Σύνδεση συνδρομητών

Ο Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης και ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Σάββατο, 12 Νοεμβρίου 2022 03:10
Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης φωτογραφημένος από την Ντίνα Κουμπούλη.
Ντίνα Κουμπούλη
Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης φωτογραφημένος από την Ντίνα Κουμπούλη.

Συνέντευξη στον Κωνσταντίνο Ηροδότου και τον Ηλία Κανέλλη

 

Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985, 397 σελ.

Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1999, 654 σελ.

Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Θρησκεία και πολιτική στον ορθόδοξο κόσμο. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και οι προκλήσεις της νεωτερικότητας, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2021, 256 σελ.

«Η Εκκλησία ήταν όντως θεσμός διά του οποίου η Οθωμανική Αυτοκρατορία εξασφάλιζε τη νομιμοφροσύνη των χριστιανών υπηκόων, αλλά η Εκκλησία δεν ήταν μόνο αυτό. Η Εκκλησία ήταν κυρίως θρησκευτικός θεσμός, τον οποίο απασχολούσε η διάσωση του χριστιανικού ποιμνίου και της πίστης. Ο ρόλος της Εκκλησίας υπήρξε απολύτως κρίσιμος για την επιβίωση του γένους. Άρα η Εκκλησία δεν είναι μόνο θεσμός εξουσίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Είναι η κιβωτός του γένους και διαδραμάτισε αυτό το ρόλο». Ποιος ήταν ο σκοπός της; «Να παραμείνει ο λαός χριστιανικός. Για να παραμείνουν χριστιανοί πρέπει να διδαχθούν τα ιερά Γράμματα. Άρα χρειάζονται μορφωμένα στελέχη. Η απάντηση πάντα είναι η παιδεία». Ο καθηγητής Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, μακριά από μύθους, περιγράφει την πολιτισμική γεωγραφία που οδήγησε στην Ελληνική Επανάσταση.

 Ο Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης είναι η ιδανική περίπτωση πολιτικού επιστήμονα τα ερευνητικά ενδιαφέροντα του οποίου τον έστρεψαν στη μελέτη της ιστορίας. Εν προκειμένω, μάλιστα, της μελέτης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, του ιδεολογικού, φιλοσοφικού και γλωσσικού ρεύματος της νεωτερικότητας που καλλιεργήθηκε από σημαντικούς εκπροσώπους του ελληνισμού τα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είτε στη Δύση είτε εντός της αυτοκρατορίας, σε κύκλους λογίων και εμπόρων και που η διάδοσή του απαίτησε το πλαίσιο της Εκκλησίας: «η Εκκλησία δεν είναι μόνο θεσμός εξουσίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως τείνουν να λένε οι οθωμανολόγοι», δηλώνει κατηγορηματικά. «Είναι η κιβωτός του γένους και διαδραμάτισε αυτό το ρόλο».

Γεννημένος στη Λευκωσία το 1949, βρέθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ όπου το 1979 έγινε διδάκτωρ πολιτικής επιστήμης. Στο Χάρβαρντ απέκτησε διδακτική εμπειρία ενώ, από το 1980, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών – στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του οποίου είναι σήμερα ομότιμος καθηγητής. Έχει διδάξει ακόμα σε σημαντικά πανεπιστήμια του εξωτερικού ενώ, το διάστημα 1980-95, διατέλεσε διευθυντής του Κέντρου Μικρασιατικών Ερευνών. Το διάστημα 2000-11 υπήρξε εκλεγμένος διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Από το 2020 είναι μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Στη μακρά συνομιλία που είχαμε μαζί του, επικεντρωθήκαμε στη μελέτη του για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και στα συμπεράσματά της. Όταν μιλάει για το πεδίο στο οποίο κυρίως αφιέρωσε τη ζωή του, δίνει πάντα έμφαση στη νεωτερικότητα, που εμπεριέχει τον ορθολογισμό, την κριτική της παράδοσης, την πολιτισμική και κοινωνική κριτική και τον οραματισμό της ελευθερίας. Αναλύει τον όρο «πολιτισμική γεωγραφία» και εξηγεί γιατί στη Βόρειο Ελλάδα τα Ιωάννινα, η Κοζάνη, η Σιάτιστα, η Καστοριά και για ένα διάστημα και το Άγιον Όρος καλλιέργησαν τον Διαφωτισμό, και γιατί αυτό δεν συνέβη στην εβραϊκή Θεσσαλονίκη. Εκτιμά ότι η ελληνική γλώσσα, η γλώσσα της Εκκλησίας που είναι εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής, ήταν καθοριστικός παράγων άνθησης του Διαφωτισμού σε περιοχές όπου κατοικούσε ή δραστηριοποιούνταν ο ελληνισμός. Περιγράφει πώς, μέσω των κοινοτήτων που ομιλούσαν την ελληνική, συνήθως θρησκευτικών κοινοτήτων, η νεωτερικότητα έφτασε στα Βαλκάνια και πώς μετέφρασαν οι Άραβες για πρώτη φορά τη νεωτερική φιλολογία στα αραβικά από ελληνικές μεταφράσεις έργων του Διαφωτισμού. Ακόμα, εξηγεί το ρόλο της Ορθοδοξίας και του Πατριαρχείου, αναλύει την ακριβή έννοια της αυτοκεφαλίας των Εκκλησιών και περιγράφει τη σημερινή στάση της Ρωσικής Εκκλησίας μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ως αποτέλεσμα της αλλοτρίωσης που επέφερε ο ολοκληρωτισμός στη ρωσική πολιτική και στη ρωσική κοινωνία. Παρεμβατικός και αυστηρός με την επιστήμη του, παίρνει θέση και σε μια συζήτηση αρκετά διαδεδομένη το τελευταίο διάστημα σχετικά με την πατρότητα της Ελληνικής Νομαρχίας, η οποία θεωρεί ότι «είναι προϊόν αδυναμίας ιστορικής κατανόησης».

Δραστήριος και πάντα ενεργός, μεταξύ άλλων, ο Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης αναγγέλλει, ως επικεφαλής της Επιστημονικής Επιτροπής του, τη διεξαγωγή Διεθνούς Συνεδρίου για τα 190 χρόνια από τον θάνατο του Αδαμάντιου Κοραή στη Χίο, τον Ιούλιο του 2023, το οποίο διοργανώνεται από το Εργαστήριο Πολιτικής Φιλοσοφίας (ΕΠοΦι) του τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, με πρωτοβουλία της Βάνας Νικολαΐδου-Κυριανίδου, καθηγήτριας Πολιτικής Φιλοσοφίας και προέδρου του τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών[1].

Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της συνομιλίας μας με τον καθηγητή Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη:

Κωνσταντίνος Ηροδότου: Κύριε Κιτρομηλίδη, μόλις γυρίσατε από το Πήλιο, από ένα συνέδριο που διοργανώσατε για τους πηλιορείτες λογίους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.[2] Μπορείτε να μας εκθέσετε τα πορίσματα αυτού του συνεδρίου;

Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης: Ήταν ένα μικρό συνέδριο με διεθνή όμως συμμετοχή και πολύ καλές συμβολές των κατά τεκμήριο αρμοδίων για το θέμα του συνεδρίου. Με ικανοποίησε ότι το συνέδριο διοργανώθηκε τοπικά από πρωτοβουλία της Εταιρείας Γραμμάτων και Τεχνών Πηλίου στη Ζαγορά και επανέφερε στη συνείδηση της επιστημονικής κοινότητας της χώρας τη σημασία του Πηλίου, του ορεινού όγκου του Πηλίου που δεσπόζει σε εκείνο το σημείο του Αιγαίου, ως κοιτίδας του Διαφωτισμού. Αυτό θέτει πολλά, σημαντικά και ενδιαφέροντα ζητήματα ως προς τις ανθρωπογεωγραφικές προϋποθέσεις του Διαφωτισμού. Η Ζαγορά, απομονωμένη στον ορεινό όγκο του Πηλίου, δυσπρόσιτη ακόμη και σήμερα, έγινε ένα σημείο πνευματικής και οικονομικής ανάπτυξης και εντέλει υποδοχής των νεωτερικών ιδεών, χάρη στη γειτνίαση με το επίνειο του Χορευτού, δηλαδή τη διέξοδο προς τη θάλασσα. Οι εργασίες του συνεδρίου τη δεύτερη μέρα διεξήχθησαν στις Μηλιές, ένα χωριό επίσης απόμακρο, το οποίο δεν ήταν ιδιαίτερα σημαντικό οικονομικό κέντρο, αλλά μπόρεσε να δώσει ένα ισχυρό «παρών» στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, καθώς υπήρξε η γενέτειρα τριών σημαντικών λογίων της ώριμης φάσης του Διαφωτισμού. Μάλιστα και οι τρεις άφησαν αισθητότατο αποτύπωμα στη φιλολογία του Διαφωτισμού. Ο Άνθιμος Γαζής υπήρξε εκδότης του Λογίου Ερμού, του πιο σημαντικού περιοδικού του κινήματος. Υπήρξε όντως το περιοδικό έντυπο το οποίο σηματοδοτεί την πλήρη ωριμότητα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αν παρακολουθήσει κανείς τους έντεκα τόμους του θα δει ότι η ελληνική παιδεία ήταν τελείως ενσωματωμένη στην ευρωπαϊκή πνευματική νεωτερικότητα. Κοιτούσα πρόσφατα τον Λόγιο Ερμή για να εντοπίσω την υποδοχή του σκωτσέζικου Διαφωτισμού και όντως υπάρχουν ενδιαφέρουσες αναφορές· είναι σημαντικό. Ο Άνθιμος Γαζής λοιπόν συνδέεται με αυτό το επίτευγμα. Έπειτα, από τις Μηλιές κατάγονται οι λεγόμενοι Δημητριείς, ο Δημήτριος Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, οι οποίοι έγραψαν, σε συνεργασία και υπό το κράτος της μεγάλης έκρηξης στην παγκόσμια ιστορία που αντιπροσωπεύει η Γαλλική Επανάσταση, ένα από το σημαντικότερα κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ένα από τα δύο τρία σημαντικότερα κείμενα, τη Νεωτερική Γεωγραφία. Αυτούς τους ανθρώπους θυμηθήκαμε με την ευκαιρία του συνεδρίου. Στη Ζαγορά θυμηθήκαμε βέβαια κατ’ εξοχήν τον Πατριάρχη Καλλίνικο Γ΄, ο οποίος, όπως τόνισε ο Γιώργος Κεχαγιόγλου, ήταν από τους μεγάλους ποιητές του 18ου αιώνα, από τους ανθρώπους των οποίων το έργο, η μαρτυρία της ποιητικής παραγωγής οδήγησε στην αναθεώρηση της παλαιότερης άποψης ότι ο 18ος ήταν αντιποιητικός αιώνας. Όπως τόνισε ο Κεχαγιόγλου, με τον Καλλίνικο και το έργο του, πλάι στον Καισάριο Δαπόντε, από τις παρακείμενες Βόρειες Σποράδες, από τη Σκόπελο, έχουμε μια άλλη εικόνα του 18ου αιώνα ως μιας μακράς αλλά παραγωγικής προετοιμασίας για την εμφάνιση της νεοελληνικής ποίησης. Μια άλλη ιστορική παρουσία που μας απασχόλησε στη Ζαγορά ήταν ο Ιωάννης Πρίγκος, ένα ακόμα καταπληκτικό φαινόμενο της συνάντησης του εμπορίου με τον Διαφωτισμό. Συνομιλώντας με αυτούς τους σημαντικούς λογίους περάσαμε τρεις μέρες που ήταν πάρα πολύ ευχάριστες, αν και κουραστικές, στο ωραίο περιβάλλον του Πηλίου.

