Λίγα λεπτά αργότερα προσπεράσαμε μια πινακίδα που έγραφε «Ζαγκόρσκ» και λίγο πιο κάτω μια άλλη «Προς της μονή της Αγίας Τριάδας και του Σέργιου του Ραντονιέζ».
Παρκάραμε λίγο πιο μακριά. Ήμασταν στη Λαύρα της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σέργιου. Η μονή αυτή είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της ρωσικής ιστορίας και κράτους, της ρωσικής θρησκευτικής πίστης και της ορθοδοξίας, της ρωσικής πνευματικότητας και των ρωσικών γραμμάτων. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως η Ρωσία αρχίζει και τελειώνει εδώ, στο μέρος όπου πραγματοποίησε τον ασκητικό του άθλο αλλά και το χρέος του προς την πατρίδα και τους ανθρώπους της, ο ερημίτης Άγιος Σέργιος.
Στις απαρχές της ρωσικής ιστορίας
Σε απόσταση 70 χιλιομέτρων από τη Μόσχα, βρίσκεται η στραυροπηγιακή μονή της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σέργιου, έδρα του Πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών, καθώς επίσης και της διάσημης Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας, μαθητές και δάσκαλοι στην οποία ήταν μια πλειάδα επιφανών διανοητών και θεολόγων στις αρχές του 20ού αιώνα. Ανάμεσα τους και ο π. Πάβελ Φλορένσκι (1882 - 1937) ο τελευταίος εγκυκλοπαιδιστής, ο οποίος βρήκε τραγικό θάνατο στα σταλινικά γκουλάγκ.
Οι ιστορικοί και οι θεολόγοι θεωρούν την εγκατάσταση του Οσίου Σέργιου του Ραντονιέζ στο λόφο Μακόβετς, το 1337, ως ημερομηνία ίδρυσης της μονής. Ο Άγιος Σέργιος αφού ασκήτεψε για πολλά χρόνια εδώ μόνος του, στη συνέχεια είδε την περιοχή να γεμίζει με ακολούθους του και έτσι η σκήτη του μετατράπηκε σε κοινοβιακό μοναστήρι.
Το 1688 η μονή χαρακτηρίστηκε ως σταυροπηγιακή, ενώ στις 8 Ιουλίου 1742 με αυτοκρατορικό διάταγμα της τσαρίνας Ελιζαβέτας Πετρόβνα, στη μονή αποδόθηκε ο εκκλησιαστικός τίτλος της Λαύρας. Στις 20 Απριλίου 1920 η μονή έκλεισε με διάταγμα του Σοβιέτ των Λαϊκών Κομισάριων και μετατράπηκε σε μουσείο, ενώ επαναλειτούργησε την άνοιξη του 1946, μετά τη νικηφόρα κατάληξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και ως ανταμοιβή για το ρόλο που διαδραμάτισε η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στην αναπτέρωση του ηθικού του ρωσικού λαού. Έκτοτε λειτουργεί ανελλιπώς ως έδρα του Ρωσικού Πατριαρχείου και της Θεολογικής Ακαδημίας.
Στην επικράτεια της αυθεντικής κατάνυξης
Είκοσι λεπτά αργότερα στεκόμουν σε ένα από τα πιο περίεργα θεάματα που μου έχουν τύχει στη ζωή. Στη μεγάλη πλατεία, με τα ευρύχωρα, γεμάτα χρυσάνθεμα, παρτέρια, δύο αγάλματα στεκόταν το ένα απέναντι στο άλλο. Το ένα ήταν του άγιου προστάτης της Ρωσίας, του Σέργιου Ραντονιέζ, φτιαγμένο από μαύρο γρανίτη και το άλλο, του Β. Ι. Λένιν, φτιαγμένο από κόκκινο γρανίτη. Οι δύο άντρες, που σημάδεψαν ανεξίτηλα τη ρωσική ιστορία, στεκόταν ακίνητοι και σιωπηλοί, αγναντεύοντας ο καθένας από τη σκοπιά του, τις τεράστιες πεδιάδες που είχαν μπροστά τους. Ο ένας, φύλακας προστάτης της μονής θεματοφύλακα της ρωσικής εθνικής συνείδησης και ο άλλος, βλοσυρός τιμωρός της αυθαίρετης βουλησιαρχίας.
