Λίγα συνοδευτικά της «συνέντευξης»
Οι «Φιλολογικοί Περίπατοι» έδιναν βήμα στους συγγραφείς και τους διανοούμενους που δεν πρόλαβαν τα νέα μέσα επικοινωνίας. Στις συνεντεύξεις που επινοούσαμε βάσει των κειμένων των συνεντευξιαζομένων, αποφεύγονταν οι αναπαραστάσεις. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης ήταν συνήθως στο ρόλο του ερωτώντος δημοσιογράφου ενώ σύγχρονοι λογοτέχνες διάβαζαν τις απαντήσεις των παλαιών συναδέλφων τους. Όταν υπήρχαν συγγένειες χαρακτήρων, παρόντων και απόντων, οι εκπομπές γίνονταν πιο αληθοφανείς. Σημειώνω κάποια από τα κάπως ταιριαστά ζεύγη: Αλέξανδρος Κοτζιάς και Αντώνης Τραυλαντώνης, Γιώργος Χειμωνάς και Κλέων Παράσχος, Μιχάλης Γκανάς και Ηλίας Βενέζης, Νίκος Χουλιαράς και Θανάσης Απάρτης. Στην περίπτωση του Γιάννη Βλαχογιάννη δεν βρίσκαμε «τον ομόλογό του» και γι’ αυτό το αφιέρωμα των δύο εκπομπών καθυστέρησε να ηχογραφηθεί και μεταδόθηκε τον Μάρτιο του 1988 (94η και 95η εκπομπή) – το ρόλο του ερωτώντος πήρα εκτάκτως εγώ για να υποδυθεί τον Βλαχογιάννη ο Αναγνωστάκης. Η ραδιοφωνική συνέντευξη που ακολουθεί στηρίχτηκε στο κείμενο του Βλαχογιάννη: «Κινδυνεύουν οι ιστορικοί μας θησαυροί», περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα, αρ. φύλλου 39, 5/1/1936.
***
Τον Γιάννη Βλαχογιάννη τον βρίσκουμε κυριολεκτικώς υπό την γην, αυτή την εντύπωση δίνει η επίσκεψη στα υπόγεια της Ακαδημίας, όπου είναι το γραφείο του. Αρχίζουμε τη συζήτηση ρωτώντας τον για θέματα της αρμοδιότητάς του ως διευθυντή των Γενικών Αρχείων του Κράτους.
Ποια είναι η κατάσταση των επιστημονικών ιδρυμάτων, βιβλιοθηκών, αρχείων και σχετικών υπηρεσιών;
Η δουλειά μου δεν είναι σαν δημόσιος υπάλληλος να μιλάω φανερά, να κρίνω και να κατακρίνω τα κακώς έχοντα διαφόρων επιστημονικών κλάδων του οργανωμένου κράτους. Πολλά ξέρω από την πείρα μου την υπηρεσιακή και, σαν άνθρωπος που έχω το φυσικό ιδίωμα να ψάχνω, να ρωτώ και να μαθαίνω το κάθε τι για τη ζωή μας την κρατική και την κοινωνική, θα μπορούσα πολλά να πω και περισσότερα να ξεσκεπάσω. Ποιος όμως θα ήταν ο καρπός αυτής της ανάκρισης; Το σκάνδαλο, ο μάταιος θόρυβος και τα πράγματα θα μένανε στον τόπο τους. Βάλτε τους λοιπόν ρίγανη και αφήστε τα εκεί. Βρισκόμαστε σε μια κατάσταση νοσηρή που χρονίζει από τα πρώτα χρόνια της συστάσεως του Ελληνικού Χαρτοβασιλείου. Σας φέρνω ένα παράδειγμα: αν αποφάσιζα να σας δώσω την αρχειακή ιστορία του κράτους, από το 1833, θα έβανα μια σφραγίδα ατιμωτική στο μέτωπο του κράτους αυτού. Και μη νομίζετε πως κι εγώ αν δεν μιλήσω θα γλιτώσει το κράτος μια μέρα απ’ αυτό το στίγμα της καθολικής καταστροφής των κρατικών αρχείων. Η Κοινωνία των Εθνών (Κ.Τ.Ε.) άρχισε να ενδιαφέρεται για τα αρχεία των κρατών. Με ρώτησαν κι εμένα κι έδωσα απάντηση όσο μπορούσα λιγότερο σκληρή. Φαντάζομαι τι θλιβερότατη εντύπωση προκαλεί στην Ευρώπη μια μελέτη της ιστορίας των ελληνικών αρχείων. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε για την ιστορία πολλών άλλων κρατικών υπηρεσιών. Και όμως, είναι πικρότατη αλήθεια που πολλά χρόνια τη στριφογυρίζω στο νου μου, πως άλλη γιατρειά της ελληνικής κακοδαιμονίας, της πολιτικής αναισθησίας για μια ανθρώπινη οργάνωση του κράτους, δεν είναι παρά αυτή: η τεράστια πληγή που κατατρώγει τον κρατικό μας οργανισμό πρέπει μοιραία να γίνει γνωστή στην πολιτισμένη κοινή γνώμη του ξένου κόσμου με ειδικές μελέτες δημοσιευμένες σε ξένες γλώσσες. Η ελληνική Ψωροκώσταινα έχασε κάθε υπόληψη κοντά στα ίδια της παιδιά που, ενώ τη βρίζουν και τη λιθοβολούν, τρώνε τον ίδιο καιρό και τις ξεγυμνωμένες σάρκες της. Πρέπει η Ψωροκώσταινα “να καταισχυνθή” στα μάτια όλου του κόσμου του εξωτερικού για να αποφασίση τέλος να συμμαζέψη τις ντροπές της. Ό,τι γίνεται τριγύρω μας οι ξένοι δεν το καταλαβαίνουν στην ολοκληρωτική του έκταση, κι απ’ αυτό που βλέπουν γράφουν πάντα από καλοσύνη ένα μέρος μοναχά.