Κ.Η.:  Προσεγγίσατε, στο πλαίσιο του συνεδρίου στο Πήλιο, τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό ως «πολιτισμική γεωγραφία». Τι εννοείτε με τον όρο «πολιτισμική γεωγραφία»; Εντοπίζουμε στον όρο αυτό μια στροφή σε σχέση με τις παλαιότερες ιστοριογραφικές σας προσεγγίσεις για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό;

Π.Μ.Κ.: Χρησιμοποίησα τον όρο «πολιτισμική γεωγραφία» για να προσθέσω μια περαιτέρω προσέγγιση στη μελέτη του Διαφωτισμού, κοντά στη διανοητική ιστορία, τη φιλοσοφία και την κοινωνική ιστορία. Με τον όρο «πολιτισμική γεωγραφία» προσπάθησα να εισηγηθώ τη μελέτη των κατά τόπους εκδηλώσεων του Διαφωτισμού επί του πεδίου και μέσα σε συγκεκριμένα ιστορικά συμφραζόμενα. Να μη σκεφτόμαστε μόνο τα μεγάλα συστήματα ιδεών –φυσικά είναι αυτά που ανοίγουν τους δρόμους– αλλά το πώς ριζώνουν οι ιδέες, κυρίως οι ιδέες της νεωτερικότητας και ό,τι αυτό συνεπάγεται, δηλαδή ορθολογισμός, κριτική της παράδοσης, πολιτισμική και κοινωνική κριτική και οραματισμός της ελευθερίας. Το ερώτημα είναι πώς εκδηλώνονται αυτές οι πτυχές που συνιστούν τη νεωτερικότητα κατά τόπους, όχι στα μεγάλα κέντρα αλλά σε επιμέρους εστίες. Πώς, δηλαδή, παρακολουθώντας τα κατά τόπους και τα επιμέρους συμπληρώνονται τα κενά του χάρτη; Αυτή είναι η ιδέα. Έτσι, συμπληρώνοντας τα κενά του χάρτη, εμπλουτίζουμε τον χάρτη της Ευρώπης και ευρύτερα του δυτικού κόσμου με όλες τις εστίες που πολλές φορές παραμένουν αγνοημένες, αλλά των οποίων η αναγνώριση και ο εντοπισμός στο χάρτη μας δίνει μια αίσθηση μεγαλύτερης πυκνότητας του φαινομένου. Αυτό είναι που δικαιολογεί και μεθοδολογικά το εγχείρημα. Ο σκοπός είναι όχι μόνο να μιλήσω για την ελληνική περίπτωση, αλλά να αναδείξω την πυκνότητα του φαινομένου του Διαφωτισμού ως εποχής διανοητικής και πολιτικής αλλαγής. Βλέπει κανείς και την ανταπόκριση σε αυτή την προσπάθεια των μελετητών που γράφουν στις κυρίαρχες γλώσσες, καθώς εμπλουτίζεται η θεματολογία και δίδεται περαιτέρω υλικό για τις δικές τους γενικότερες διαπιστώσεις. Έτσι, με την «πολιτισμική γεωγραφία», βλέπουμε και τη διασπορά του φαινομένου του Διαφωτισμού στη Νοτιοανατολική και την Ανατολική Ευρώπη και, όντως, μπορούμε να αναγνωρίσουμε την πυκνότητα του φαινομένου, όπως αντίστοιχα μπορεί να πάει κανείς και προς τη Βόρεια Ευρώπη και υπερπόντια, σε ό,τι αποκλήθηκε «πολιτισμικές επαρχίες της Ευρώπης», στη Βόρεια Αμερική.

Κ.Η.: Όπως μπορεί να πάει και προς Ανατολάς…

Π.Μ.Κ.: Προς Ανατολάς, σε όλη τη Νοτιοανατολική και Ανατολική Ευρώπη, δηλαδή στη Ρωσική Αυτοκρατορία.

Κ.Η.:  Και ακόμα πιο πέρα. Προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως είχατε υποστηρίξει σε παλαιότερο άρθρο σας,[3] για να ερευνήσει αν ιδέες του Διαφωτισμού βρήκαν ή δεν βρήκαν έδαφος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Π.Μ.Κ.: Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία βρήκαν κατ’ εξοχήν έδαφος στις χριστιανικές κοινότητες, κυρίως στην ελληνική. Διά των ελληνικών διαύλων περνούν όλες αυτές οι ιδέες στους άλλους βαλκανικούς λαούς και, το πιο ενδιαφέρον, το πιο αγνοημένο, στους Ορθόδοξους Άραβες. Αυτό που ξέρουμε τώρα είναι ότι από ελληνικές μεταφράσεις έργων του Διαφωτισμού μεταφράζουν οι Άραβες για πρώτη φορά τη νεωτερική φιλολογία στα αραβικά. Μέσα από αυτό τον δίαυλο των Ορθοδόξων Αράβων λογίων, συχνά κληρικών, οι οποίοι σπούδασαν σε ελληνικές Σχολές και γνώρισαν την ελληνική Γραμματεία, φτάνουν οι νεωτερικές ιδέες στην αραβική πνευματική παράδοση. Αυτό το αναγνώρισε πριν από πολλά χρόνια ο Άλμπερτ Χουράνι [Albert Hourani] στο κλασικό του έργο για την αραβική σκέψη,[4] όπου δίνει ένα παράδειγμα. Τώρα έχουμε εμπλουτίσει τη γνώση μας γι’ αυτό το φαινόμενο με πιο πολλά στοιχεία, κυρίως με την ανάδειξη των μεταφράσεων του κύκλου της Δαμιέτης στην Αίγυπτο, έργων Σύρων Ορθοδόξων Αράβων που ζουν και εμπορεύονται στη Δαμιέτη, οι οποίοι μεταφράζουν κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, περιλαμβανομένου του Ρήγα Βελεστινλή, στα αραβικά. Δεν είναι μόνο οι Βούλγαροι, οι Σέρβοι, οι Αλβανοί, οι Ρουμάνοι, αλλά και οι Άραβες, που φτάνουν στη νεωτερικότητα μέσω ελληνικών διαύλων.

Ηλίας Κανέλλης: Τα ελληνικά ήταν μια προϋπόθεση κατανόησης των ιδεών του Διαφωτισμού διότι αποτελούσαν γέφυρα με την κλασική Αρχαιότητα. Τα ελληνικά ήταν και ο βασικός παράγοντας που ώθησε τον κλήρο ή σημαντικά πρόσωπα της Ορθόδοξης Εκκλησίας να προσανατολιστούν προς τη Δύση ή και προς τον Διαφωτισμό;