Διασχίσαμε τη στοά της εισόδου και βρεθήκαμε στον περίβολο της μονής. Χιλιάδες προσκυνητών υπήρχαν ήδη. Παρά την κοσμοσυρροή, είναι διάχυτη μια ατμόσφαιρα κατάνυξης. Δεν θα δεις ανθρώπους να βιάζονται, να μιλούν δυνατά, να κάνουν αισθητή την παρουσία τους με κάθε τρόπο. Απεναντίας, βλέπεις πρόσωπα σκεπτικά, βυθισμένα στις σκέψεις τους. Ελάχιστοι είναι οι μοναχοί που υπάρχουν και αυτοί εξυπηρετούν αποκλειστικά τις ανάγκες των προσκυνητών.
Ουρά για να αγοράσεις τα κεριά, ουρά για να προσκυνήσεις το σκήνωμα του αγίου Σέργιου. Αγόρασα κεριά και περίμενα με τους φίλους μου υπομονετικά, στον πρόναο, να έρθει η σειρά τους να προσκυνήσουν και μετά να μεταλάβουν. Μπροστά μας μια νεαρή ρωσίδα μητέρα, κρατώντας δύο παιδάκια. Ένα αγοράκι και ένα κοριτσάκι. Όταν ήρθε η σειρά τους, γονάτισαν κι άγγιξαν το πάτωμα με το μέτωπό τους τρεις φορές, κάνοντας το σταυρό τους και στη συνέχεια προσκύνησαν. Λίγο μετά ο φίλος μου μού είπε: «αυτό το παιδάκι, είναι ο μελλοντικός πολεμιστής - προστάτης της Αγίας Ρους». Για άλλη μια φορά συνειδητοποίησα πως τα ιστορικά αρχέτυπα, υπάρχουν και λειτουργούν άλλοτε εμφανώς κι άλλοτε υπογείως στις κοινωνίες και πως καμιά πολιτική ή άλλη βούληση δεν μπορεί να τα σβήσει ή έστω να αποδυναμώσει την επιρροή τους. Σκέφτηκα το άγαλμα του Λένιν απέναντι από τη μονή και δεν μπόρεσα να συγκρατήσω ένα χαμόγελο. Ο πανίσχυρος ερυθρός τσάρος ηττήθηκε από έναν ταπεινό μοναχό. Η αιώνια ρωσική ιστορία.
Ιδιαίτερα εντυπωσιακός είναι ο οβελίσκος που βρίσκεται στο κέντρο της αυλής. Κατασκευάστηκε με εντολή του μητροπολίτη Πλάτωνος το 1792 για να θυμίζει στους μοναχούς και τους προσκυνητές τη συμμετοχή της μονής σε όλες τις σημαντικές στιγμές της ρωσικής ιστορίας. Σε μια πλευρά βάθρου υπάρχει μια μπρούντζινη επιγραφή με την αφήγηση αυτών των γεγονότων, η οποία ξεκινάει από την ευλογία του στρατεύματος του Ντμίτρι Ντονσκόι από τον Άγιο Σέργιο του Ραντονιέζ. Στις άλλες τρεις πλευρές υπάρχουν ηλιακά ρολόγια.
Ο άγιος Σέργιος του Ραντονιέζ, ο εικονογράφος Αντρέι Ρουμπλιόφ και ο Ντμίτρι Ντονσκόι, ο μέγας ηγεμόνας της μοσχοβίτικης ηγεμονίας, ο άνθρωπος που για πρώτη φορά στο Κουλίκοβο, στις 8 Σεπτεμβρίου 1380, νίκησε τις δυνάμεις της ταταρικής Ορδής, μετά από τριακόσια χρόνια σκλαβιάς και υποτέλειας θεωρούνται οι θεμελιωτές του ρωσικού κράτους. Μεγάλη ιστορία που αξίζει κάποτε να την αφηγηθεί κανείς στον έλληνα αναγνώστη.
