Ο Γκασάν Γκουσεΐνοφ (γενν. 1953) είναι μία από τις σημαντικές προσωπικότητες της σύγχρονης Ρωσίας. Κλασικός φιλόλογος, συγγραφέας πολλών μονογραφιών και εκατοντάδων άρθρων, ήταν ένας από τους συντάκτες της εγκυκλοπαίδειας Οι μύθοι των λαών του κόσμου αλλά και του Μυθολογικού Λεξικού.
Ενεργός πολίτης, δεν δίστασε ποτέ να εκφέρει δημοσίως τις απόψεις του για την πολιτική και για τον πολιτισμό στην πατρίδα του, γεγονός που τον κατέστησε στόχο οργανωμένων επιθέσεων στη δημόσια σφαίρα από εκπροσώπους της κατευθυνόμενης από το Κρεμλίνο προπαγάνδας, αλλά και του ανώνυμου όχλου του διαδικτύου.
Επί σειρά ετών δίδαξε κλασική φιλολογία, ιστορία του πολιτισμού και πολιτικές επιστήμες. Μαθητής των κορυφαίων ρώσων στοχαστών του 20ού αιώνα, του Αλεξέι Λόσεφ και της Άζα Τάχο-Γκόντι, σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, όπου εκπόνησε και τη διδακτορική του διατριβή με θέμα τον Αισχύλο. Ακολούθως, αφού εργάστηκε για ένα διάστημα στην Ακαδημία Επιστημών, συνέχισε την επιστημονική του δραστηριότητα στη Χαϊδελβέργη ενώ δίδαξε σε πολλά πανεπιστήμια της Γερμανίας, της Δανίας και των ΗΠΑ. Το 2007 επέστρεψε στη Ρωσία και εξελέγη τακτικός καθηγητής κλασικής φιλολογίας στο alma mater του, όπου δίδαξε αρχαία ελληνική γλώσσα και εισαγωγή στην κλασική φιλολογία. Από το 2012 έως το 2020 ήταν τακτικός καθηγητής κλασικής φιλολογίας στο Ερευνητικό Πανεπιστήμιο «Ανώτατη Σχολή Οικονομίας» της Μόσχας, απ’ όπου αναγκάστηκε να αποχωρήσει εξαιτίας της δημόσιας αντίθεσής του στην πολιτική του Κρεμλίνου. Μαζί με άλλους πρώην καθηγητές της «Ανώτατης Σχολής Οικονομίας» ίδρυσε το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, ένα πρωτοποριακό ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα.
Ο Γκασάν Γκουσεΐνοφ, εδώ και πολλά χρόνια, πραγματοποιεί σεμινάρια κλασικής φιλολογίας για τους φοιτητές του στην Κυπαρισσία της Πελοποννήσου, συνδυάζοντας έτσι τη γνώση των βιβλίων με την ζωή στο περιβάλλον συγγραφής τους.
Η συνέντευξη με τον καθηγητή Γκουσεΐνοφ, που ακολουθεί, έγινε χάρη στο zoom, την ηλεκτρονική εφαρμογή που διευκολύνει ιδιαιτέρως την επικοινωνία:
Πολλοί ισχυρίζονται πως η πανδημία θα αλλάξει με τρόπο ριζικό τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Συμφωνείτε με αυτή την προσέγγιση;
Δεν συμφωνώ. Η πανδημία επιτάχυνε τη μετάβαση σε ένα νέο πλαίσιο ύπαρξης και εργασίας ενώ ήδη αποδυνάμωσε πολλές καταναγκαστικές κοινωνικές σχέσεις, αναδεικνύοντας τις δυνατότητες επαφής με τους ανθρώπους βάσει της ατομικής επιλογής. Η πανδημία άλλαξε το μωσαϊκό της ψυχικής κατάστασης μεγάλων ομάδων ανθρώπων και όχι μόνο τον τρόπο ζωής τους. Δυστυχώς, η πανδημία αποδυνάμωσε ακόμη περισσότερο τους φτωχούς και έδωσε νέα πλεονεκτήματα στους πλούσιους. Η κοινωνική διαστρωμάτωση απέκτησε νέα δομή και αυτό θα οδηγήσει στην αλλαγή του τρόπου ζωής πολλών ανθρώπων.
