Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος, Ο Έρασμος. Ένας απόστολος της ελληνικής διανόησης από τον Βορρά, Άτων, Αθήνα 2020, 234 σελ.
Η συμβολή του Ντεζιντέριους Εράσμους Ροτεροντάμους, του Έρασμου του Ρότερνταμ ή, απλώς, Έρασμου στην πνευματική Αναγέννηση των χωρών κυρίως πέρα από τις Άλπεις είναι αδιαμφισβήτητη. Εξίσου αδιαμφισβήτητη είναι η προσπάθειά του να αποκαταστήσει κείμενα της αρχαίας ρωμαϊκής γραμματείας και, κυρίως, ο πολυετής αγώνας του προκειμένου να καταρρίψει την εγκυρότητα της Βουλγάτας του αγίου Ιερώνυμου, συμβούλου της Αγίας Έδρας για πάνω από χίλια χρόνια, προκειμένου να αναδείξει το αυθεντικό ελληνικό κείμενο των Ευαγγελίων. Μόλις κυκλοφόρησε μια εξονυχιστική βιογραφία του Έρασμου από τον Κωνσταντίνο Στάικο που εστιάζει στο πόσο ο αναγεννησιακός δάσκαλος και θεολόγος συνέβαλε με το έργο του στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Η πτυχή αυτή της ζωής και του έργου του επιδιώχθηκε να αναδειχθεί στη συνομιλία με τον συγγραφέα που ακολουθεί.
O Κωνσταντίνος Στάικος είναι ένας άνθρωπος αφιερωμένος με πάθος σε έναν προορισμό αξιοθαύμαστο. Ως ιστορικός του βιβλίου, ως αρχιτέκτονας που ασχολήθηκε με τις βιβλιοθήκες αλλά και ως εκδότης ασχολείται με πολλούς τρόπους με την ιστορία του ελληνικού βιβλίου, από τα χρόνια της Αναγέννησης μέχρι και την περίοδο όπου έγινε διακριτός ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, συμβάλλοντας στη δημιουργία του νεότερου ελληνικού κράτους. Ο εκδοτικός οίκος Άτων, που διευθύνει, έχει αναγγείλει μια καινούργια δραστηριότητα: την έκδοση ποιητικών συλλογών, δοκιμίων, επιγραμμάτων, προσφωνήσεων και προλόγων, και άλλων κειμένων της Αναγέννησης, τα περισσότερα ανέκδοτα, ασχολίαστα και όσα είναι από τα λατινικά αμετάφραστα.
Αλλά και στο πλαίσιο της συνήθους δραστηριότητας, συνεχίζει να επιφυλάσσει εκπλήξεις. Και μια απ’ αυτές είναι το καινούργιο βιβλίο του, Ο Έρασμος. Ένας απόστολος της ελληνικής διανόησης από τον Βορρά. Αλλά γιατί της ελληνικής διανόησης;
Ο Έρασμος (1466-1536), γράφει ο Στάικος, «θεωρείται ως ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του λεγόμενου χριστιανικού ουμανισμού: αυτός ανέδειξε όσο κανένας άλλος την ανάγκη της ζεύξης του αρχαίου, ελληνικού κυρίως, πνεύματος με τις Γραφές και τη χριστιανική ευσέβεια. Διέτρεξε κατά μήκος και κατά πλάτος τον ευρωπαϊκό χώρο, ξεκινώντας βόρεια από τα κολεγιακά κέντρα της Αγγλίας, την Οξφόρδη και το Καίμπριτζ, και φτάνοντας μέχρι την παπική πρωτεύουσα, σε μία προσπάθεια να καταδείξει ότι τα ηθικά διδάγματα που φωλιάζουν στα έργα της ελληνορωμαϊκής γραμματείας βρίσκονται σε απόλυτη αρμονία με τη Βίβλο και τα κηρύγματα του Ιησού Χριστού, όπως μας τα παραδίδουν οι αποστολικές διδαχές».