Π.Μ.Κ.: Πρωταρχικά, ήταν η ανάγκη μιας καλύτερης παιδείας. Αυτό είναι που τους ωθεί. Βέβαια, τα ελληνικά, η γνώση της λόγιας ελληνικής γλώσσας είναι το κλειδί. Πρόκειται για τη γνώση της γλώσσας της Εκκλησίας και της αρχαίας ελληνικής, που διδάσκονταν στα λεγόμενα ελληνικά σχολεία. Πιο κάτω ήταν τα κολυβογράμματα που μάθαιναν τα παιδιά κυρίως από τους ιερείς στις εκκλησίες και πιο πάνω ήταν τα σχολεία μέσης κυρίως εκπαίδευσης, τα οποία ίδρυαν οι κατά τόπους Μητροπόλεις ή οι κοινότητες. Στα Ιωάννινα, για παράδειγμα, που υπήρξε  η πνευματική πρωτεύουσα της ηπειρωτικής Ελλάδας σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, η κοινότητα και οι γιαννιώτες έμποροι που δρούσαν στη Βενετία και αργότερα στη Ρωσία προικοδοτούν συνεχώς καινούργια σχολεία. Αυτό γίνεται ένας μηχανισμός πολιτισμικής αλλαγής. Συν τω χρόνω εμφανίζονται αντίστοιχα φαινόμενα και αλλού, όπως στη δυτική Μακεδονία ακριβώς λόγω του χερσαίου εμπορίου προς την κεντρική Ευρώπη. Έτσι εμφανίζονται τρεις εστίες Διαφωτισμού: Κοζάνη, Σιάτιστα, Καστοριά. Το φαινόμενο είναι ενδιαφέρον, αλλά ευεξήγητο, το οποίο καθιστά πολύ εντυπωσιακό ένα άλλο ζήτημα, την απουσία του Διαφωτισμού από τη Θεσσαλονίκη. Αυτό το ζήτημα μας παραπέμπει στον δημογραφικό χαρακτήρα της Θεσσαλονίκης. Η Θεσσαλονίκη υπήρξε δημογραφικά εβραϊκή πόλη. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης θα μπορούσε να είναι ο δίαυλος του Διαφωτισμού, όπως συνέβη στην περίπτωση των εβραϊκών κοινοτήτων της κεντρικής Ευρώπης, όπως γνωρίζουμε από την παρουσία του Μόζες Μέντελσον [Moses Mendelssohn], ο οποίος ονομάστηκε Πλάτων του Βερολίνου, επειδή μετέφραζε Πλάτωνα στα γερμανικά. Ο Μέντελσον παρέμεινε μέσα στην εβραϊκή παράδοση, δεν συγκρούστηκε δηλαδή με το ραββινικό κατεστημένο, αλλά ανοίχτηκε και στον Διαφωτισμό. Είναι ένα φαινόμενο αντίστοιχο με τα δικά μας. Όμως αυτά τα στοιχεία δεν έφτασαν ποτέ στην εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Τούτο εξηγείται από το γεγονός ότι η συγκεκριμένη εβραϊκή κοινότητα είχε ενδώσει παλαιότερα στον πειρασμό του ψευδο-Μεσσία, του Σαμπετάι Σεβί. Κατόπιν τούτου, οι ραββίνοι άσκησαν φοβερό έλεγχο στην κοινότητα και προσπάθησαν να την αποκλείσουν από κάθε εξωτερική επίδραση. Απομάκρυναν από τις Βιβλιοθήκες ακόμα και τα βιβλία του Μαϊμονίδη, του μεσαιωνικού εβραίου φιλοσόφου. Αυτός ο ασφυκτικός έλεγχος των ραββίνων επί της κοινότητας έκλεισε τον δίαυλο προς τον Διαφωτισμό. Η εβραϊκή κοινότητα, που θα μπορούσε να φέρει τον Διαφωτισμό, παρέμεινε κλειστή, ενώ η ελληνική κοινότητα ήταν ισχνή και δεν ενδιαφέρθηκε να συντηρήσει νεωτερικό σχολείο. Ο Ευγένιος Βούλγαρης παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη έξι μήνες μετά τη φυγή του από το Άγιον Όρος, αλλά ουδόλως ενδιαφέρθηκαν να τον αξιοποιήσουν. Έτσι, ο Διαφωτισμός εκδηλώνεται στην Κοζάνη, στο Άγιον Όρος για μια σύντομη περίοδο με την Αθωνιάδα Σχολή, ενώ απουσιάζει από τη Θεσσαλονίκη. Ας μη θεωρήσουν οι Θεσσαλονικείς ότι τους κάνω κριτική, αυτά τα λέγει η μαρτυρία της ιστορίας.

Κ.Η.: Πώς μπορούμε να αιτιολογήσουμε το γεγονός ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι περισσότερο ανοιχτή, αν μπορούμε να μιλάμε για Ορθόδοξη Εκκλησία;

Π.Μ.Κ. Μπορούμε και πρέπει να μιλάμε για την Ορθόδοξη Εκκλησία. Είναι η κιβωτός του γένους. Η τάση που υπάρχει σήμερα με την ανάπτυξη των Οθωμανικών Σπουδών να μιλάμε για την Εκκλησία ως ένα θεσμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να τελειώνουμε εκεί, για να αντικαταστήσουμε την παλαιότερη αντίληψη της Εκκλησίας ως εθνικής πρωτοπορίας, που είναι και εκείνη αναχρονιστική, περιορίζει τα φαινόμενα. Η Εκκλησία ήταν όντως θεσμός διά του οποίου η Οθωμανική Αυτοκρατορία εξασφάλιζε τη νομιμοφροσύνη των χριστιανών υπηκόων, αλλά η Εκκλησία δεν ήταν μόνο αυτό. Η Εκκλησία ήταν κυρίως θρησκευτικός θεσμός, τον οποίο απασχολούσε η διάσωση του χριστιανικού ποιμνίου και της πίστης. Αυτή ήταν η δουλειά της και αυτή τη δουλειά την έκανε με αξιοθαύμαστο τρόπο, με μια διαδοχή πρωτοβουλιών μετά την Άλωση. Πρώτα ανασυστήνεται η Πατριαρχική Σχολή. Υπάρχει στην Κωνσταντινούπολη μια εστία για την κατάρτιση στελεχών του ανώτερου κλήρου, αλλά και της εκπαίδευσης του γένους. Μετά παρατηρείται το καταπληκτικό φαινόμενο της ίδρυσης ή της ανίδρυσης μεγάλων μοναστικών κέντρων σε όλη τη νοτιότερη βαλκανική. Εκεί παίζει αποφασιστικό ρόλο και η ενίσχυση που έρχεται από τους ρουμάνους ηγεμόνες, αλλά είναι έργο της Εκκλησίας διά διαφόρων ασκητών, αγίων κ.λπ. Γιατί γίνονται αυτά; Είναι ο τρόπος ενίσχυσης του πληθυσμού για να μην αλλαξοπιστήσει. Οι μονές δεν υπήρξαν μόνο καταφύγιο για τα περισσευούμενα παιδιά των αγροτικών οικογενειών που δεν μπορούσαν να τα θρέψουν οι γονείς τους. Έτρεφαν οι ίδιες τον πληθυσμό. Υπήρξαν σημεία παροχής τροφής στον πληθυσμό. Έτσι συντηρείται ο πληθυσμός και δεν προχωρούν οι εξισλαμισμοί. Ο ρόλος της Εκκλησίας υπήρξε απολύτως κρίσιμος για την επιβίωση του γένους. Άρα η Εκκλησία δεν είναι μόνο θεσμός εξουσίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως τείνουν να λένε οι οθωμανολόγοι. Είναι η κιβωτός του γένους και διαδραμάτισε αυτό το ρόλο. Προσθέτω και το φαινόμενο των Νεομαρτύρων, το οποίο η Εκκλησία χρησιμοποιεί για να ενισχύει την πίστη του λαού. Βέβαια, κάποια στιγμή που γίνονται απειλητικοί οι εξισλαμισμοί, τον 18ο αιώνα όταν αλλάζει χαρακτήρα η κεντρική βαλκανική, το Κοσσυφοπέδιο, τι κάνει η Εκκλησία; Στέλνει τον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό ο οποίος γυρίζει και προτρέπει: «φτιάξτε σχολεία για να μάθετε γράμματα ώστε να διαβάζετε τα Ευαγγέλια». Όσα λέγονται για τον Κοσμά τον Αιτωλό ως εθναπόστολο και ότι έκανε εθνικιστικό κήρυγμα δεν είναι ακριβή, καθώς για την πίστη αγωνιζόταν και για την πίστη θυσιάστηκε. Αυτή ήταν η στρατηγική της Εκκλησίας για να αντιμετωπίσει τους εξισλαμισμούς. Πρόκειται για ένα πραγματικά εντυπωσιακό φαινόμενο και ο ίδιος ο Κοσμάς ο Αιτωλός υπήρξε ένας πολύ χαρισματικός ευαγγελιστής που περιόδευε κυρίως στην κεντρική Βαλκανική.

Κ.Η.: Πώς περάσαμε από το εσχατολογικό όραμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, το θρησκευτικό όραμα της Δευτέρας Παρουσίας, στο εθνικό όραμα;

Π.Μ.Κ.:  Διαφωτισμός!

Κ.Η. :  Η προσέγγισή σας δεν στηρίζεται στο στερεοτυπικό δίπολο Ανατολή-Δύση. Δεν βλέπετε τα πράγματα από τη σκοπιά ενός «εξευρωπαϊσμού», αλλά με το σκεπτικό ενός σύνθετου χάρτη.

Π.Μ.Κ. Τα μανιχαϊστικά σχήματα με τις απόλυτες διακρίσεις δεν έχουν σχέση με την ιστορία. Η ιστορία δεν είναι καθαρό πράγμα, είναι διολισθήσεις μέσα στο χρόνο και ωσμώσεις. Αυτό είναι η ιστορία. Εμείς, εδώ, πάντως, δηλαδή ο λαός, ο οποίος μέσα στους αιώνες μιλούσε την ελληνική γλώσσα, είναι κομμάτι αυτού που σήμερα ονομάζουμε Δύση και η Δύση ξεκίνησε από αυτήν εδώ την πόλη. Αυτά τα ζητήματα λύθηκαν τον 5ο αιώνα π.Χ., όταν έδιωξαν οι Έλληνες τους Πέρσες.

