Ως επιστήμονας, ο ίδιος συνδέεται με ένα πολύπλευρο, μνημειακό έργο. Απόφοιτος του Πανεπιστημίου Αθηνών και διδάκτωρ της École des Ηautes Études en Sciences Sociales στο Παρίσι, διετέλεσε επίσης: επιμελητής του Mουσείου Hρακλείου (1930-1935), έφορος αρχαιοτήτων Θηβών (1935-1937), διευθυντής του Mουσείου Hρακλείου - έφορος αρχαιοτήτων Kρήτης (1938-1962), μέλος του Aρχαιολογικού Συμβουλίου (1961-1964), διευθυντής Aκροπόλεως Aθηνών και Aρχαίας Aγοράς (1961-1965), εκ νέου έφορος αρχαιοτήτων Θηβών (1962-1965), επιθεωρητής αρχαιοτήτων Kρήτης και Δελφών (1962-1964), γενικός έφορος αρχαιοτήτων – διευθυντής του Eθνικού Mουσείου Αθηνών (1965), καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1965-1974), καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Kρήτης (1977-1981 - ως ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου).
Στις ενδιάμεσες γραμμές, πυκνές ανασκαφές εγκαταστάσεων των προϊστορικών και των ιστορικών χρόνων, αναστηλωτικές και εξωραϊστικές των μνημείων εργασίες –στην Κρήτη (στην Κνωσό, τα Μάλια, την Τύλισο και αλλού), όσο και στη Βοιωτία (στη Θήβα), και ένα τεράστιο έργο στην Αθήνα, ιδίως στην Ακρόπολη. Επίσης, υποδειγματικές οργανώσεις μουσειακών συλλογών· και επίμονες, και κατά κανόνα μοναχικές, προσπάθειες για τη διάσωση διαχρονικών αρχαιολογικών ευρημάτων, αρχειακών συνόλων και άλλων ψηφίδων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Σε μετέπειτα σχετικές αναμνήσεις του, επανέρχονταν σταθερά κάποια τραυματικά του βιώματα από την Κατοχή και την ευθύνη της προστασίας των κρητικών αρχαιοτήτων – από τον «φιλάρχαιο» ναζιστή στρατηγό Julius Ringel! Και όχι σπάνια, ιταλοί τουρίστες τον αναζητούσαν, με δέος, το καλοκαίρι στη Ζάκρο και τον ευχαριστούσαν συγκινημένοι για τις, σωτήριες, «φούχτες σταφίδες» που κατέβαζε κρυφά στο υπόγειο του Μουσείου Ηρακλείου σε φυλακισμένους οικείους τους αιχμαλώτους των Γερμανών.
Eκ Ζάκρου άρξασθαι
Σε πολλές επιστημονικές συναντήσεις και δημοσιεύσεις ανασκαφικών εκθέσεων, άρθρων, μονογραφιών,[3] αναδεικνύεται το ποικίλο, ευφυές όσο και συστηματικό αναλυτικό και θεωρητικό επιστημονικό έργο του. Αυτό είναι πειθαρχημένα λογικό και μαζί ευαίσθητα ανθρωποκεντρικό, βαθιά αρχαιογνωστικό – και, έτσι, εγγενώς διεπιστημονικό· είναι, συγχρόνως, οξύ, θαρραλέο, καινοτόμο. Ως τέτοιο, εγγράφεται στις εν γένει ανθρωπιστικές σπουδές, την κλασική φιλολογία, τη γλωσσολογία, τη φιλοσοφία, και συνομιλεί δημιουργικά με εκείνο προσωπικοτήτων στην παγκόσμια αρχαιολογία – το οποίο συμπληρώνει και ελέγχει. Καθιερωμένο διεθνώς και, μάλιστα, ολοένα και πιο στέρεο στις μέρες μας είναι το πρωτοποριακό του τριμερές χρονολογικό σύστημα, που διαιρεί την Εποχή του Χαλκού στην Κρήτη σε Προανακτορική, Παλαιο- και Νεοανακτορική, και Μετανακτορική περίοδο. Στηρίζεται, δηλαδή, στη ζωή (τη δημιουργία, τη χρήση, το τέλος) των μινωικών ανακτόρων, και όσων προηγήθηκαν και όσων ακολούθησαν αυτών στο νησί.[4]