Είναι αρκετή η σχέση του ανδρός με την Ελλάδα μέσω των κειμένων ώστε να τον αποκαλεί κανείς «απόστολο της ελληνικής διανόησης»; Από την απορία αυτή άρχισε η συνομιλία με τον Κωνσταντίνο Στάικο που ακολουθεί:
Για ποιο λόγο ασχολείστε με τον Έρασμο; Και γιατί τον αποκαλείτε «απόστολο της ελληνικής διανόησης»; Μοιάζει σαν να τον φέρνετε στα μέτρα μιας σύγχρονης τάσης οικειοποίησης από μια αγοραφοβική εθνική σχολή προσώπων και φαινομένων που μας ξεπερνούν.
Ο Έρασμος υπήρξε ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του ουμανιστικού πνεύματος στον Βορρά και σπούδασε σε μια ολλανδική πόλη, το Ντέβεντερ, στη σχολή του Λεβουίνου των Κοινοβιτών αδελφών, στην οποία καλλιεργήθηκαν τα ελληνικά γράμματα σε λατινικές μεταφράσεις αλλά και στο πρωτότυπο ήδη από το 1488. Από τοπικά τυπογραφεία εκδόθηκαν οι Μύθοι του Αισώπου και διάλογοι του Πλάτωνα που θεωρούνται νόθοι, ο Αξίοχος και ο Ίππαρχος. Άλλωστε, στο Ντέβεντερ τυπώθηκε και το μόνο εγχειρίδιο ελληνικής γραμματικής εκτός Ιταλίας, το Coniugationes verborum graecae, μια διασκευή των Ερωτημάτων του Χρυσολωρά. Ο Έρασμος υπήρξε ο πρώτος λόγιος από τον Βορρά που κήρυττε την ανάγκη διάδοσης της ελληνικής γραμματείας και φιλοσοφίας, καθώς θεώρησε ότι στα κείμενα του Πλάτωνα και στις ιδέες του φωλιάζει όλη η σοφία της ανθρώπινης ζωής.
Ποιο πνευματικό κλίμα στην Ευρώπη τον γέννησε; Πώς η χριστιανική Ευρώπη δεξιωνόταν τις κλασικές σπουδές;
Το κλίμα στην Ευρώπη δεν ήταν πάντοτε φιλικά διακείμενο προς την αρχαία ελληνική γραμματεία και, κατά εποχές, ακόμα και η κατοχή συγγραμμάτων του Αριστοτέλη ή του Αριστοφάνη διωκόταν και τα βιβλία τους κατέληγαν στην πυρά. Χαρακτηριστικά, όταν ο Ραμπελαί και ο σύντροφός του Πιερ Αμύ κατέλυσαν στο μοναστήρι των Κορδελιέρων στο Φοντεναί λε Κοντ, το 1523, οι μοναχοί κατάσχεσαν τα ελληνικά βιβλία που είχαν στις αποσκευές τους οι επισκέπτες. Ας μη λησμονούμε ότι η Καθολική Εκκλησία εξέδιδε Index librorum expurgandorum, στο οποίο περιλαμβάνονταν όλες οι εκδόσεις που είχαν αφοριστεί από το Βατικανό, θρησκευτικού ή κοσμικού χαρακτήρα, όπως και κάθε δοκίμιο που πραγματευόταν την αλχημεία, τη μαντεία και τη μαγεία.