Η.Κ.: Όντως;

Π.Μ.Κ.: Έγιναν ρήξεις μετά και συγκρούστηκε η Ανατολή με τη Δύση, η Ανατολή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής, η χριστιανική Ανατολή με τη χριστιανική Δύση, κυρίως με το Σχίσμα των Εκκλησιών, με τις Σταυροφορίες, με την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1204. Επειδή η δυτική χριστιανοσύνη ως οργανωμένο σύστημα πολιτικών εξουσιών εποφθαλμιούσε την Ανατολή, καλλιεργήθηκαν εχθρότητες και αμοιβαίες παρανοήσεις, αλλά και πάλι αν τα δούμε όλα αυτά με την πολιτισμική γεωγραφία, επί του εδάφους, τι γίνεται στα φραγκοκρατούμενα και τα βενετοκρατούμενα εδάφη; Ωσμώσεις πολιτισμών που παράγουν μεγάλα έργα τέχνης και λογοτεχνίας. Χωρίς τη βενετοκρατία στην Κρήτη, θα είχαμε την κρητική Αναγέννηση; Χωρίς τη φραγκοκρατία στην Κύπρο –το μεσαιωνικό βασίλειο της Κύπρου˙ τρεις αιώνες ανεξάρτητη πολιτεία ήταν η Κύπρος, εκεί στη γωνιά της Ανατολικής Μεσογείου– θα είχαμε τη γλώσσα της κυπριακής Αναγέννησης, η οποία παρήγαγε τα σπουδαιότατα έργα της Κυπριακής Γραμματείας του 15ου αιώνα, την υπέροχή κυπριακή λυρική ποίηση του 16ου αιώνα και τα κυπριακά δημώδη κείμενα του 17ου αιώνα, που είναι από τα πρώτα δημώδη κείμενα της Νεοελληνικής Γραμματείας; Αυτή είναι η συνάντηση Ανατολής και Δύσης στην Κύπρο που υπήρξε δημιουργική και παραγωγική. Το ίδιο ισχύει και στην τέχνη. Σκεφτείτε την κρητική ζωγραφική. Δεν είναι μια συνάντηση Ανατολής και Δύσης; Αυτά είναι παραγωγικά πράγματα και δεν πρέπει να τα βλέπουμε με παρωπίδες και κυρίως δεν πρέπει να μιλούμε εξ αγνοίας, όπως τείνουν να κάνουν όσοι εκφράζουν τις ιστορικά απληροφόρητες ιδεολογίες του αντιδυτικισμού.

Η.Κ.: Άρα η άποψη ορισμένων σύγχρονων βυζαντινολόγων ότι ήταν προβληματική η θέση της Εκκλησίας –«καλύτερα φακιόλι τουρκικό, παρά δυτική τιάρα»– δεν ευσταθεί;

Π.Μ.Κ.: Με βάση τη μαρτυρία της ιστορίας και ειδικότερα της πολιτισμικής δημιουργίας, θα προτιμούσα ανεπιφύλακτα τη δυτική τιάρα. Όσοι υποστηρίζουν το «τουρκικό φακιόλι» δεν βλέπουν τι έγινε μετά; Ας δούμε το παράδειγμα της Κρήτης. Η Κρήτη ήταν κομμάτι τις Ευρωπαϊκής Αναγέννησης και έναν αιώνα μετά, με την οθωμανική κατάκτηση, έγινε ένα από τα πιο υπανάπτυκτα μέρη της Ευρώπης. Θα θέλω το «τουρκικό φακιόλι»; Να μου λείπει!

Κ.Η.:  Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι οι αντιλήψεις αυτές συγκροτούν μια θεωρία συνωμοσίας;

Π.Μ.Κ.: Μια θεωρία άγνοιας και ιδεολογικής προκατάληψης.

Κ.Η.: Υπάρχουν και οι θεωρίες για δήθεν δυτικό σχεδιασμό αλλοτρίωσης του ελληνισμού με κάθε τρόπο.

Η.Κ.:  Αυτές είναι μεταγενέστερες.

Π.Μ.Κ.: Είναι όντως μεταγενέστερες οι αντιδυτικές θεωρίες και είναι εντελώς ανοησίες, οι ανοησίες των φονταμενταλιστών. Πάντως τον 18ο αιώνα, με το αντιδυτικό κίνημα των Κολλυβάδων, συνδέονταν και ορισμένοι σοβαροί άνθρωποι, όπως οι άγιοι Νικόδημος Αγιορείτης και Μακάριος Νοταράς, ο επίσκοπος Κορίνθου. Αυτοί ήταν σοβαροί ως προς το τι ήθελαν να επιτύχουν με την αναβίωση της Ορθόδοξης πνευματικής παράδοσης και συνέθεσαν τη Φιλοκαλία, που είναι μια μεγάλη ανθολογία πατερικών, ασκητικών κειμένων. Για να κάνουν το έργο τους διάβαζαν και ιησουιτικά κείμενα. Δεν μας κάνει κακό το διάβασμα, για να μη λέμε ανοησίες…

Κ.Η.: Με την «πολιτισμική γεωγραφία» μπορούμε να συμπεριλάβουμε τις αντιφάσεις και τα τυφλά σημεία.

Π.Μ.Κ.: Φυσικά, δεν ισχυρίζομαι πως η πορεία υπήρξε ειδυλλιακή και ότι η Δύση προσφέρει ένα πρότυπο άμεμπτο και ιδανικό. Κάθε άλλο. Υπάρχουν αντιφάσεις που είναι στη φύση των ανθρώπινων πραγμάτων και ιδίως υπάρχουν ακραίες μορφές αδικίας και ανισότητας, που αποτελούν το κοινωνικό υπόστρωμα. Αλλά πάνω σ’ αυτό βλασταίνουν και μερικά λουλούδια, τα άνθη της ανθρώπινης δημιουργικότητας.

Η.Κ.: Υπήρξαν συστήματα που αντιστρατεύθηκαν τον Διαφωτισμό στην Οθωμανική Αυτοκρατορία; Ποιος ήταν ο ρόλος των Φαναριωτών;

Π.Μ.Κ.: Οι Φαναριώτες ήταν από τους πρωτοπόρους του Διαφωτισμού. Διαδραμάτισαν σοβαρό ρόλο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κυρίως χάρη στην ευρωπαϊκή τους παιδεία και τη γλωσσομάθειά τους. Ήταν ο ανθρώπινος παράγοντας που πρόσφερε στην Αυτοκρατορία ένα δίαυλο προς τον διεθνή της περίγυρο. Ήταν ανοιχτοί προς τον Διαφωτισμό. Ιδίως ως ηγεμόνες της Μολδαβίας και της Βλαχίας εισήγαγαν πολλές από τις ιδέες και την πράξη του Διαφωτισμού. Για παράδειγμα, ο ηγεμόνας Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος κατήργησε τη δουλοπαροικία στις ηγεμονίες του. Μάλιστα αυτή η πρωτοβουλία αναφέρεται και στο μεγάλο περιοδικό του Διαφωτισμού της εποχής, στο Mercure de France. Οι Φαναριώτες υπήρξαν ένας από τους φορείς αυτής της παράδοσης και επειδή βρίσκονταν κοντά στην Εκκλησία συνέβαλαν και στα ανοίγματα της Εκκλησίας προς αυτή την κατεύθυνση. Η Ορθόδοξη Εκκλησία λόγω της δουλείας αντιμετώπιζε σοβαρότατα προβλήματα παιδείας. Η παιδεία ήταν σπάνιο πράγμα, παρ’ όλο που η Εκκλησία από τον 15ο αιώνα, μετά την Άλωση, έχει την Πατριαρχική Σχολή και προσπαθεί να εκπαιδεύσει τα στελέχη της εν τω πλαισίω της επίγνωσης των ποιμαντικών της ευθυνών απέναντι στο λαό. Ποιος είναι ο σκοπός της; Να παραμείνει ο λαός χριστιανικός. Για να παραμείνουν χριστιανοί πρέπει να διδαχθούν τα ιερά Γράμματα. Άρα χρειάζονται μορφωμένα στελέχη. Όσο πιο καλά μορφωμένοι θα μπορούσαν να είναι, τόσο καλύτερα θα μπορούσε να συντελεστεί αυτό το έργο. Απλή λογική. Εμφανίζεται διαθέσιμη μια ομάδα ανθρώπων που ήταν όντως φορείς καλύτερης παιδείας, γιατί είχαν σπουδάσει στη Δύση. Αυτό συμβαίνει κατ’ επανάληψη. Τον 17ο αιώνα ο Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης αναθέτει στον Θεόφιλο Κορυδαλλέα την αναδιοργάνωση της Πατριαρχικής Σχολής. Αργότερα, στα μέσα του 18ου αιώνα, στο πλέγμα των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η Ορθόδοξη Εκκλησία με τους εξισλαμισμούς, αλλά και τις πιέσεις των ξένων δογμάτων που κάνουν προσηλυτισμό, η απάντηση είναι η παιδεία. Πώς; Με μια καλύτερη Σχολή: Αθωνιάδα, Ευγένιος Βούλγαρης, Διαφωτισμός στο Άγιον Όρος. Τους επιστρατεύει αυτούς τους ανθρώπους η Εκκλησία. Παρά το γεγονός ότι δεν ευδοκιμεί η προσπάθεια της Αθωνιάδας, η Αθωνιάδα βγάζει δασκάλους οι οποίοι αφήνουν το αποτύπωμά τους στην παιδεία του γένους. Ο πιο σημαντικός που περνά από εκεί υπήρξε ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο οποίος ανήκει στην πρωτοπορία του Διαφωτισμού. Υπάρχει και η μυθολογία ότι από εκεί πέρασε ο Ρήγας Βελεστινλής. Δεν πέρασε ο Ρήγας. Πήγε στη Ζαγορά και από εκεί μπάρκαρε σε ένα καράβι και πήγε στην Κωνσταντινούπολη, δεν πήγε στο Άγιον Όρος. Αργότερα όταν η Εκκλησία υιοθετεί αμυντική και επιθετική στάση απέναντι στον Διαφωτισμό, λόγω της Γαλλικής Επανάστασης και ιδίως της βασιλοκτονίας το 1793, δοκιμάζει το 1800 να ανασυστήσει την Αθωνιάδα, ενώ μεταφέρει την Πατριαρχική Σχολή στην Ξηροκρήνη (Κουρούτσεσμε) του Βοσπόρου. Και ποιους καλούν ως δασκάλους; Τους Διαφωτιστές! Άρα, η Εκκλησία διεκπεραιώνει αυτό το έργο. Βεβαίως, η Εκκλησία δεν είναι σε καμία περίπτωση διατεθειμένη, ούτε και μπορούσε, να ανεχθεί αποκλίσεις από το δόγμα. Δεν υπάρχουν αποκλίσεις από το δόγμα. Οι άνθρωποι του Διαφωτισμού, ακόμα και ο Αδαμάντιος Κοραής που είναι έξω απ’ όλα αυτά και βρίσκεται στο Παρίσι, ασκεί θρησκευτική κριτική κατ’ επανάληψη, αλλά δεν λέει ποτέ τίποτα που να μπορούσε να θεωρηθεί αιρετικό.