Ας γυρίσουμε στην κατάσταση που βρίσκονται σήμερα τα κρατικά ιδρύματα.
Παρακαλώ, κοιτάξτε γύρω σας και πέστε μου αν στα επιστημονικά ιδρύματα βρίσκεται κανένας διευθυντής υπηρεσίας προετοιμασμένος από το κράτος ειδικά για το σκοπό που τον έβανε. Ευτυχώς δεν λείπουν από την κοινωνία οι λόγιοι και μορφωμένοι άνθρωποι και απ’ αυτούς αναγκάζεται η κρατούσα πολιτική να διορίζει τον ευνοούμενό της κάθε φορά που αδειάζει μια θέση. Έτσι διόρισε κι εμένα στα Γενικά Αρχεία, σε θέση για την οποία δεν είχα τίποτα ειδικά προσόντα παρά την αγάπη μου στην ιστορία. Όμως, το να καταγίνεται κανείς σε μελέτες ιστορικές δεν σημαίνει ότι είναι και ιστοριοδίφης.
Τότε γιατί σας διόρισαν;
Γιατί πρώτος εγώ εξήγησα στο κράτος και του άνοιξα τα φωτερά του εμπρός στην ελεεινή κατάσταση των δημοσίων αρχείων. Πριν ιδρυθούν τα Γενικά Αρχεία, το κράτος δεν είχε ιδέα γι’ αυτού του είδους την κρατική υπηρεσία. Το κράτος είχε πωλήσει λίγα χρόνια πρωτύτερα «επί δημοπρασίας» το τεράστιο αρχείο του Αγώνος και του Καποδίστρια, είχε καταστρέψει πουλώντας με το κάρο αρχεία διαφόρων υπουργείων. Έτσι αρχείο του υπουργείου Οικονομικών της εποχής του Όθωνος δεν υπάρχει καθόλου, όπως και της Δικαιοσύνης της ίδιας εποχής. Από το αρχείο του Αγώνος πολύ ολίγο πρόλαβα να σώσω και το μεγαλύτερο μέρος εσάπισε στα φρικτά υπόγεια του Πολυτεχνείου.
Πώς σας αντιμετώπισε το κράτος;
Το κράτος με εκάλεσε σε αυτή την υπηρεσία για την ικανότητα που είχα να ψάχνω και να βρίσκω παραπεταμένα σε υπόγεια, αποθήκες, σε μπακάλικα και μέσα στα ίδια τα δημόσια γραφεία τα γραμμένα κειμήλια της εθνικής ιστορίας. Και αφού με έβαλε σ’ αυτής της δουλειάς τη σκοτούρα, ούτε χώρο μου έδωσε να βάλω τα συναγμένα, ούτε πίστωση για ράφια, φακέλους κ.λπ. Ιστορικό δημοσίευμα δεν μ’ αφήσανε να δημοσιεύσω ποτέ. Το ίδιο το κράτος που σύστησε τον δημόσιο κλάδο των ιστορικών του αρχείων, από αδιαφορία, ενώ δεν τολμά να τον καταργήσει, τον άφησε να ρέψει και να μην μπορεί να κουνηθεί και να σταθεί στα πόδια του. Πίστωση δεν μου έδωσε ποτέ και αν δεν είχα την καλή τύχη να οικονομήσω δικά μου χρήματα για να αγοράζω τα παρουσιαζόμενα, η καταστροφή θα ήταν πολύ πιο μεγάλη.