Από το 1495 και στη συνέχεια, μετά την επίσκεψή του στο Παρίσι, αρχίζει μια περίοδος μεγάλων ταξιδιών. Τι κέρδισε ο Έρασμος από τα ταξίδια του;
Με αφετηρία το Παρίσι, γύρω στο 1495, ο Έρασμος θα εγκαινιάσει ουσιαστικά την προσφορά του στα ουμανιστικά γράμματα, συναναστρεφόμενος Ιταλούς λόγιους που είχαν μετοικήσει στο Παρίσι, όπως ο Φαύστος Ανδρελίνος. Ταυτόχρονα εντάσσεται στους πνευματικούς κύκλους της Σορβόννης και συνδέεται με τον Ρομπέρ Γκαγκέν, ο οποίος θα τον μυήσει στον φλωρεντινό νεοπλατωνικό μυστικισμό, που τον είχε διδαχθεί από τον Μαρσίλιο Φικίνο και τον Πίκο ντέλλα Μιράντολα. Ο Έρασμος αρχίζει να ταξιδεύει προς Βορρά από το 1497 και αργότερα προς Νότο: επισκέπτεται τα κολλέγια της Οξφόρδης και του Καίμπριτζ και καλλιεργεί φιλικές σχέσεις στην Αγγλία με τον Ιωάννη Κόλετ, που στάθηκε μόνιμος μέντοράς του. Ο Κόλετ, που δίδασκε στην Οξφόρδη, είχε επιχειρήσει μια εκπαιδευτικού σκοπού περιήγηση στην Ιταλία και είχε ασπαστεί τη φιλοσοφία του ιταλικού ουμανισμού, ερχόμενος σε επαφή με τον Άγγελο Πολιτιανό και τον Σαβοναρόλα ακόμη. Ο Έρασμος ξεκινά μια μόνιμη και γόνιμη συνεργασία με τον εκδοτικό παρισινό οίκο του Βάδιου, που θα διαρκέσει από το 1506 μέχρι το 1527, κυκλοφορώντας μεταφράσεις στα λατινικά κειμένων της ελληνικής γραμματείας, όπως τραγωδίες του Ευριπίδη, έργα του Λουκιανού και ιστορίες άλλων, αλλά και το Ciceronianus, ένα δοκίμιο που ξεσήκωσε έντονη κριτική εναντίον των λατινιστών που υποστήριζαν τον Κικέρωνα ως τη μόνη αυθεντία στη λατινική γλώσσα. Ο Έρασμος δεν είναι βέβαια ο πρώτος λόγιος που άσκησε κριτική κατά των υπέρμαχων του Κικέρωνα: προηγήθηκε ο Λορέντζο Βάλλα στα μέσα του 15ου αιώνα. Ένα μεγάλο σχολείο ως προς την εκδοτική πρακτική της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας αλλά και την τυπογραφική διαδικασία ήταν η παραμονή στον οίκο του Άλδου Μανούτιου. Ο Έρασμος βρίσκεται έως τα τέλη του 1507 στη Βενετία, που ήταν κέντρο της πνευματικής ζωής και απαραίτητος σταθμός κάθε συγγραφέα και ανθρώπου του πνεύματος γενικότερα και μάλιστα κάθε λόγιου από τον Βορρά. Ο οίκος του Άλδου ήταν βιβλιακός κόμβος για την κλασική γραμματεία, καθώς όχι μόνον ο Άλδος θησαύριζε στην προσωπική του βιβλιοθήκη όλη σχεδόν την έντυπη παραγωγή σε έργα της ελληνορωμαϊκής γραμματείας, αλλά είχε επιπλέον πρόσβαση σε σπουδαίες βιβλιοθήκες της Βενετίας (και όχι μόνο), όπως στη Μαρκιανή (του καρδινάλιου Βησσαρίωνα), αλλά και σε ιδιωτικές, εγκατεστημένες έξω από την πόλη των Δόγηδων, όπως του Νικόλαου Λεονιτσένο και άλλων.
Πώς αντιμετωπίστηκε όταν ζήτησε τη διόρθωση των ιερών κειμένων, μιλώντας για τα λάθη των αντιγραφέων; Πώς συνέβαλε στην ανάγνωση των ιερών κειμένων η βαθιά γνώση εκ μέρους του της κλασικής αρχαιοελληνικής γραμματείας;
Ο Έρασμος αναζήτησε τον αληθινό λόγο του Κυρίου στα Ευαγγέλια, αρχικά σε γλωσσικό επίπεδο, αντιβάλλοντας και συμβουλευόμενος παλαιούς κώδικες της Καινής Διαθήκης που είχαν αρχικά γραφτεί στα αραμαϊκά. Επιπλέον φρόντιζε, με τα ελληνικά που γνώριζε εις βάθος, να διακρίνει λάθη οφειλόμενα σε αντιγραφές αλλά και όπου αλλοιωνόταν το νόημα και το μήνυμα των Ευαγγελίων.