Έργο ζωής του, η Ζάκρος, η πιο ανατολική, και ακόμη σήμερα έρημη άκρη της γης της Κρήτης:[5] καταπέναντί της, η αρχαία Εγγύς Ανατολή / η Συροπαλαιστίνη. Με το φαράγγι των Λενικών (ή των Νεκρών, κατά τον Νικόλαο Πλάτωνα, εξαιτίας των πολλών ταφικών σπηλαίων που περιλαμβάνει). Και με τη μικρή παραθαλάσσια κοιλάδα της Κάτω Ζάκρου – την καταπράσινη και, μαζί, μαβιά από τους τοπικούς σχιστόλιθους, τις βιολίφες των ντόπιων. Εκεί, ο έλληνας αρχαιολόγος και οι συνεργάτες του ανέσκαψαν, από το 1961 έως τα τέλη του 1980, την κοσμοπολίτικη ομώνυμη μινωική εγκατάσταση. Δηλαδή, τα εντυπωσιακά κατάλοιπα της εν πολλοίς αμφιθεατρικής πόλης που πλαισίωνε, περίπου στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ., το κεντρικό ανακτορικό συγκρότημα στο χαμηλό της ισόπεδο: με τα κυπριακά τάλαντα ημίεργου χαλκού και τους ακέραιους συριακούς χαυλιόδοντες στις δυτικές του αποθήκες· με το λουτρό, τις δεξαμενές καθαρμών και τις άλλες, ιδιότυπες, υδραυλικές του εγκαταστάσεις – που έχουν πλέον εποικίσει μυριάδες νεροχελωνάκια συνεχίζοντας τη ζωή στον πανάρχαιο ερειπιώνα.
O Νικόλαος Πλάτων υπήρξε, προπαντός, αφοσιωμένος δάσκαλος πολλών γενιών ερευνητών –νεαρών επιστημόνων, όσο και πολιτών όλων των τάξεων, των φύλων, των ηλικιών–, μιας πραγματικής κοινωνίας των πολιτών πριν από το γράμμα. Ένας από τους τελευταίους αυθεντικούς, πηγαίους δασκάλους που παραπέμπουν ευθέως στον διαφωτισμό: «Θεωρών ως βασικόν έργον την διαφώτισιν του Kοινού σχετικώς με τον Aρχαίον Πολιτισμόν και τας εκάστοτε νέας αρχαιολογικάς ανακαλύψεις, κατέβαλλον συστηματικήν προσπάθειαν θεραπείας του σκοπού τούτου. [...] Aτυχώς, λόγω του μεγάλου πλήθους των ασχολιών, δεν ηδυνήθην να πραγματοποιήσω τας διαλέξεις εις την Eσπερίαν, όπου επανειλημμένως εκλήθην υπό Πανεπιστημίων, Ινστιτούτων και Eταιρειών. [...] Διά τον αυτόν λόγον δεν απεδέχθην να διδάξω εις το εν Berkeley Πανεπιστήμιον».
Ευαίσθητος, ανήσυχος και εξαιρετικά πολυπράγμων, ο ίδιος διέθετε τη βαθιά εκείνη γνώση που συνοδεύεται από αφοπλιστική απλότητα – και ευγένεια, και αποστασιοποίηση, και πολύ χιούμορ. Στο ιδιαίτερα γόνιμο περιβάλλον των δυναμικών νεαρών διανοουμένων της γενιάς του στο μεταπολεμικό Ηράκλειο –μαζί με τον Ανδρέα Καλοκαιρινό, τον Μενέλαο Παρλαμά, τον Ελευθέριο Πλατάκη, τον Στυλιανό Αλεξίου, και τόσους άλλους– πραγματοποίησαν ένα εντυπωσιακό ποιοτικό άλμα στους τομείς της εκπαίδευσης, της παιδείας και της εν γένει καλλιέργειας των δημοτών της πόλης. Η ίδρυση της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών (ΕΚΙΜ) και του Ιστορικού Μουσείου, η έκδοση των Κρητικών Χρονικών, η αναστήλωση της ενετικής βασιλικής του Αγίου Μάρκου, η θέσπιση των Κρητολογικών Συνεδρίων και η οργάνωση της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης είναι μόνο μερικές από τις παράλληλες δράσεις των οποίων ο έφορος του Μουσείου Ηρακλείου υπήρξε αποφασιστικός πυλώνας. Δικό του βασικό στήριγμα, η σύζυγός του αρχαιολόγος και διανοούμενη Αναστασία Λογιάδου Πλάτωνος – μια από τις πρώτες Ηρακλειώτισες λόγιες (όπως δηλώνει και το επίθετό της).