Από πού βρήκατε, εν τέλει, χρήματα;
Από το πεντάτομο Χιακό Αρχείο, που τύπωσα με χρήματα των μεγάλων εμπορικών οίκων Χωρέμη-Μπενάκη και των αδελφών Ράλλη, περισσέψανε 250.000 δραχμές και μου τις χάρισαν. Αυτό το χρωστώ προσωπικά στον Αντώνη Ε. Μπενάκη, τον άξιο γιο του έξοχου πατριώτη πατέρα του. Ολόκληρο το ποσό, την ελπίδα των γεροντικών χρόνων μου, το ξόδεψα σε αγορές ιστορικές. Εκατόν σαράντα λίρες ξόδεψα για να πάω στη Λόντρα να μελετήσω την αλληλογραφία του στρατηγού Τζωρτζ, αφού το κράτος αρνήθηκε απότομα να με στείλει σ’ αυτή την αποστολή. Εκατοντάδες κρατικών υπαλλήλων πάνε κι έρχονται στην Ευρώπη, ενώ από τα παλιά χρόνια του μακαρίτη Σάθα –που τον έστελνε κι αυτόν η κομματική υποστήριξη κι όχι το κράτος το οπισθοδρομικό– καμιά ειδική ιστορική αποστολή δεν γίνηκε.
Εσείς ποιες σημαντικές συλλογές αγοράσατε;
Έδωσα εξήντα χιλιάδες δραχμές στους κληρονόμους του πολύ γνωστού ιστοριοδίφη Ζερλέντη για να αγοράσω την πολυτιμότατη συλλογή του. Με δικά μου χρήματα αγόρασα το αρχείο του υπαρχηγού του τακτικού στρατού Σωνιέρου και τα πολυτιμότατα χειρόγραφα του αγωνιστή Κασσομούλη.
Μήπως ο εορτασμός της εκατονταετίας του 1821 είχε ανακινήσει το ενδιαφέρον;
Επερίμενα και ονειρευόμουνα την ευλογημένη ημέρα του πανηγυρισμού των εκατό χρόνων του Εικοσιένα. Και ήρθε αυτή η ημέρα και ενώ η ανωτάτη επιτροπή υπό τον κ. Ζαΐμη έβγαλε ψήφισμα να ανατεθή στον διευθυντή των Γενικών Αρχείων το πανηγυρικό ιστορικό δημοσίευμα του ιερού Εκατοντάχρονου, η πολιτεία απαγόρευσε ρητά να εκτελεσθή το ψήφισμα. Έτσι ξοδευτήκανε εκατομμύρια για γιορτές και πανηγύρια και πεντάρα δεν δόθηκε για την ιστορία του Εικοσιένα. Τι να σου πρωτοθυμηθώ, καλέ μου νοικοκύρη, που λέει το κωμικό μοιρολόι. Ο καλός νοικοκύρης είναι η ελληνική πολιτεία, από την ανάποδη όμως.
Σε ποια κατάσταση βρίσκονται σήμερα, εν έτει 1936, τα διασωθέντα αρχεία;
Αυτή τη στιγμή όσο μέρος σώθηκε από το αρχείο του ιερού Αγώνος και οι άλλες πολύτιμες συλλογές βρίσκονται στις αποθήκες των Γενικών Αρχείων. Σαν τούβλα χτισμένα κατά γης σε σωρούς, απρόσιτα στο κοινό, άχρηστα στη μελέτη, θησαυροί που κινδυνεύουν από τη σκόνη, από το σκουλήκι, την υγρασία, να σαπίσουν και να γίνουν στάχτη. Όσες φορές τα είπα στους υπουργούς της Παιδείας, απόκριση δεν μου δόθηκε καμία.
Αισθάνεσθε απογοητευμένος…
Είμαι τέλεια απελπισμένος και δεν βλέπω σωτηρία πουθενά τριγύρω μου. Από τις ιστορικές συλλογές μου έχω απόφαση τα χειρόγραφα και τα ιδιωτικά έγγραφα να τα στείλω στο Βρετανικό Μουσείο. Τα άλλα, τα δημοσίου χαρακτήρος, θα τα παραδώσω σε ξένη αρχαιολογική σχολή, όπου θα φυλαχτούν και δεν θα κινδυνέψουνε και αυτά. Έχω ετοιμάσει και ένα τεράστιο σωρό από εργασία, εκατοντάδες χιλιάδες αντιγραφές από έγγραφα και χειρόγραφα, από εφημερίδες και φυλλάδια, από ξένους περιηγητές κ,λπ. και όλο αυτό το υλικό, τακτοποιημένο σε κουτιά, περιμένω του κάκου να δημοσιευθεί. Κι αυτή την εργασία θα τη χαρίσω σε ξένη αρχαιολογική σχολή.