Ο φίλος μου με κάλεσε κοντά του και μου έδειξε την άλλη γωνιά του ναού, εκεί υπάρχει το σκήνωμα του Θεοφάνη του Έλληνα, τον οποίο οι Ρώσοι τιμούν ως άγιο. Πήγα από περιέργεια και είδα. Το πράσινο κάλυμμα δεν άφηνε να φανούν πολλά πράγματα, ωστόσο τόσο η κληρονομιά του Θεοφάνη του Έλληνα, όσο και η επιρροή του Γρηγορίου Παλαμά γίνονται αισθητές σε κάθε βήμα στην αχανή ορθόδοξη Ρωσία. Η πρωινή λειτουργία είχε αρχίσει κι εμείς είχαμε αργήσει.
Σε μια γωνιά της μεγάλης αυλής της μονής και δίπλα στον μεγαλοπρεπή ναό της Αγίας Τριάδας, βρίσκεται θαμμένη η οικογένεια των Γκοντουνόφ, μια οικογένεια που όχι μόνο σφράγισε την ιστορία της πατρίδας τους, αλλά αποτέλεσε και έμπνευση για τη δημιουργία πολλών μεγαλοφυών έργων στη ρωσική λογοτεχνία, μουσική και όπερα.
Περιδιαβήκαμε για λίγο στην αυλή και κολατσίσαμε στα όρθια. Ρωσικά πιροσκί με γέμιση λάχανο ή μανιτάρια και μαύρο τσάι. Αυτά πρόσφερε το «κυλικείο» στο αρχονταρίκι της μονής, όλα φτιαγμένα στους φούρνους από τους μοναχούς κατά τη διακονία τους.
Η συνέχεια ήταν πολύ πιο συναρπαστική απ’ όσο θα μπορούσα να ονειρευτώ και στα πιο τρελά μου όνειρα. Στη σιδερόφραχτη είσοδο της Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας μας περίμενε ο διάκος π. Ιννοκέντι, ο οποίος κατ’ εντολή του πρύτανη θα μας ξεναγούσε τόσο στις εγκαταστάσεις της Ακαδημίας, όσο και στο μουσείου. Έξτρα μπόνους, η ανάβαση στο καμπαναριό της μόνης.
Όταν στις αρχές της μακρινής πλέον δεκαετίας του 1980 ήρθα σε επαφή για πρώτη φορά με τη ρωσική φιλοσοφική και θεολογική σκέψη των αρχών του 20ού αιώνα, η Θεολογική Ακαδημία της Μόσχας είχε πάρει μυθικές διαστάσεις στο μυαλό μου, ως νεαρού φοιτητή φιλοσοφίας στο Κίεβο, τη μητέρα των ρωσικών πόλεων.
Τώρα, μερικές δεκαετίες αργότερα, περιδιαβάζω το ανώτατο αυτό εκκλησιαστικό ίδρυμα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, το λίκνο μέσα στο οποίο γαλουχήθηκε ο ανθός της ρωσικής διανόησης κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Η Ακαδημία έλκει την καταγωγή της από το Σεμινάριο της Λαύρας της Αγίας Τριάδας που ιδρύθηκε το 1727 και από την Σλαβο-ελληνο-λατινική Ακαδημία, η οποία είχε ιδρυθεί το 1687. Το 1814, στα ανακαινισμένα κτίρια της μονής, ξεκίνησε η λειτουργία της Ακαδημίας. Το 1913, μαζί με άλλα τρία εκπαιδευτικά ιδρύματα και με αφορμή τους εορτασμούς για τα 300 χρόνια του Οίκου των Ρομανώφ, ονομάστηκε «αυτοκρατορική». Μετά τα τραγικά γεγονότα του 1917, και συγκεκριμένα το 1919, οι μπολσεβίκοι την έκλεισαν με ένα απλό διάταγμα. Επαναλειτούργησε όμως το 1946 μαζί με τη μονή της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σέργιου. Όλα αυτά τα χρόνια αποτέλεσε το φυτώριο για τη στελέχωση της Εκκλησίας με ιερωμένους αλλά και κοσμικούς που είχαν ιδιαίτερη κλίση προς τη Θεολογία. Στο πλαίσιό της λειτουργεί σχολή εικονογραφίας και σχολή χορωδιακής τέχνης.