Κ.Η.:  Πάντως, η θρησκευτική κριτική υπήρξε στοιχείο της στρατηγικής του Κοραή.

Π.Μ.Κ.: Από πλευράς των ανθρώπων του Διαφωτισμού, παρότι γίνεται κριτική του κλήρου και της συμπεριφοράς του, με την εξαίρεση ίσως δύο περιπτώσεων –η μία εξ αυτών ανώνυμη–, δεν υπάρχει δογματική απόκλιση από τη διδασκαλία του Ορθόδοξου χριστιανισμού. Το βλέπουμε στους μεγάλους Διαφωτιστές, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Νικηφόρος Θεοτόκης και αργότερα άλλοι ιεράρχες όπως, ο Δωρόθεος Πρώιος. Ο Κοραής ξεκίνησε και τέλειωσε τη συγγραφική του διαδρομή με θρησκευτικά συγγράμματα. Του Κοραή η επιχειρηματολογία είναι σαφής: η επάνοδος στον αρχαίο ευαγγελικό χριστιανισμό. Αυτό το γράφει ρητά στον Ιερατικό Συνέκδημο, που αποτελεί την έκδοση των ποιμαντικών επιστολών του Αποστόλου Παύλου. Γι’ αυτά του καταλογίζουν προτεσταντισμό.

Κ.Η.:  Η πολιτισμική γεωγραφία αποσκοπεί στη συμπλήρωση του διανοητικού χάρτη, όπως είπατε. Οι μικρές περιπτώσεις αναδεικνύονται. Παλαιότερα ο Κοραής είχε τον πρωταγωνιστικό ρόλο στο έργο σας. Μήπως η πολιτισμική γεωγραφία αποτελεί μια στροφή του έργου σας προς τους μικρότερους, τοπικούς λογίους;

Π.Μ.Κ.: Ο Κοραής παραμένει το κεντρικό πρόσωπο, γιατί με ενδιαφέρουν οι ιδέες του. Είναι ενταγμένος στον κύριο κορμό του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Το ότι κοιτάζουμε και άλλους δεν σημαίνει ότι χάνει την κεντρική θέση του ο Κοραής. Εκτός από τον Κοραή, μου είναι ιδιαίτερα προσφιλείς ο Μοισιόδαξ και ο Ρήγας Βελεστινλής, στους οποίους έχω αφιερώσει σημαντικό μέρος του έργου μου. Το αγαπημένο από τα βιβλία μου δεν είναι ο Διαφωτισμός,[5] αλλά εκείνο για τον Μοισιόδακα.[6] Για να ανακτήσουμε την ποιότητα του φαινομένου, πρέπει να δούμε και τους άλλους και να τους γνωρίσουμε σε πολλά επίπεδα. Αν είχα και άλλες ζωές να διαβάσω περισσότερο και να μάθω και άλλες γλώσσες, θα με ενδιέφερε πολύ να δω τους ορθόδοξους Άραβες φορείς του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Κ.Η.: Είστε επικεφαλής της επιστημονικής επιτροπής ενός μεγάλου διεθνούς συνεδρίου που διοργανώνει το Εργαστήριο Πολιτικής Φιλοσοφίας (ΕΠοΦι) του Τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στη Χίο, τον Ιούλιο του 2023, για τον Κοραή, με αφορμή τα 190 χρόνια από το θάνατό του που συμπληρώνονται το 2023. Μιλήστε μας γι’ αυτό το συνέδριο.

Π.Μ.Κ.: Το 1983, στα 150 χρόνια του θανάτου του Κοραή, είχαμε ένα αντίστοιχο συνέδριο στη Χίο, το οποίο απέδωσε πολλές μελέτες και ήταν κι αυτό ένας σταθμός στην ανέλιξη των Κοραϊκών Σπουδών. Ελπίζω ότι και το Συνέδριο των 190 ετών θα αποδώσει κάτι αντίστοιχο. Η ελπίδα μου είναι να το κάνουμε όσο πιο διεθνές μπορούμε. Είναι πολύ σημαντικό να γίνει γενικότερα γνωστή η συμβολή του Κοραή στον Διαφωτισμό και να αναγνωριστεί από ξένους μελετητές. Ελπίζω ότι εκεί που έχουμε φέρει τα πράγματα, σχεδόν 40 χρόνια μετά το προηγούμενο Συνέδριο της Χίου, έχουμε γράψει αρκετά σε ξένες γλώσσες, ώστε να έχει αναγνωριστεί πια στη διεθνή επιστήμη η σημασία και του Κοραή και του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Θα είναι μια ευκαιρία να εγκοινωνήσουμε κατά κάποιον τρόπο και άλλους μελετητές παράλληλων φαινομένων, όπως κάναμε με την Ελληνική Επανάσταση το 2021, για την αναγνώριση της σημασίας αυτών των ελληνικών εκδηλώσεων και φαινομένων της νεωτερικότητας.

Κ.Η.: Παλαιότερα είχατε εκφράσει την άποψη ότι ο Διαφωτισμός λίγο-πολύ απέτυχε. Παραμένετε πιστός σε αυτή την άποψη;

Π.Μ.Κ.: Το είχα πει εδώ και πολλά χρόνια, είναι και το κυρίαρχο μοτίβο στο καταληκτήριο κεφάλαιο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Τώρα το βλέπω  στον τίτλο του τέταρτου, ογκώδους τόμου της τετραλογίας του Τζόναθαν Ίσραελ [Jonathan Israel], The Enlightenment that failed. Θεωρεί ο Τζόναθαν Ίσραελ ότι τα προτάγματα που συνδέονται με αυτό που ονομάζει ριζοσπαστικό Διαφωτισμό και έχει ως εκφραστή τον Σπινόζα [Spinoza] τελικά απέτυχαν. Φυσικά θα αποτύγχαναν, διότι δεν μπορούν στην ιστορική πραγματικότητα, στην πολιτισμική γεωγραφία που λέγαμε, ακραίες και καθαρές θέσεις να επιβληθούν στην πράξη. Γίνονται ωσμώσεις και συμβιβασμοί. Κι εδώ μπορώ να πω ότι σε ορισμένα ζητήματα, όντως, απέτυχε ο Διαφωτισμός, γιατί χρειάστηκε μακρά διαδρομή για να φτάσουμε στη σημερινή Ελλάδα, ώστε να μπορούμε να πούμε άνευ όρων ότι προηγείται η αξία της ελευθερίας και των δικαιωμάτων του ατόμου, ως ατομικής ελευθερίας και όχι απλώς ως εθνικής ανεξαρτησίας, στον κώδικα των πολιτικών μας αξιών. Αυτό χρειάστηκε μεγάλος αγώνας για να επιτευχθεί. Πιστεύω ότι σήμερα η Ελλάδα το έχει επιτύχει. Το πέτυχε λόγω της συμμετοχής της και στους θεσμούς της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Αλλά αν παρακολουθήσει κανείς τη διαδρομή, τι γίνεται τον 19ο αιώνα, μπορεί να εδραιώθηκε ο συνταγματισμός και ο κοινοβουλευτισμός, τι γίνεται όμως στην κοινωνία και στην ιδεολογία; Μπαίνουν οι βάσεις του αυταρχισμού και το βλέπουμε αυτό πολύ καλά την εποχή που εδραιώνεται ο κοινοβουλευτισμός, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.

Η.Κ.: Πού οφείλεται αυτή η παρέκκλιση;

Π.Μ.Κ.: Πρώτον η κοινωνία κατάφερε να προσαρμόσει τον κοινοβουλευτισμό στον δικό της χαρακτήρα των πελατειακών σχέσεων και ο κοινοβουλευτισμός υπηρετούσε ουσιαστικά την αναπαραγωγή των πελατειακών σχέσεων, όπως συμβαίνει μέχρι τώρα. Έτσι αφέθηκε το πεδίο ανοιχτό στους αυταρχισμούς: δεν μιλούμε για δικαιώματα και για αμφισβήτηση, αλλά για εθνικές ορθοδοξίες. Είναι η μεγάλη εποχή της μεγαλοστομίας, του μαξιμαλιστικού εθνικισμού που οδήγησε βέβαια και στην περιπέτεια του 1897. Μεγαλοστομία και μαξιμαλισμός που βασιζόταν σε μεγάλο ποσοστό στην άγνοια και την ακρισία. Άρα, με αυτή την έννοια, απέτυχε ο Διαφωτισμός στη μακρά διαδρομή. Ας μου επιτραπεί ενός είδους αυτοβιογραφική ερμηνεία. Όταν έγραφα τη δεκαετία του 1970, υπό το κλίμα πρώτα της δικτατορίας και μετά όσων έκανε η δικτατορία στην Κύπρο, πώς θα μπορούσα να κρίνω τα πράγματα; Ότι τα πετύχαμε όλα πολύ ωραία; Είναι και αυτή η πλευρά του εαυτού μου, η οποία με συνοδεύει. Ζω με το δράμα της καταστροφής της Κύπρου πάντα μέσα μου, το οποίο πολλοί Κύπριοι έχουν ξεχάσει και το θυμούνται μόνο ρητορικά. Όσοι το βιώσαμε ζούμε πάντα με την αίσθηση της απώλειας. Εμένα αυτή η αίσθηση της απώλειας θα με συνοδεύει μέχρι τον τάφο…

Κ.Η.: Και η διάψευση;

Π.Μ.Κ.: Και η διάψευση, βέβαια. Ανήκω ακριβώς σε αυτό που αποκάλεσα κάποτε «χαμένη γενιά»[7]. Ήμασταν νέοι, φερέλπιδες, τελειώσαμε τα σχολεία, σπουδάσαμε στα ξένα πανεπιστήμια και θέλαμε να γυρίσουμε, να δουλέψουμε, να φτιάξουμε μια νέα Κύπρο. Και τι έγινε; Έγινε το πραξικόπημα και έτσι παραδώσαμε την Κύπρο στην Τουρκία! 

