Η αβάσταχτη ελαφρότητα της ύπαρξης, αν και κυκλοφόρησε το 1984, τράβηξε ακόμη περισσότερο την προσοχή του κοινού όταν διασκευάστηκε σε ταινία το 1988 με πρωταγωνιστή τον Ντάνιελ Ντέι Λιούις στο ρόλο του Τόμας, ενός τσέχου φιλάνθρωπου χειρουργού που επικρίνει την κομμουνιστική ηγεσία και ως εκ τούτου αναγκάζεται να πλένει παράθυρα για να ζήσει, ενώ ταυτόχρονα φλερτάρει ασύστολα. Λες και η πραγματική δουλειά του συγγραφέα εκείνη την εποχή ήταν να βρει εικόνες για την καταστροφική ιστορία της χώρας του, περιγράφοντας συνάμα έναν κόσμο που δεν έχει επιλογές και οι άνθρωποι δεν μπορούν να βρουν τρόπο να εκφράσουν την ανθρωπιά τους.
Μπορεί οι φεμινίστριες να ισχυρίζονται πως κοινός παράγων σε όλα τα γραπτά του Κούντερα είναι η εχθρότητα προς τις γυναίκες, πολλοί κριτικοί όμως θεωρούν ότι μέρος τουλάχιστον της πρόθεσής του ήταν να αποκαλύψει τη φρικτή συμπεριφορά των ανδρών. Ενδεικτικά βλέπουμε στο πρώτο του μυθιστόρημα, Το αστείο, τον αφηγητή να αποπλανά εκδικητικά τη γυναίκα ενός παλιού εχθρού, ενώ η ταραγμένη γυναίκα στη συνέχεια προσπαθεί να αυτοκτονήσει με χάπια, τα οποία αποδεικνύονται καθαρτικά! Ο φόβος του Κούντερα ότι η τσεχική κουλτούρα θα μπορούσε να διαγραφεί από τον σταλινισμό –όπως ακριβώς όσοι έπεφταν σε δυσμένεια απομακρύνονταν από τις επίσημες φωτογραφίες– ήταν στο επίκεντρο του Βιβλίου του γέλιου και της λήθης. Δεν επρόκειτο ακριβώς γι’ αυτό που θα περίμεναν οι περισσότεροι αναγνώστες από ένα «μυθιστόρημα». Ήταν μια ακολουθία επτά ιστοριών, μυθοπλασία, αυτοβιογραφία, φιλοσοφικές εικασίες και πολλά άλλα, που ο συγγραφέας το προσομοίωσε με ένα σύνολο παραλλαγών του Μπετόβεν! Πρωτότυπο βιβλίο, με μια παραξενιά που σε κλειδώνει.
Διατηρώντας εν γένει βαθιά συγγένεια με τον Νίτσε, τον Κάφκα, τον Μούζιλ ή τον Μπροχ, ο Κούντερα έψαχνε αυτό που μόνο το μυθιστόρημα μπορεί να αποκαλύψει. Η φιλοδοξία της ζωής του ήταν να ενώσει τη μέγιστη σοβαρότητα της ερώτησης με τη μέγιστη ελαφρότητα της φόρμας· συνδυάζοντας ένα σοβαρό θέμα με μια επιπόλαιη μορφή επιχειρούσε να ξεσκεπάσει τα δράματα με την απαίσια ασημαντότητά τους, εκείνα που συμβαίνουν στα κρεβάτια αλλά και αυτά που παίζονται στη μεγάλη σκηνή της Ιστορίας.
Η απόφασή του τo 1975 να μεταναστεύσει στη Γαλλία υπογράμμισε τις επιλογές που είχε στη διάθεσή της η τσεχική διανόηση εκείνη την εποχή. Μεταξύ αυτών που έμειναν και αντιστάθηκαν ήταν ο θεατρικός συγγραφέας Βάτσλαβ Χάβελ, ο οποίος, έπειτα από φυλάκιση τριών ετών, μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού έγινε πρόεδρος της Τσεχικής Δημοκρατίας: τότε, για πρώτη φορά έπειτα από 20 χρόνια, τα βιβλία του Κούντερα κυκλοφόρησαν ξανά νόμιμα στην πατρίδα του. Αλλά υπήρχε ελάχιστη ζήτηση ή συμπάθεια γι’ αυτόν. Πολλοί Τσέχοι τον έβλεπαν ως κάποιον που εγκατέλειψε τους συμπατριώτες του για τον εύκολο δρόμο, γι’ αυτό η Αβάσταχτη ελαφρότητα… πούλησε μόνο 10.000 αντίτυπα.