Και μόνο η αίσθηση ότι στις αίθουσες αυτές κάποτε δίδαξαν κορυφαίοι Ρώσοι στοχαστές όπως ο π. Πάβελ Φλορένσκι, ο Β. Β. Άσμους, ο Ε. Ε. Γκολουμπίνσκι, ο Α. Π. Λέμπεντεφ κ.ά. μου έφερε στο νου μια νοσταλγία για μια εποχή, όπου μπορεί η βιωτή να ήταν δύσκολη, μα κάθε μέρα υπήρχε και μία έκπληξη στο πεδίο της γνώσης, πράγμα που την έκανε, αυτόματα, συναρπαστική. Περάσαμε μέσα από τις αίθουσες της σχολής εικονογραφίας, όπου δεκάδες παιδιά ζωγράφιζαν ασκούμενα σε μια τέχνη με ιδιαίτερες απαιτήσεις σε πνευματικό και καλλιτεχνικό επίπεδο. Φορτίο βαρύ και η μακραίωνη εικονογραφική παράδοση της μονής, αφού εδώ ο Αντρέι Ρουμπλιόφ μεγαλούργησε αλλά και ετάφη.
Το θαύμα
Στους χώρους του μουσείου της μονής εκτός από τα συνηθισμένα χρυσόβουλα των τσάρων, τα άμφια των αρχιερέων, τα Ευαγγέλια σε διάφορες εκδόσεις, από φλούδες σημύδας μέχρι χρυσοποίκιλτες βαρύτιμες εκδόσεις του πατριαρχικού τυπογραφείου, το πιο εντυπωσιακό, για μένα έκθεμα ήταν ένα ξύλινο ζωγραφιστό κουτί, δώρο του Ι. Β. Στάλιν στον Πατριάρχη Αλέξιο τον Α’, επειδή ο δεύτερος έδωσε την άδεια, σοβιετικά βομβαρδιστικά με περιφέρουν πάνω από την Μόσχα τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας του Καζάν, τις ημέρες κατά τις οποίες τα χιτλερικά στρατεύματα απείχαν περίπου 40 χιλιόμετρα από το κέντρο της ρωσικής πρωτεύουσας, ενώ παράλληλα διέταξε να ανοίξουν όσοι ναοί είχαν απομείνει για να γίνουν λειτουργίες υπέρ της σωτηρίας της πόλης, η οποία είναι ταυτισμένη με ολάκερη τη Ρωσία. Εντυπωσιακό. Το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς, μαθαίνοντας αυτή την ιστορία.
Βγήκαμε εντυπωσιασμένοι και περπατήσαμε για λίγο στις αλέες. Ο ευπροσήγορος διάκος θέλοντας να διασκεδάσει λίγο την αμηχανία που ήταν εμφανής στα πρόσωπά μας, μας διηγήθηκε πως στις αλέες αυτές για 48 ολόκληρες ώρες διεξάγονται κάποια ιδιόρρυθμα «καλλιστεία». Δεδομένου ότι η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία δε διορίζει τους άγαμους απόφοιτους της Θεολογικής Ακαδημίας, αμέσως μετά την τελετή αποφοίτησής τους, εδώ συρρέουν ρωσίδες κόρες που επιθυμούν να παντρευτούν ιερωμένους και έτσι, περπατώντας ανάμεσα στις ολάνθιστες αυτές αλέες, γίνεται το πρώτο φλερτ και οι αρραβώνες.
Από ώρα, το μεσημέρι ήταν πια παρελθόν. Ευχαριστήσαμε τον π. Ιννοκέντι και αναχωρήσαμε για τον επόμενο προορισμό μας, την πόλη Αλεξάντροφ.
Λαύρα της Αγίας Τριάδας - Αγίου Σέργιου
Ζαγκόρσκ
Σεπτέμβριος 2014