Μύστης
Για τους μαθητές του,[6] ο Νικόλαος Πλάτων υπήρξε ο ιδανικός μύστης στους λαβυρίνθους της μινωικής αρχαιολογίας – για εμάς, ο αστείρευτος πνευματικός πατέρας που μας χάρισε η τύχη. Ακολουθούσαμε συνεπαρμένοι/ες τους ταχείς φυσικούς και πνευματικούς του ρυθμούς, την αφοσίωση στο καθήκον με αυτοθυσία, την ελευθερία της σκέψης, την κατανοούσα και γενναιόδωρη άποψη για όλα· και εκείνο το υποφώσκον αλλά ρητό, ιδιοσυγκρασιακό αίσθημα δικαιοσύνης σε κάθε του έκφραση. Εκείνος μας δίδαξε να σεβόμαστε τη γλώσσα, να αποκρυπτογραφούμε τις έννοιες και τα νοήματά τους· και, εντέλει, να «μιλάμε τα επιστημονικά ελληνικά» της ειδικότητάς μας (και να τα μεταδίδομε αυστηρά, με τη σειρά μας): στην κεραμεική και την άλλη ορολογία, στις ομηρικές ετυμολογίες και αλληγορίες, στα διαχρονικά τοπωνύμια... Μαζί του μάθαμε να συνεργαζόμαστε στην ανασκαφή, αλλά και να χαλαρώνουμε στη σχόλη – με μεταφυσικές ιστορίες, με πολλή μουσική με την κιθάρα του Λευτέρη και με παιγνίδια γρίφων τα βράδια. Μάθαμε, προπαντός, να συζητούμε άφοβα τις ιδέες μας για τα ευρήματά μας, τα οποία, μάλιστα, ο ίδιος μας προέτρεπε συχνά να εγγράψομε σε ευρύτερες κρητικές, αιγαιακές και μεσογειακές τους συνάφειες.
Πρώτο στιγμιότυπο κάθε ανασκαφικής ημέρας: την αυγή, με το μικρό φλιτζάνι του τον ελληνικό καφέ, η συγγραφή τού, τεράστιου, επίσημου Ημερολογίου[7] – και η εκεί μεταφορά των επιμέρους σημειώσεών μας που τελειώναμε, κατάκοποι/ες αργά το προηγούμενο σούρουπο. Καταλυτικά, επίσης, τα αρχαιολογικά μας μαθήματα στο κολατσιό, κάτω από τα κυπαρίσσια της Δυτικής Αυλής. Ακούγαμε, τότε, για τους Ταφικούς Κύκλους των Μυκηνών, τη Γραμμική Β, την αλληλογραφία της Αμάρνα... Και βέβαια, για την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας τον 15ο αιώνα π.Χ. και, μέσα απ’ αυτήν, για την «απότομον διακοπή της ροής της ζωής εις την μινωικήν Ζάκρον»[8] και σε άλλες σύγχρονές της εγκαταστάσεις στην Κρήτη και το Αιγαίο: στο χαμένο, από την έπαρσή του, σπουδαίο βασίλειο της Ατλαντίδας που μας παραδίδει ο Πλάτων – ο συνονόματός του φιλόσοφος.[9]
Έτσι πλοηγούμασταν σε ανακτορικές κεντρικές αυλές και πομπικούς δρόμους, σε τελετουργικά ιερών κορυφής –του Πετσοφά, του Τραόσταλου– και στο γοητευτικό σύμπαν της μεγάλης Μητέρας-θεάς, σε καθημερινότητες μινωικών οικιών και σε βιοτεχνικές δράσεις αγρεπαύλεων... Στο «ανοιχτό πανεπιστήμιο» της Ζάκρου, με τρόπο μαγικό, τα νήματα στις παραστατικές του αφηγήσεις δεν χάνονταν στιγμή. Τα κινούσε η έμπνευση, η συγκρότηση, η εσωτερικότητα –αυτός ο ιδιαίτερος ενορατικός μυστικισμός– του αφηγητή. Του δικού μας αγαπημένου χαρισματικού οδηγού στην επιστήμη και στη ζωή.[10]
Ο Νικόλαος Πλάτων πέθανε στις 28 Μαΐου 1992. Έκλεισε αθόρυβα κύκλους τολμηρούς μιας μακράς και πολύ δημιουργικής σταδιοδρομίας, που ανέδειξε με απίστευτο εύρος και μεγάλη ποιότητα την κρητική αρχαιότητα – ιδίως την προϊστορική. Οι κύκλοι αυτοί περιβάλλουν στέρεες (παν)ανθρώπινες υλικές και συμβολικές δομές, δημιουργούν τυπολογίες που αντέχουν στο χρόνο. Διασώζουν και μεταδίδουν τα μηνύματά τους μέσα από τις πολύπλοκες και συχνά δυσανάγνωστες, αλλά πάντοτε στέρεες και νηφάλιες, παγκόσμιες στρωματογραφίες της πολιτισμικής μας μνήμης. Συγκροτούν τις ευκτέες ατομικές και συλλογικές ταυτότητες και την αυτοπεποίθηση και την αξιοπρέπεια που μας χαρίζει η ιστορική και αρχαιολογική γνώση – και το μοίρασμά της. Όσα δηλαδή χρειαζόμαστε πάντοτε, και σήμερα, ίσως, περισσότερο από ποτέ άλλοτε.