Με ποιον τρόπο, κατά τη γνώμη σας, θα αντιδράσουν οι κοινωνίες σε τόσο «βίαιες» αλλαγές, οι οποίες μπορούν να καταστρέψουν την παλιά τάξη πραγμάτων του κόσμου;
Νομίζω πως θα εμφανιστούν νέες εστίες ή ολόκληρα παραμεθόρια μέτωπα έντασης. Ταυτόχρονα, θα εμφανιστούν οι συνθήκες για μια ορθολογική παγκόσμια συνεργασία. Τα θεμέλια του παλιού καθολικού παγκόσμιου συστήματος θα κλονιστούν. Πολλοί άνθρωποι θα αρχίσουν να προσαρμόζονται στο νέο πλαίσιο αλληλεπίδρασης, στο μορφωτικό, το διανοητικό, το συναισθηματικό. Τα κράτη θα υποχρεωθούν να διασφαλίσουν για τους πολίτες έναν πραγματικό χώρο (ένα φόρουμ, μια αγορά) για τη ζώσα αλληλεπίδραση. Θα μειωθεί, όμως, η ικανότητα διοίκησης των ανθρώπων. Τα κατασταλτικά καθεστώτα, όμως, θα προσπαθήσουν να κερδίσουν από την εφαρμογή του λοκντάουν και της καραντίνας (έχουμε ήδη το στρατιωτικό πραξικόπημα στη Μιανμάρ, την πιθανή ανάμειξη της Ρωσίας στο Ντονμπάς, τον πόλεμο κατά των αυτονομιστών στην Κίνα και της Τουρκία, αλλά και πολλά άλλα).
Ποιες νομίζετε πως θα είναι οι προσπάθειες της εξουσίας να διαιωνίσει τους περιορισμούς, οι οποίοι επιβλήθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας;
Οι απόπειρες ελέγχου του Διαδικτύου, η σκληρή καταστολή των προσπαθειών αλληλεπίδρασης off line των ανθρώπων. Το βλέπουμε στην αντίδραση των ρωσικών αρχών απέναντι στις διαμαρτυρίες μετά την επιστροφή του Ναβάλνι στην Ρωσία.
Ωστόσο, θα αναμένονται μεγάλοι μετασχηματισμοί στον τομέα της ανώτατης εκπαίδευσης μετά την πανδημία. Ποιοι θα είναι αυτοί;
Η πραγματική διεθνής συνεργασία, η διεύρυνση του κοσμοπολιτισμού της εκπαίδευσης γενικά. Αυτή, ακριβώς, την εμπειρία συλλέγει και αξιοποιεί σήμερα το Ρωσικό Ελεύθερο Πανεπιστήμιο. Η διεθνής αλληλεγγύη των καθηγητών και των φοιτητών.
Ποια θα είναι βασικά πλεονεκτήματα αυτών των αλλαγών;
Το σημαντικότερο πλεονέκτημα θα είναι η δυνατότητα να αποδυναμωθεί ο ρόλος του κράτους ως βασικού υπεύθυνου για την πανεπιστημιακή ζωή. Αυτό θα αφορά ένα μεγάλο εύρος περιπτώσεων, από την κατάρτιση των ακαδημαϊκών προγραμμάτων μέχρι τις παρακολουθήσεις φοιτητών και καθηγητών.
Μπορούμε, όμως, να ισχυριστούμε πως το εκπαιδευτικό σύστημα χρειάζεται ριζικές μεταρρυθμίσεις; Κι αν ναι, ποιες είναι αυτές;
Συμφωνώ ως προς τις μεταρρυθμίσεις. Η πανδημία ανέδειξε τα αδύνατα σημεία του συστήματος: τη γραφειοκρατική ακαμψία του κρατικού συστήματος εκπαίδευσης, την κυριαρχία των παλιών πρακτικών στην πανεπιστημιακή ζωή. Ήρθε εκείνη η συγκλονιστική στιγμή, όταν έγινε ξεκάθαρο πως πρέπει να ξαναδιαβάζουμε θεμελιώδη έργα για την ελευθερία της εκπαίδευσης, όπως ένα κείμενο του Ιμμάνουελ Καντ για τον Διαφωτισμό του 1794, το οποίο απέκτησε, αναπάντεχα, άκρως επίκαιρο χαρακτήρα. Σήμερα, είναι προφανές πως τα κρατικά προγράμματα των τελευταίων 10-15 ετών δεν είναι κατάλληλα για το νέο πλαίσιο. Συγκεκριμένα, χρειάζεται να αναθεωρήσουμε εκ βάθρων τη δομή χρηματοδότησης της εκπαίδευσης.
