017 θα είναι η αρχή μιας νέας περιόδου. Το αν θα είναι μια posttrutheraή αν ο κόσμος αντιμετωπίσει μια περιδίνηση κοσμικών διαστάσεων είναι από τα άγνωστα ζητούμενα.