Κ.Η.: Ποιοι;

Π.Μ.Κ.: Η Χούντα και τα όργανά της στην Κύπρο. Αλλ’ αυτό είναι μια άλλη ιστορία που θέλει μια άλλη συνέντευξη.

Κ.Η.: Ας γυρίσουμε στον Κοραή. Σε ποια κατεύθυνση κινούνται οι τωρινές κοραϊκές σας έρευνες;

Π.Μ.Κ.: Ναι, ας επιστρέψουμε στον Κοραή, καθώς έχουμε μπροστά μας και την προετοιμασία του Συνεδρίου στη Χίο. Πόσο σημαντικός είναι ο Κοραής φαίνεται όχι μόνο από το σύνολο του συγγραφικού του έργου, κυρίως τα Προλεγόμενα στις εκδόσεις των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, αλλά και από άλλα σημαντικά κείμενα που έγραψε, όπως για παράδειγμα το φυλλάδιο Περί του εν Ιεροσολύμοις αγίου φωτός. Τέτοιου είδους έργα θα ενοχλούσαν τους Ορθόδοξους της εποχής. Εδώ ο Κοραής βάζει μπροστά τον ορθολογισμό ως όργανο της θρησκευτικής σκέψης, κάτι που είναι σημαντικό. Λοιπόν, πέραν όλων αυτών είναι η σχέση και η αναγνώριση που έχει ο Κοραής από τους σύγχρονούς του εκπροσώπους του Διαφωτισμού στην Ευρώπη, όπως μεταξύ άλλων ο Τζέρεμι Μπένθαμ [Jeremy Bentham], με τον οποίο επικοινωνεί. Στη Βιβλιοθήκη Κοραή στη Χίο υπάρχουν τα έργα του Μπένθαμ που του έστελνε με αφιέρωση. Τις έχω δημοσιεύσει αυτές  τις αφιερώσεις στη μελέτη μου «Μπένθαμ και Κοραής»[8]. Αξίζει να σημειωθεί και ο σεβασμός με τον οποίο τον αντιμετωπίζουν οι σύγχρονοί του, όπως ο αμερικανός Πρόεδρος Τόμας Τζέφερσον [Thomas Jefferson], όταν ο Κοραής του γράφει και του ζητά τις συμβουλές του για το πολίτευμα της Ελλάδος. Μέσα σε όλα αυτά υπάρχει ένα παράδοξο: η ανυπαρξία κάποιας επαφής με τη σημαντικότερη μορφή της φιλελεύθερης σκέψης στη Γαλλία την εποχή του που είναι ο Μπενζαμέν Κονστάν [Benjamin Constant]. Αυτό είναι ακόμα πιο παράδοξο, γιατί στη Βιβλιοθήκη του Κοραή υπάρχουν αντίτυπα του έργου του Κονστάν. Μάλιστα το σημαντικότερο έργο του, κατά τη γνώμη μου, η μεγάλη πραγματεία Περί θρησκείας [De la religion], εξεδόθη σε τρία τεύχη τα οποία αγόραζε ο Κοραής κατά τη δεκαετία του 1820, τα διάβαζε, τα είχε στη βιβλιοθήκη του· ευτυχώς έχουν επιζήσει στη Βιβλιοθήκη της Χίου. Το Περί θρησκείας είναι μια πραγματεία κοινωνιολογίας της θρησκείας, μιλά για τις πρωτόγονες θρησκείες και, μετά, το μεγαλύτερο μέρος αναφέρεται στη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων. Είναι μια πραγματεία περί ελληνικής Αρχαιότητας αυτό το έργο. Και το διάβασε με μεγάλο ενδιαφέρον ο Κοραής, κρατούσε σημειώσεις, τις οποίες δημοσίευσα πρόσφατα σε άρθρο μου.[9] Μετέχουν και οι δύο στην Εταιρεία της Χριστιανικής Ηθικής [Société de la morale chrétienne] που ήταν ένα φιλελληνικό σωματείο στο Παρίσι τη δεκαετία του 1820. Ο Κονστάν, μετά από παράκληση της Εταιρείας, γράφει και το φυλλάδιό του Έκκληση στα χριστιανικά έθνη υπέρ της Ελλάδας [Appel aux nations chrétiennes en faveur des Grecs]. Υπήρξε μια αισθητή παρουσία στον φιλελληνισμό και οπωσδήποτε μια επιβλητική παρουσία στη γαλλική πολιτική σκέψη της εποχής, κυρίως λόγω και του διασημότερου έργου του που είναι η διάλεξη Για την ελευθερία των Αρχαίων σε σύγκριση με την ελευθερία των Νεωτέρων [De la liberté des Anciens comparée à celle des Modernes]. Αυτό το φυλλάδιο δεν υπάρχει στη βιβλιοθήκη του Κοραή. Το διάβασε, δεν το διάβασε, θα ήθελα να ξέρω. Κι όμως, τόσα σημεία προσέγγισης, δεν μπορεί, αυτοί πρέπει να συναντήθηκαν! Δεν υπάρχει καμία αναφορά στον Κονστάν στα έργα του Κοραή. Επίσης, δεν υπάρχει καμία επαφή, να είχαν ανταλλάξει έστω ένα σημείωμα. Στην αλληλογραφία του Κονστάν δεν υπάρχει τίποτα. Στην αλληλογραφία του Κοραή δεν υπάρχει τίποτα. Σε αυτό το άρθρο όπου δημοσιεύω τις σημειώσεις του Κοραή κυρίως από το Περί θρησκείας θέτω το ερώτημα: γιατί; Και δεν μπορώ να το απαντήσω γιατί δεν είναι εδώ ο Κοραής να τον ρωτήσω, ούτε ο Κονστάν. Αλλά κάνω αυτή την υπόθεση: ο Κονστάν, φιλελεύθερος στοχαστής, είχε περάσει πια στο κλίμα του 19ου αιώνα στην εποχή του ρομαντισμού και αυτό τονίζεται στο δοκίμιο για τις έννοιες της ελευθερίας, όπου ομιλεί για την ατομικότητα, τα ατομικά δικαιώματα και ό,τι συνεπάγεται η ελευθερία των Νεωτέρων, όλα αυτά που θέλουμε και εμείς σήμερα. Σεβασμός της ιδιωτικότητας! Αυτά νομίζω ότι ο Κοραής ίσως να μην μπορούσε πια να τα παρακολουθήσει. Ο Κοραής παραμένει μέσα στο κλίμα του προεπαναστατικού Διαφωτισμού. Αυτή είναι η υπόθεση. Στην επιστήμη δεν μπορούμε πάντα να έχουμε απαντήσεις, συχνά πορευόμαστε και πρέπει να μάθουμε να ζούμε μόνο με υποθέσεις.

Κ.Η.: Πώς βλέπετε σήμερα τις Κοραϊκές Σπουδές και τις σπουδές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού;

Π.Μ.Κ.: Δεν πάνε καλά οι σπουδές του Διαφωτισμού και ένας από τους λόγους είναι ότι το πρώην Κέντρο και νυν Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, στο οποίο διετέλεσα διευθυντής επί 11 έτη και το οποίο είχε ιδρύσει ο Κ. Θ. Δημαράς και ήταν ταυτισμένο με τη σπουδή του Διαφωτισμού, έχει σε μεγάλο βαθμό εγκαταλείψει τη μελέτη του Διαφωτισμού. Υπάρχουν τώρα στο Ινστιτούτο μόνο ένα δύο άτομα που ασχολούνται με τον Διαφωτισμό. Νομίζω ότι αυτό είναι η απώλεια ενός σημαντικού κεκτημένου. Μάλιστα, με την ετήσια διάλεξη Κ. Θ. Δημαρά, είχαμε καταφέρει να καθιερώσουμε ένα παγκόσμιας αναγνώρισης βήμα για τη θεραπεία της σπουδής του Διαφωτισμού. Έρχονταν ευχαρίστως κορυφαίοι μελετητές του Διαφωτισμού και μετά έβαζαν και στο βιογραφικό τους ότι είχαν δώσει τη διάλεξη Κ. Θ. Δημαρά. Θεωρώ ότι όταν ένας θεσμός δημιουργεί ένα σημαντικό κεκτημένο, δεν πρέπει να το αφήνεις να χάνεται.

Η.Κ.: Κάνατε προηγουμένως αναφορές στην Εκκλησία. Δεν μιλήσαμε για τη σχέση Πατριαρχείου και Ρωσικής Εκκλησίας. Στην ιστορία αλλά και σήμερα, με τα γεγονότα μάλιστα της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει ενδιαφέρον.