Η εμπειρία που αποκτήσατε από το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο της Μόσχας είναι αρκετή σε αυτόν τον τομέα;
Προς το παρόν, η εμπειρία δεν είναι επαρκής, μπορούμε όμως να βγάλουμε ορισμένα πρώτα συμπεράσματα. Τα μαθήματά μου τα παρακολουθούσαν άνθρωποι διαφόρων ηλικιών, από 18 έως 72 ετών! Ήταν ομάδες 15-20 ατόμων από διάφορες χώρες: Ιταλία, Ελλάδα, Τσεχία, Ρωσία (Μόσχα, Πετρούπολη, Καζάν, Γιαροσλάβλ), Γερμανία, Λιθουανία, Τουρκία. Η ένταση της δουλειάς ήταν πολύ μεγαλύτερη από εκείνη που είχαμε όταν δουλεύαμε με φοιτητές ενός πανεπιστημιακού campus. Οι φοιτητές είχαν εξίσου αν όχι μεγαλύτερη επικοινωνία μεταξύ τους, απ’ ό,τι με τον καθηγητή.
Πώς σκέφτεστε να αξιοποιήσετε στο μέλλον αυτή την εμπειρία;
Πρώτον, ελπίζω κατά την επόμενη ακαδημαϊκή χρονιά να συνεχίσω τη διδασκαλία στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο, τώρα πια όμως πολύ πιο μεθοδικά. Πριν απ’ όλα, ελπίζω στην εμφάνιση ενός ριζικά νέου πλαισίου επικοινωνίας στην εξ αποστάσεως διδασκαλία.
Στην εκπαίδευση, σημαντικότατοι παράγοντες είναι η επικοινωνία, η διάδραση, η ανταλλαγή όχι μόνο γνώσεων, αλλά και βλεμμάτων, χειρονομιών και άλλων μη λεκτικών τρόπων επικοινωνίας. Πώς θα διασωθούν αυτά μετά την πανδημία;
Έχετε απόλυτο δίκιο. Μπορεί να φανώ συντηρητικός, αλλά έχω διαμορφώσει συγκεκριμένη άποψη, σύμφωνα με την οποία οι φοιτητές (και οι σημερινοί, και εκείνοι που συνεχίζουν τις σπουδές τους) απέκτησαν το πολύτιμο κριτήριο της επιλογής. Στο βαθμό που το πρόγραμμά μας (προς το παρόν, σε κάθε περίπτωση) στηρίζεται σε εθελοντική βάση, εργαζόμαστε σε ένα εξαιρετικά δημοκρατικό περιβάλλον. Συνάμα, όμως, πολλοί φοιτητές είχαν την ανάγκη, και συγχωρέστε με για τον όρο, για μια πιο αριστοκρατική προσέγγιση της εκπαίδευσης. Ο χαρακτήρας και το επίπεδο των συζητήσεων, το νέο εύρος των αναγνώσεων, η ανταλλαγή βαθυστόχαστων κειμένων, όλα αυτά οδηγούν την εκπαιδευτική διαδικασία μακριά από την καθημερινότητα της αστικής ζωής σε ένα εξατομικευμένο, ψηφιακό περιβάλλον. Εκτός απ’ αυτό, η επικοινωνία στο Διαδίκτυο διαθέτει νέα εργαλεία τα οποία δεν έχουν ακόμη αφομοιωθεί πλήρως και εμπλουτίζουν σημαντικά την επικοινωνία, την κάνουν πιο εντατική.