Ο Κούντερα πάντως είχε πολλές περιπέτειες με το κόμμα, από το οποίο διαγράφτηκε δυο φορές. Η πρώτη του αποπομπή, το 1950, ενέπνευσε την κεντρική πλοκή του Αστείου. Αποφοίτησε από την Ακαδημία Καλών Τεχνών της Πράγας το 1952 και, στη συνέχεια, δίδαξε παγκόσμια λογοτεχνία – στους μαθητές του συγκαταλέγεται ο σκηνοθέτης Mίλος Φόρμαν. Ο Κούντερα επανήλθε στο κόμμα το 1956, αλλά διεγράφη ξανά για πάντα, το 1970, επειδή είχε υποστηρίξει το μεταρρυθμιστικό πνεύμα της Άνοιξης της Πράγας.
Τα επόμενα χρόνια μάζεψε χρήματα ως μουσικός της τζαζ, παίζοντας πιάνο. Μερικοί φίλοι τού κανόνιζαν να γράφει με ψευδώνυμο, του δάνειζαν τα ονόματά τους. Έγραψε ακόμα και τα ζώδια! Έχοντας ζήσει τέτοιες εμπειρίες, είναι κατανοητό πώς βρέθηκε σε θέση να συγχωνεύει προσωπικές και πολιτικές σημασίες με την ευκολία ενός Καμύ.
Ο Κούντερα είχε γεννηθεί το 1929. Από μικρός διάβαζε Μπωντλαίρ, Ρεμπώ, Απολλιναίρ, Μπρετόν, Κοκτώ, Ιονέσκο και θαύμαζε τον γαλλικό σουρεαλισμό. Έχοντας μεγαλώσει σε μια χώρα που κατείχαν οι γερμανικές δυνάμεις από το 1939 έως το 1945, μετά τον Πόλεμο είδε τους κομμουνιστές ως ελευθερωτές. Ήταν μια μεθυστική εποχή. Οι παλιές αδικίες αποκαταστάθηκαν, νέες αδικίες διαπράχθηκαν, έγραψε στο Βιβλίο του γέλιου και της λήθης.
Πολύ αργά, όπως ομολόγησε, κατάλαβε ότι το κακό που έγινε στο όνομα του σοσιαλισμού δεν ήταν προδοσία της επανάστασης, αλλά μάλλον ένα δηλητήριο εγγενές σε αυτήν από την αρχή.
Το τελευταίο βιβλίο που έγραψε στα τσέχικα πριν αρχίσει να γράφει στα γαλλικά ήταν η Αθανασία (1990). Τα μυθιστορήματά του στη συνέχεια ήταν λιγότερο πολιτικά, πιο στοχαστικά: Βραδύτητα (1995), Ταυτότητα (1998), Άγνοια (2000). Η Αθανασία είχε γίνει δεκτή με μεγάλη θέρμη, μια και στην αφήγηση βάζει τον Χεμινγουέι να αναπτύσσει φιλία με τον Γκαίτε όταν συναντιούνται στον παράδεισο.
Εκτός από μεγάλα έργα μυθοπλασίας, είχε γράψει διηγήματα και δοκίμια που φώτισαν όχι μόνο το έργο του αλλά και το έργο άλλων συγγραφέων που τους ήξερε σε βάθος. Πολλά, συγκεντρώθηκαν στη συλλογή Η τέχνη του μυθιστορήματος. Το όνομά του συζητήθηκε συχνά για το Νόμπελ Λογοτεχνίας, δίχως ποτέ να το λάβει.
Μια από τις ιδέες του Κούντερα είναι ότι δεν μπορούμε να ανατρέψουμε αυτόν τον κόσμο, ούτε να τον αναδιαμορφώσουμε, ούτε να αποτρέψουμε την επικίνδυνη ακαταμάχητη βιασύνη του. Το μόνο που μπορούμε είναι να μην τον πάρουμε στα σοβαρά. Σε μια βράβευσή του, το 1985, τόνισε:
Υπάρχει μια ωραία εβραϊκή παροιμία που λέει πως «όταν ο άνθρωπος σκέφτεται, ο Θεός γελάει». Μα γιατί γελάει ο Θεός; Διότι ο άνθρωπος σκέφτεται, και η αλήθεια τού διαφεύγει. Διότι όσο περισσότερο σκέφτονται οι άνθρωποι, τόσο περισσότερο η σκέψη του ενός ανθρώπου αποκλίνει από τη σκέψη του άλλου. Και τέλος, διότι ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ αυτό που νομίζει ότι είναι.
Αντίο, Μίλαν!
*Όλα τα βιβλία του Μίλαν Κούντερα στα ελληνικά κυκλοφορούν από τις εκδόσεις του Βιβλιοπωλείου της Εστίας