Πώς ο Έρασμος ανακατεύτηκε με την τυπογραφία; Τι έμαθε από τους τυπογράφους, τι προσέφερε στην τέχνη του τυπωμένου βιβλίου;
Ο Έρασμος εργάστηκε με την ιδιότητα του διορθωτή στο τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου, χαρακτηριστικά μάλιστα έχει υποστηριχτεί ότι διόρθωνε επί του πιεστηρίου σελίδες των Adagia, της έκδοσης του 1514. Η προσφορά του Έρασμου στην τέχνη της τυπουργίας είναι αμελητέα, μπορούμε να σημειώσουμε ότι δανείστηκε εικαστικό υλικό από τον οίκο του Άλδου και το πέρασε στον μεγάλο εκδότη και τυπογράφο της Βασιλείας Ιωάννη Φρόμπεν, που το χρησιμοποίησε στην πρώτη έκδοση της Καινής Διαθήκης του 1516 και στην έκδοση των Adagia του 1523. Ως προς τις εργασίες του στον οίκο του Φρόμπεν δεν έχουμε ειδήσεις, δεν αποκλείεται όμως να έκανε διορθώσεις και στα δοκίμια των εκδόσεων, κυρίως των Adagia μάλλον, έκδοση της οποίας η στοιχειοθεσία κάθε άλλο παρά απλή υπόθεση ήταν. Ο επιστολικός αυτός τύπος γραφής υπήρξε πρότυπο για τη χάραξη και άλλων ελληνικών γραμματοσειρών, όχι μόνο στην Ιταλία, αλλά και στον Βορρά.
Πώς σχεδιάζονταν οι γραμματοσειρές; Ποιοι φρόντιζαν για την αισθητική των βιβλίων; Τι χαρακτηριστικά είχε η αγορά των βιβλίων στην Ευρώπη του 16ου αιώνα;
Οι γραμματοσειρές, και μάλιστα οι ελληνικές και πιο περίτεχνες, είχαν ως πρότυπο την καλλιγραφική γραφή κωδικογράφων, όπως του Δημήτριου Δαμιλά που τύπωσε το πρώτο χρονολογημένο ελληνικό βιβλίο (Κ. Λάσκαρης, Επιτομή των οκτώ του λόγου μερών, Μιλάνο, Δ. Δαμιλάς, 1476). Σημαντική ήταν η συμβολή στις ελληνικές οικογένειες χαρακτήρων του Άλδου, ο οποίος επέβαλε την απλή γραφή της αλληλογραφίας, τη γνωστή ως επισεσυρμένη. Μα και στην αισθητική του βιβλίου είχαν πρωτεύοντα ρόλο οι κωδικογράφοι, οι οποίοι επέβαλλαν τους κανόνες και την αισθητική των βυζαντινών χειρογράφων. Οι εκδοτικοί οίκοι της Βενετίας, και άλλων ιταλικών πόλεων, αλλά και του Βορρά, συνήθιζαν να εκδίδουν τιμοκαταλόγους με τα προϊόντα τους, δημοσιοποιώντας έτσι τα επιτεύγματά τους σε ευρύτερο κοινό, καθώς πολλοί από τους εκδοτικούς αυτούς οίκους λειτουργούσαν και ως βιβλιοπωλεία, αλλά και ως εργαστήρια βιβλιοδεσίας.