Σε αυτή τη διαδικασία που μόλις μας περιγράψατε υπάρχει θέση για την οπισθοδρόμηση;
Ναι, αυτή η απειλή είναι υπαρκτή. Η κοινωνική συνήθεια, σε πολλές περιπτώσεις, μπορεί να αλλάξει τη ζωή του ανθρώπου και να τη στρέψει προς την κατάθλιψη. Προκειμένου, όμως, να προλάβουμε μία τέτοια εξέλιξη, δημιουργήσαμε ένα ριζικά νέο μοντέλο εκπαίδευσης, στο οποίο από το μισό έως τα δύο τρίτα του χρόνου θα γίνεται διαδικτυακά, ενώ το υπόλοιπο ένα τρίτο θα γίνεται κατά τη διάρκεια των διεθνών εξαμήνων με ταξίδια σε πανεπιστημιουπόλεις διαφόρων κρατών. Αυτό, θα αυξήσει το κόστος της εκπαίδευσης, αλλά θα δημιουργήσει ένα ριζικά νέο θεσμικό πλαίσιο. Σήμερα, μας στηρίζουν σε αυτό το νέο ξεκίνημα πολλά καλά, παραδοσιακά πανεπιστήμια της Ευρώπης.
Αναμφίβολα, η ανθρωπότητα θα υποχρεωθεί να επιλύσει μία σειρά από ηθικά ζητήματα, τα οποία θα ανακύψουν, ιδιαίτερα στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της υπεράσπισης της προσωπικής ζωής και τις απόπειρες της εξουσίας να καταργήσει αυτά που μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε κατακτήσεις της κοινωνίας των πολιτών. Ποια μαθήματα, ποια διδάγματα μπορούμε να εξαγάγουμε με βάση την εμπειρία της πανδημίας;
Είναι, μάλλον, νωρίς να μιλήσουμε για όλα αυτά. Ωστόσο, έχουμε ήδη τις πρώτες ενδείξεις του νέου. Για παράδειγμα, στην κορύφωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας στη Ρωσία, πολλοί φοιτητές και καθηγητές βρέθηκαν στη φυλακή, κατηγορούμενοι για παραβίαση της υφιστάμενης νομοθεσίας και του Συντάγματος. Σε αντίθεση με τα κρατικά πανεπιστήμια, ορισμένα από τα οποία άρχισαν να αποβάλουν φοιτητές και να απολύουν καθηγητές για συμμετοχή σε «μη εγκεκριμένες» εκδηλώσεις, το δικό μας πανεπιστήμιο ανέλαβε την πρωτοβουλία δημιουργίας ειδικών μαθημάτων για κρατουμένους, καθώς επίσης και για την οργάνωση της εκπαιδευτικής μετακίνησης των φοιτητών και των καθηγητών, προκειμένου να απαλλαγούν από την απειλή των διώξεων στην ίδια τους τη χώρα. Αντιμετωπίζουμε, όπως ήταν φυσικό, πάρα πολλές δυσκολίες, οι οποίες είναι περισσότερες από τις λύσεις που έχουμε σκεφτεί.
Είναι σημαντικό, οι άνθρωποι αυτοί, οι συνηθισμένοι άνθρωποι που θέλουν να διδάξουν και μαζεύουν γύρω τους νέους φοιτητές και νέους καθηγητές, να αντιμετωπίσουν ευθύς εξαρχής εμπόδια εκ μέρους του κράτους. Προκειμένου το κράτος να αντιμετωπίσει το τεράστιο ενδιαφέρον που έδειξαν οι φοιτητές για το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο, έχει υιοθετηθεί κατά τις πρώτες συζητήσεις στις αρμόδιες κοινοβουλευτικές επιτροπές ένα σχέδιο νόμου το οποίο απαγορεύει την εκπαιδευτική δραστηριότητα χωρίς την έγκριση των οργάνων του κράτους. Πρόκειται για ένα νομοσχέδιο όχι απλώς λογοκριτικό, αλλά και αντισυνταγματικό, καθώς ουσιαστικά παραδέχεται ότι το κράτος φοβάται το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο, εκείνη την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα στην οποία δουλεύουμε από την 1η Σεπτεμβρίου 2020 και την οποία δεν πρόκειται να απαρνηθούμε.