Π.Μ.Κ.: Έχει πολύ σημαντικό ενδιαφέρον. Χαίρομαι για το συσχετισμό αυτών των εξελίξεων με το βιβλίο μου Θρησκεία και πολιτική. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και οι προκλήσεις την νεωτερικότητας. Πολλά απ’ όσα γράφω γι’ αυτό το θέμα, ως προς τη διαφοροποίηση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως από το φαινόμενο των εθνικών Εκκλησιών, που εμφανίζονται τον 19ο αιώνα, φωτίζουν το ζήτημα. Βεβαίως, ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι ένα πολύ θλιβερό και πολύ γενικότερης σημασίας ζήτημα, δεν έγινε για εκκλησιαστικά προβλήματα, ούτε γιατί έγινε αυτοκέφαλη η Εκκλησία της Ουκρανίας. Είχαν εμφανιστεί δύο σχίσματα μέσα στην Ουκρανία από θρησκευτικά στοιχεία, κληρικούς οι οποίοι δεν ήθελαν να υπάγονται στο Πατριαρχείο Μόσχας και έκαναν τα δικά τους εκκλησιαστικά σχήματα. Δεν ετέθη ποτέ δογματικό ζήτημα, ότι αυτοί ενστερνίστηκαν κάποιου άλλου είδους διδασκαλία, ούτε ενώθηκαν με τους Ουνίτες, δηλαδή τους ελληνόρρυθμους ρωμαιοκαθολικούς της Ουκρανίας. Απλώς, δεν ήθελαν να υπάγονται στο Πατριαρχείο Μόσχας και αυτό ήταν μέρος της οικοδόμησης του έθνους-κράτους στην Ουκρανία. Μια οικοδόμηση η οποία εμφανίστηκε ετεροχρονισμένη, λόγω της σοβιετικής κατοχής αυτής της χώρας όπως και των άλλων χωρών της Σοβιετικής αυτοκρατορίας. Η αυτοκεφαλία ως ζήτημα μπορεί να εξεταστεί με αρχή την Ελλάδα ή ακόμα και τη Ρωσία. Όταν ο τσάρος, στο τέλος του 16ου αιώνα, ζητά από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως να μεταφέρει την έδρα του Πατριαρχείου στη Ρωσία, ο Ιερεμίας Β΄ του είπε ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει, αλλά θα του κάνει Πατριαρχείο δικό του. Έτσι γίνεται το αυτοκέφαλο της Ρωσικής Εκκλησίας, το οποίο είναι μέσα στο πνεύμα του Ορθόδοξου κανονικού δικαίου, το βλέπουμε και στη μεσαιωνική εποχή με τα αυτοκέφαλα των εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, δηλαδή του Πατριαρχείου του Τυρνόβου και της Εκκλησίας του Ιπεκίου (Πετς) που συνδέθηκαν με τις αυτοκρατορίες αυτών των λαών τον Μεσαίωνα. Εκλιπουσών των αυτοκρατοριών, κατηργήθησαν και τα αυτοκέφαλα. Το Ορθόδοξο κανονικό δίκαιο υπαγορεύει: ανεξάρτητο κράτος, αυτοκέφαλη Εκκλησία. Με μοναδική εξαίρεση ποια; Την Εκκλησία της Κύπρου, η οποία είναι αυτοκέφαλη από τον 5ο αιώνα με την Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο μέσα στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Αυτή τη νησιωτική εκκλησία η Γ΄ Οικουμενική Σύνοδος την αναγνωρίζει ως αυτοκέφαλη τον 5ο αιώνα. Οι άλλες περιπτώσεις έχουν ως εξής: ανεξάρτητα κράτη, αυτοκέφαλες εκκλησίες. Τούτο επανέρχεται στη νεωτερικότητα, χρωματισμένο βέβαια από τον εθνικισμό. Μάλιστα, σημειώνω ότι αυτοκέφαλη Εκκλησίες η οποία είχε επιζήσει μέχρι τον 18ο αιώνα ήταν η εκκλησία της Αχρίδος, μία σπουδαία αρχαία Εκκλησία του 11ου αιώνα, που είχε ιδρύσει η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία για να στερεώσει την εξουσία της στα βορειότερα της χερσονήσου του Αίμου. Μετά την ήττα της δεύτερης Βουλγαρικής Αυτοκρατορίας ο Βασίλειος Β΄ έκανε Εκκλησία εκεί  για να εδραιώσει την παρουσία της Αυτοκρατορίας. Αυτό το αυτοκέφαλο λοιπόν είχε επιζήσει μέσα στους αιώνες και, κάποια στιγμή, την κρίσιμη εποχή του 18ου αιώνα, που τους εκκλησιαστικούς ταγούς ανησυχεί πολύ ό,τι γίνεται στην κεντρική βαλκανική λόγω εξισλαμισμών, καταργούν τα αυτοκέφαλα, για να ελέγχονται καλύτερα αυτές οι περιφέρειες. Το ζητούν οι ίδιες οι Εκκλησίες: «ανακαλέστε το αυτοκέφαλο». Και το επιτάσσει και ο Σουλτάνος: «καταργήστε το αυτοκέφαλο». Ο Πατριάρχης Σαμουήλ δεν ήθελε να το καταργήσει, «απιδών επί την αρχαιότητα», λέει η πηγή, των Εκκλησιών Αχρίδος και Ιπεκίου. Αλλά όταν έρχεται η Σύνοδος και αιτείται την κατάργηση του αυτοκεφάλου, τι θα κάνει ο Πατριάρχης; Τα αυτοκέφαλα Αχρίδος και Ιπεκίου καταργούνται στα 1766-1767. Έρχεται, λοιπόν, η εθνικιστική ιστοριογραφία τον 19ο αιώνα στη Σερβία και τον 20ό αιώνα στη Βουλγαρία, και διατείνεται ότι κατήργησαν τα αυτοκέφαλα γιατί ήθελαν να τους εξελληνίσουν. Αν το έλεγες του Πατριάρχη, θα σου απαντούσε: «εγώ να τους εξελληνίσω; να τους κάνω ειδωλολάτρες;». Αυτό θα καταλάβαιναν αν τους το έλεγαν αυτό το πράγμα.  Κατά τα άλλα, υπάρχει ολόκληρη σερβική φιλολογία ότι τους πήραν το αυτοκέφαλο του Ιπεκίου για να τους εξελληνίσουν. Τους πήραν το αυτοκέφαλο γιατί φοβούνταν τους εξισλαμισμούς και για να ελέγχουν κεντρικά έστελναν  εκεί αρχιερείς για να αντιστέκονται στους εξισλαμισμούς, όπως έστειλαν και τον Κοσμά τον Αιτωλό, όπως λέγαμε πριν. Λοιπόν, τον 19ο αιώνα εμφανίζονται τα ανεξάρτητα κράτη. Δίνει το κακό παράδειγμα η Ελλάδα, η οποία χωρίς να σκεφτεί το κανονικό δίκαιο, πιθανώς επειδή η βαρβαρική αντιβασιλεία δεν ήξερε το Ορθόδοξο κανονικό δίκαιο, παρόλο που ο Μάουρερ ήταν σοβαρός άνθρωπος και ήξερε νομικά. Το έκαναν μονομερώς και με μεγάλη απροθυμία της ιεραρχίας του Βασιλείου της Ελλάδος. Αλλά τι να έλεγαν οι αρχιερείς του ανεξάρτητου κράτους; Να αρνούνταν την ολοκλήρωση της ανεξαρτησίας με μια αυτοκέφαλη εκκλησία; Άλλωστε, τα είχε γράψει ο Κοραής από τον πρώτο χρόνο στα Προλεγόμενα του Αριστοτέλη: «Δεν μπορεί η εκκλησία του απελευθερωμένου μέρους να υπάγεται στον Πατριάρχη, ο οποίος είναι αιχμάλωτος του τυράννου». Αυτό ήταν το σκεπτικό. Έκαναν το αυτοκέφαλο, δεν τήρησαν τις τυπικές απαιτήσεις του κανονικού δικαίου και προεκλήθη σχίσμα 17 ετών. Έγραφαν γράμματα στο Πατριαρχείο και τους τα έστελναν πίσω οι Πατριάρχες: «Δεν γνωρίζουμε τι είναι αυτό το πράγμα. Τι σημαίνει Εκκλησία της Ελλάδος; για εμάς δεν υπάρχει κάτι τέτοιο». Την ίδια εποχή, αν ερχόταν κανένα γράμμα από την Κύπρο, θα απαντούσαν: «βεβαίως, ευχαρίστως!». Οι Σέρβοι τα έκαναν όλα τυπικά και δεν προέκυψε ποτέ κανένα πρόβλημα. Οι Έλληνες μετά, όταν  προκλήθηκαν προβλήματα σοβαρά εδώ, διότι κινδύνευε η Εκκλησία της Ελλάδας να μείνει χωρίς αρχιερείς, γιατί πέθαιναν οι άνθρωποι και δεν εξέλεγαν καινούργιους για να μην εκλεγούν και χειροτονηθούν από σχισματικούς, οι οποίοι δεν θα αναγνωρίζονταν. Όλα αυτά τα ζητήματα τα πρόσεξαν. Έρχεται η κυβέρνηση και ζητά από το Πατριαρχείο την αναγνώριση και λύθηκε σε μερικούς μήνες το ζήτημα, το1850 εξεδόθη ο τόμος. Οι Σέρβοι, λοιπόν, τα έκαναν αυτά ομαλά. Όταν έγινε αυτόνομη η ηγεμονία της Σερβίας, ζήτησε ο ηγεμόνας της Σερβίας Μίλος Ομπρένοβιτς αυτόνομη Εκκλησία, και όταν έγινε κυρίαρχο κράτος το Βασίλειο της Σερβίας ζήτησε αυτοκέφαλο. Η Κωνσταντινούπολη έδωσε αμέσως το αυτοκέφαλο και μάλιστα όταν έγινε το Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας, Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, ζήτησαν να ανασυστηθεί το πατριαρχείο του Πετς, και πάλι το ζήτησαν από την Κωνσταντινούπολη. Έστειλε η Κωνσταντινούπολη αποστολή και τους ανασύστησαν το πατριαρχείο τους. Όλα ομαλά. Οι Βούλγαροι όμως, επειδή είχαν τεθεί τα εθνικά θέματα και ήταν και οι Ρώσοι από πίσω, ζητούσαν ανεξάρτητη Εκκλησία και το Πατριαρχείο τους απαντούσε: «δεν γίνεται γιατί δεν έχετε κράτος». Οι Ρουμάνοι επίσης έφθασαν στα πρόθυρα του σχίσματος με μονομερείς ενέργειες. Στους Βουλγάρους έλεγε το Πατριαρχείο: «Εσάς θα σας δώσω Εξαρχία, εκκλησιαστική αυτονομία στις περιοχές σας κ.λπ., αλλά δεν μπορώ να κάνω περισσότερα». Μάλιστα Πατριάρχες έπεφταν από το θρόνο γιατί ήταν εφεκτικοί απέναντι στους  Βουλγάρους. Όλα αυτά ξεχάστηκαν. Και θεωρείται ότι το Πατριαρχείο ήταν όργανο του ελληνικού εθνικισμού; Λάθος! Το Πατριαρχείο εφαρμόζει το κανονικό δίκαιο. Εντός τριών εβδομάδων κυριολεκτικά το 1945 ήρθη το βουλγαρικό σχίσμα των εβδομήντα ετών, που στοίχισε τόσο πόνο και τόσο αίμα στη Βουλγαρία και στη Μακεδονία. Χρειάστηκε να ρωτήσουν οι Βούλγαροι: «Αν σας κάνουμε αίτημα για αυτοκέφαλο θα μας το δώσετε;» Και έλαβαν την απάντηση: «Βεβαίως θα σας το δώσουμε. Γράψτε αυτό το γράμμα!»  Εντός τριών εβδομάδων πήγε ο Έξαρχος Στέφανος στην Κωνσταντινούπολη και συλλειτούργησε με τον Πατριάρχη όπως έγινε και τώρα, Στέφανος λέγεται και αυτός που δέχτηκε να ονομαστεί Αχρίδος και επανήλθε σε κοινωνία με την Κωνσταντινούπολη και τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες. Λοιπόν, στην Ουκρανία τι έγινε; Ανεξάρτητο κράτος. Δηλαδή η Ελλάδα, η Σερβία, η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Γεωργία… Όταν έγινε ανεξάρτητη από τους Σοβιετικούς η Γεωργία, πήγε ο Πατριάρχης της Γεωργίας το 1990 στον Πατριάρχη Δημήτριο και του ζήτησε αυτοκέφαλο και Πατριαρχείο. Έτσι εξεδόθη τόμος για τους Γεωργιανούς, που δεν τους άφηναν όλα τα χρόνια της σοβιετικής κατοχής να κάνουν αυτή την ενέργεια. Μπορούσε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος και η Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως να πει στους Ουκρανούς: «δεν σας δίνω αυτοκέφαλο»; Πήραν όλοι οι άλλοι όταν συγκρότησαν ανεξάρτητες χώρες. Εδόθη αυτοκέφαλο και επανήλθαν οι σχισματικοί σε κοινωνία με τους Ορθοδόξους. Δεν υπήρχε άλλη επιλογή. Μάλιστα είναι περιττή όλη η επιχειρηματολογία, ότι ήταν επαρχία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και εδόθη επιτροπικώς να χειροτονεί τον Κιέβου ο Μόσχας... Δεν χρειάζεται, περιττό το ιστορικό επιχείρημα. Το σημαντικό είναι ότι το κανονικό δίκαιο προβλέπει αυτοκέφαλη Εκκλησία γιατί είναι ανεξάρτητο κράτος. Η Ουκρανία πήρε την αυτοκέφαλή της Εκκλησία. Το ζήτησε ο Πρόεδρος Ποροσένκο, το ζήτησε η ουκρανική Βουλή, για την κοσμική πλευρά βέβαια αποτελεί μέρος της ολοκλήρωσης του έθνους-κράτους. Όλα τα άλλα λέγονται εκ του πονηρού.