Ηράκλειο 17/7/2022
[1] Το παρόν κείμενο οφείλεται στη σχετική προτροπή του Χ. Κριτζά, τον οποίο ευχαριστώ θερμά και για τις εύστοχες παρατηρήσεις του σε αυτό. Στοιχεία αντλούνται από το συλλογικό έργο Ειλαπίνη, Tόμος Tιμητικός για τον Kαθηγητή Nικόλαο Πλάτωνα, Hράκλειον: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, 1987 (στο εξής, Ειλαπίνη), και ειδικά από τα: Καστρινάκη Λ., Ορφανού Γ., Γιανναδάκης Ν., Βιογραφικό σημείωμα Ν. Πλάτωνος, XI-XII· Παρλαμά M.Γ., Talem accepi Platonem... H σκιαγραφία ενός σοφού, 1-16· Αλεξίου Στ., Το επιστημονικό έργο του Νικολάου Πλάτωνος, 17-23. Βλ., επίσης, Μ. Καβουλάκη, Μορφές του τόπου μας: Νικόλαος Ελευθ. Πλάτων, ο κορυφαίος αρχαιολόγος (1909-1992), εφημ. Πατρίς 22/02/2007 και Χ. Β. Κριτζάς, Ο Νικόλαος Πλάτων ως κλασικός αρχαιολόγος και επιγραφολόγος, Μέντωρ 102, 2012, 27-36. Ένας πολύ σύντομος αποχαιρετισμός μου στον καθηγητή δημοσιεύτηκε τη χρονιά του θανάτου του καθηγητή (1992) στο περιοδικό Τρίτων του Πανεπιστημίου Κρήτης.
[2] Στις 21/5/1986. Με την ευκαιρία αυτή, ο ίδιος απηύθυνε την ομιλία «Οι αυλές των μινωικών ανακτόρων και ο ρόλος τους στην ιερή τελετουργία».
[3] Στις μονογραφίες του συγκαταλέγονται τα: Platon, N., Crète (Archaeologia Mundi), Genève, Paris, Munich, 1965· Id., Zakros. The Discovery of a Lost Palace of Ancient Crete. New York, 1971 [Πλάτωνος Ν., Ζάκρος. Τό νέον μινωϊκόν άνάκτορον, Ἀθῆναι, 1974]· Πλάτωνος Ν., Βrice W.C.. 'Ενεπίγραφοι πινακίδες καί πίθοι Γραμμικοῦ συστήματος Α έκ Ζάκρου, Ἀθῆναι, 1975· Platon, N., La civilisation égéenne Ι. Du néolithique au bronze récent, και II. Le bronze récent et la civilisation mycénienne. Paris, 1981. Ανάμεσά τους, είναι και τέσσερα εγχειρίδια με πανεπιστημιακές σημειώσεις του, στη Θεσσαλονίκη (Πλάτωνος Ν., Κρητομυκηναϊκή θρησκεία, και Μινωϊκός πολιτισμός, 1967 και 1970), και στο Ρέθυμνο (Προϊστορική αρχαιολογία: Μινωϊκός πολιτισμός, και Προϊστορική αρχαιολογία: Ο πολιτισμός της Εποχής του Λίθου). Ευχαριστώ τον Μανόλη Κουκουράκη, για την επισήμανση της ψηφιοποιημένης μορφής των τελευταίων στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης.