Επέδρασαν στους τρόπους σκέψης του Έρασμου η μεταρρύθμιση και ο Λούθηρος;
Η σχέση του Έρασμου με τον Λούθηρο κρεμόταν από ένα λεπτό σκοινί, όχι γιατί ο Έρασμος διαφωνούσε πλήρως με τις μεταρρυθμιστικές ιδέες του Λούθηρου κυρίως ως προς την έκδοση των συγχωροχαρτιών από την Αγία Έδρα, μα και με την κίνησή του να θυροκολλήσει τις 95 θέσεις του τον Οκτώβριο του 1517, αλλά κυρίως λόγω της επιμονής της Καθολικής Εκκλησίας που τον πίεζε να πάρει ανοικτά θέση κατά του Λούθηρου, μετά την καταδικαστική βούλα Exsurge Domine που εξέδωσε ο πάπας το 1520. Ο Έρασμος προσπάθησε με κάθε τρόπο, με διαβήματα και επιστολές σε εκκλησιαστικούς και θεολογικούς κύκλους, να εμποδίσει τις δύο πλευρές να έρθουν σε ανοιχτή ρήξη. Υπήρχε ακόμη χρόνος για συμφωνία όσο δεν θίγονταν η εξουσία και το κύρος του πάπα. Σημαντικό ρόλο στη διαμάχη έπαιζε και το ανώνυμο πλήθος, οι κοσμικοί κάθε κοινωνικής τάξης, που είχαν υποχρεωθεί στο παρελθόν να υποκύψουν στις απαιτήσεις της Ρώμης. Ωστόσο, τα πράγματα είχαν ήδη πάρει το δρόμο τους και τη χρονιά που εκδόθηκε η βούλα Exsurge Domine, το 1520, ο Λούθηρος εξέθετε σε σημαντικά συγγράμματα (De captivitate babylonica ecclesiae και Tractatus de libertate christiana), που κυκλοφόρησαν ακριβώς τότε, τις θέσεις πάνω στις οποίες θα θεμελίωνε τη Μεταρρύθμιση.
***
Ο Έρασμος βρέθηκε κι ο ίδιος στη δίνη επικρίσεων από συντηρητικούς κύκλους και τους οπαδούς της σχολαστικής παράδοσης, λόγω της αμφισβήτησης εκ μέρους του της εγκυρότητας σημαντικών κειμένων για την Αγία Έδρα, όπως η λατινική μετάφραση της Βίβλου από τον άγιο Ιερώνυμο, η περίφημη Βουλγάτα. Στο βιβλίο του, ο Κωνσταντίνος Στάικος παραθέτει τη θέση του Έρασμου για την αμφισβήτηση των προθέσεων και των παρεμβάσεών του:
«Παρακαλώ τους συκοφάντες μου», λέει, «να καταλάβουν πως αφιέρωσα τα νιάτα μου μελετώντας με πάθος τα αρχαία γράμματα και με πολλά ξενύχτια μπόρεσα να αποκτήσω μία μέτρια γνώση της λατινικής και της ελληνικής γλώσσας, όχι γιατί αναζητούσα κάποια μάταιη δόξα η για να ευφράνω με ασήμαντες χαρές το πνεύμα μου, αλλά για να ομορφύνω το ναό του Κυρίου, που τον ντροπιάζουν η αμάθεια και η βαρβαρότητα, για να τον στολίσω με πλούτη παραγνωρισμένα και να παρακινήσω τις γενναίες διάνοιες να αγαπήσουν τις άγιες Γραφές» (σ. 17).
Εύλογα, η συνομιλία με τον Κωνσταντίνο Στάικο πηγαίνει στην προσέγγιση του Έρασμου στα ιερά κείμενα:
Τι χαρακτηρίζει τη σχέση του Έρασμου με την Καινή Διαθήκη; Τι σήμαινε η έκδοσή της;
Ο Έρασμος ήταν λάτρης του αληθούς λόγου και της ακριβολογίας και είχε διαγνώσει τις μεγάλες ανακρίβειες και τα λάθη που περιείχε η λατινική μετάφραση της Καινής Διαθήκης του αγίου Ιερώνυμου, η Βουλγάτα. Πάσχισε λοιπόν με κάθε τρόπο, όχι μόνο γλωσσικά, να αποκαταστήσει το κείμενο, να το αποδώσει ελληνικά και να το επιβάλει στον κόσμο, ανεξάρτητα από τα κανάλια της Καθολικής Εκκλησίας. Αποκαθιστούσε έτσι τον Λόγο του Ιησού Χριστού όπως αποδόθηκε από τους Ευαγγελιστές στα τέσσερα Ευαγγέλια σε μια γλώσσα που προσομοίαζε με τη μετάφραση των Εβδομήκοντα, δηλαδή με την αλεξανδρινή κοινή.