Η.Κ.: Η Ρωσική Εκκλησία; 

Π.Μ.Κ.: Είναι η πιο μεγάλη Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία δυστυχώς έχει υποστεί κι αυτή την ακραία αλλοτρίωση την οποία επέφερε ο ολοκληρωτισμός στη ρωσική κοινωνία και στη ρωσική πολιτική. Δεν θέλω να διατυπώνω αρνητικές κρίσεις και αποφάνσεις για τη Ρωσία και την Εκκλησία της Μόσχας. Δυστυχώς, αυτό που βλέπω από τη δική μου σκοπιά είναι η ακραία αλλοτρίωση, το κακό που έχει κάνει ο ολοκληρωτισμός στον κόσμο. Αυτό. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτή η μεγάλη και σπουδαία χώρα με τη λαμπρή παράδοση της λογοτεχνίας και της μουσικής. Αυτά με στενοχωρούν και με θλίβουν βαθύτατα, ιδίως  βλέποντας δυστυχώς και την Εκκλησία να έχει παύσει να είναι κήρυκας της ειρήνης και της καταλλαγής.

Η.Κ.: Μια τελευταία ερώτηση: γίνεται πολύς λόγος τους τελευταίους μήνες για την πατρότητα της Ελληνικής Νομαρχίας…

Π.Μ.Κ.: Όλα αυτά είναι προϊόν αδυναμίας ιστορικής κατανόησης.

 

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑΛΗ Μ. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ

Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1985

Νεοελληνικός διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1999

Η Γαλλική Επανάσταση και η νοτιοανατολική Ευρώπη, Πορεία, 2000

Ρήγας Βελεστινλής: Θεωρία και πράξη, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2003

Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων. Βιογραφικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις, Πορεία, 2007

Οι παραινέσεις προς την εξουσία στην ορθόδοξη παράδοση, Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης, 2008

1821: Η γέννηση ενός έθνους - κράτους. Ιδεολογικά ρεύματα: Έλληνες - Οθωμανοί, Σκάι, 2010

Πολιτική επιστήμη. Οι περιπέτειες μιας ιδέας, Πόλις, 2013

Enlightenment and Revolution, The Making of Modern Greece, Harvard University Press, Cambridge, 2013

Νεότερη πολιτική θεωρία, Νομική Βιβλιοθήκη, 2015

Θρησκεία και πολιτική στον ορθόδοξο κόσμο. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και οι προκλήσεις της νεωτερικότητας, Επίκεντρο, 2021

 

Pahmos Gabriel Florent Auguste De 1782

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη

Ο Μαρί Γκαμπριέλ Φλοράν Ογκύστ ντε Σουαζέλ - Γκουφιέ, που τον 18ο αιώνα ασχολήθηκε με την ελληνική ιστορία, απεικονίζεται σε χαρακτικό που περιέχεται στο βιβλίο του Voyage pittoresque de la Grèce (1782), αιφνιδιασμένος όταν ο ιερέας που συναντά στην Πάτμο τον ρωτά αν ζουν ακόμα ο Βολταίρος και ο Ρουσσώ.  

 

 

[1] Το Διεθνές Συνέδριο συμπορεύεται με το 7ο Μουσικό Φεστιβάλ «Μούσα Ελληνική» της Χίου, με καλλιτεχνική διευθύντρια την Ελευθερία Λυκοπάντη, φιλόλογο και μουσικό, και πρόεδρο της Γνωμοδοτικής Επιτροπής τον συνθέτη Αλέξανδρο Καλογερά, καθηγητή στο Berklee College of Music της Βοστώνης.

[2] Εταιρεία Γραμμάτων και Τεχνών Πηλίου, «Πηλιορείτες λόγιοι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού» , Ζαγορά, Μηλιές, 22-24 Ιουλίου 2022.

[3] Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, «Κριτικές προσεγγίσεις στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό», Δ. Γ. Αποστολόπουλος (επιμ.), Νεοελληνική παιδεία και κοινωνία, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου αφιερωμένου στη μνήμη του Κ. Θ. Δημαρά, ΟΜΕΔ, Αθήνα 1995, σ. 575.

[4] Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939, Oxford University Press, Λονδίνο 1970.

[5] Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996˙ Enlightenment and Revolution, The Making of Modern Greece, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 2013.

[6] Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αι., ΜΙΕΤ, Αθήνα 1985.

[7] Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, «Το ιδεολογικό πλαίσιο της πολιτικής ζωής της Κύπρου. Κριτική θεώρηση», Γιώργος Τενεκίδης, Γιάννος Κρανιδιώτης (επιμ.), Κύπρος, Ιστορία, προβλήματα και αγώνες του λαού της, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1981, σ. 449-471.

[8] Paschalis M. Kitromilides, «Jeremy Bentham and Adamantios Korais», The Bentham Newsletter, τ. 9, 1985, σ. 34-48.

[9] Paschalis M. Kitromilides, «Adamantios Korais reader of Benjamin Constant, An illustration of the transfer and reception of political ideas», Annales Benjamin Constant, τ. 46, 2021, σ. 43-65.

Κωνσταντίνος Ηροδότου

Διδάκτωρ φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Paris 8, διδάσκει «βιοπολιτική» στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Τμήματος Φιλοσοφίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και είναι μέλος του Εργαστηρίου Πολιτικής Φιλοσοφίας (ΕΠοΦι) του ίδιου Πανεπιστημίου. Εξέδωσε τη μονογραφία Des utopies sadiennes (2015), το ανέκδοτο έργο του Αδαμαντίου Κοραή, Για τις κληρονομικές ασθένειες: ύπαρξη, φύση, πρόληψη, θεραπεία (2019) και, σε συνεργασία με τον René Schérer, το ανέκδοτο έργο του Charles Fourier, Le Réveil d'Épimenide (2014).

 

Προσθήκη σχολίου

Όλα τα πεδία είναι υποχρεωτικά. Ο κώδικας HTML δεν επιτρέπεται.