Τι χαρακτηρίζει την πνευματική ταυτότητα του Εράσμου; Ποιες οι επιδράσεις του; Ποιοι τον επηρέασαν και ποιοι είναι οι επίγονοί του;
Στα πρόσωπα που επέδρασαν στο συνολικό έργο του πρέπει να συμπεριλάβουμε, αρχικά, τον Γεώργιο Ερμώνυμο από τη Σπάρτη, δίπλα στον οποίο έμαθε τα πρώτα του ελληνικά γράμματα κατά τη διαμονή του στο Παρίσι, και τον Γάλλο εκδότη και τυπογράφο Ιόδοκο Βάδιο, που η συνεργασία τους ξεκινάει το 1506. Οι παραδόσεις του Κόλετ, που επικεντρώνονταν στις διδαχές του απόστολου Παύλου, τις οποίες άλλωστε προσέγγιζε με καθαρά φιλολογικά κριτήρια, ενίσχυσαν την πίστη του Έρασμου ότι η χριστιανική ευσέβεια θα μπορούσε να αναζωογονηθεί μέσω του πνεύματος της humanitas, καθώς ένιωθε ότι η ακρίβεια της ελληνικής γλώσσας ήταν η μόνη που μπορούσε να αποδώσει τα ιερά κείμενα και να αναδείξει ακόμα και τα κρυμμένα νοήματά τους. Οφείλει πολλά ο Έρασμος και στον κύκλο του Άλδου: στον Μουσούρο και στον Ιανό Λάσκαρη.
Τι οφείλει στον Έρασμο ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός;
Αυτό είναι ένα καίριο ερώτημα που όχι μόνον εγώ δεν έχω βρει τη δέουσα απάντησή του, αλλά και οι ιστορικοί της ελληνικής λογοτεχνίας και των πνευματικών ρευμάτων που επηρέασαν τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό δεν έχουν προσεγγίσει τη συμβολή του γενικότερα. Να επισημάνω μόνο εδώ ότι ακόμα και στα ευρετήρια αντίστοιχων εργασιών το όνομά του απουσιάζει έστω και ως απλή αναφορά. Λόγος έχει γίνει μονάχα για την ερασμική προφορά της αρχαίας ελληνικής γλώσσας – και πέραν τούτου ουδέν.
Γιατί ένα βιβλίο για τον Έρασμο;
Δυστυχώς, οι γνώσεις μας για τη συμβολή των Ελλήνων λογίων στην ιταλική Αναγέννηση (15ος-16ος αι.) και στα κράτη πέρα από τις Άλπεις είναι ακόμα αποσπασματικές και δεν έχει εκτιμηθεί συνολικά η έκταση και το βάρος της αρχαίας ελληνικής γραμματείας σε όλο το φάσμα της πανεπιστημιακής διδακτικής ύλης: ποίηση (επική, βουκολική, λυρική κ.ά.), φιλοσοφία, ρητορική, ιστοριογραφία, γεωγραφία, ιατρική, μαθηματικά, μηχανική, βοτανολογία, αστρονομία κ.ά.). Ο Έρασμος είναι ο σημαντικότερος απόστολος της ελληνικής διανόησης που πάσχισε να διαδώσει τα επιτεύγματά της στις πόλεις του Βορρά και κυρίως στα καινούργια πανεπιστημιακά κέντρα που είχαν αρχίσει να ιδρύονται από τις αρχές του 13ου αιώνα στην Ιταλία και τη Γαλλία, αλλά και στη Γερμανία από τις αρχές του 16ου αιώνα, όπως στην Ερφούρτη.
Για ποιο λόγο εστιάζετε, ερευνητικά και εκδοτικά, στην εποχή της Αναγέννησης; Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας;
Οφείλουμε να γνωρίζουμε το βάθος και την έκταση της επίδρασης της ελληνικής γραμματείας στα λατινικά και κατ’ επέκταση στις εθνικές γλώσσες (ιταλικά, γαλλικά, γερμανικά, αγγλικά, ισπανικά, πορτογαλικά), κάτι που είναι σήμερα εφικτό με τα προϊόντα της τυπογραφικής τέχνης και τις νέες τεχνολογίες.
Η νέα μελέτη μου και το επόμενο εκδοτικό πόνημα αφορά την ιστορία του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης των Πτολεμαίων στην Αλεξάνδρεια.