[4] Platon N., La chronologie minoenne, εισαγωγή στο Zervos Chr., L'Art de la Crète: Néolithique et Minoenne, Paris, 1956, 509-512. Το σύστημα αυτό βρίσκεται σε παραπληρωματική σχέση με την, πιο σύνθετη, περιοδοποίηση του ανασκαφέα της Κνωσού Arthur Evans, η οποία βασίζεται στη διαδοχή των κρητικών κεραμικών ρυθμών – και αντιστοιχεί έμμεσα στη δυναστική ιστορία της Αιγύπτου.
[5] Τεράστια υπήρξε, εξάλλου, η συμβολή του στην εν γένει αρχαιολογική αποκάλυψη της Ανατολικής Κρήτης – βλ., π.χ., και Παπαδάκης Ν. Π., Εκατό χρόνια αρχαιολογικών ερευνών στη Σητεία (1884-1984), Ειλαπίνη, ιδίως 164-166: «Η δεύτερη περίοδος μεγάλων ερευνών στη Σητεία. Εποχή Ν. Πλάτωνος [1950-1960])».
[6] Με την ευρύτερη δυνατή σημασία του όρου. Βλ, π.χ., και Cadogan G., Γνωρίζουμε τους Μινωίτες 134 χρόνια μετά τις πρώτες ανασκαφές του Μίνωα Καλοκαιρινού στην Κνωσό; Αριάδνη, Επιστημονικό Περιοδικό της Φιλοσοφικής Σχολής 18, 2012, 111 («[Ο άλλος μου ήρωας είναι] ο Νικόλαος Πλάτων, που άνοιξε τα μάτια της ψυχής μου στη λάμψη, την ποικιλία, την πολυπλοκότητα, την ομορφιά, και βέβαια τη μακρά διάρκεια των πολιτισμών της Εποχής του Χαλκού στο Μεγάλο Νησί: όταν επί τέσσερις ώρες μου έδειχνε τη Ζάκρο, ένα απόγευμα το καλοκαίρι του 1968. Τελειώσαμε όταν είχε βγει το φεγγάρι»).
[7] Για τις πολλές δεκάδες σελίδες (70-100+) σημειώσεων/παρατηρήσεων, σκαριφημάτων, με τα μικροσκοπικά αλλά ευανάγνωστά του γράμματα στο Ημερολόγιο (μεγέθους Α3) κάθε ανασκαφικής περιόδου, βλ. Πλάτων Λ., Ἡ Ἱστορία τῶν Ἀνασκαφῶν, στο Id. επιμ., Ζάκρος Ι, Αθήνα 2020, 27-86. Αυτές τροφοδοτούσαν, αργότερα, τις εξαιρετικά αναλυτικές ετήσιες εκθέσεις του ανασκαφέα στα Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.
[8] Πλάτωνος Ν., Ζάκρος. Τό νέον μινωϊκόν άνάκτορον, Ἀθῆναι, 1974, 274 (βλ., επίσης, π.χ., «.... Εις τας τελετουργικάς αιθούσας ανευρέθησαν τα σκεύη, τα μόλις χρησιμοποιηθέντα εις τας τελετουργίας. Εις τα μαγειρεία, αι χύτραι και τα άλλα μαγειρικά σκεύη παρέμειναν επί των εστιών· πολλά άλλα σκεύη ήσαν έτοιμα ίνα χρησιμοποιηθούν. Ποσότητες κρεάτων και άλλων τροφίμων ανευρέθησαν εις κατάστασιν παρασκευής φαγητών. Εις τα βοηθητικά δωμάτια προέκυψαν ενδείξεις ότι το υπηρετικόν προσωπικόν ευρίσκετο εις υπηρεσίας και ότι εις τα εργαστήρια οι τεχνίται ήσαν απασχολημένοι με την κατασκευήν ποικίλων ειδών με τεχνουργίας, η φύσις των οποίων εμαρτυρείτο εκ των πρώτων υλών, των ημιτελών τεχνουργημάτων και των εργαλείων»). Για την ευρύτερη συναρπαστική συζήτηση περί της καταστροφής των μινωικών ανακτόρων, ό.π. 255-311.
[9] Ολοζώντανη παραμένει στη μνήμη μου η σύγκριση του κατακλυσμιαίου προϊστορικού θηραϊκού φαινομένου με την έκρηξη του ηφαιστείου στο μικρό νησί Κρακατόα στο Ινδονησιακό σύμπλεγμα το 1883, με τον σχηματισμό της καλδέρας, και τις καταστροφικές επιπτώσεις της στα παράλια του Πορθμού της Σούνδης κυρίως στις γειτονικές μεγαλονήσους Ιάβα και Σουμάτρα (π.χ., ό.π. 264-266).
[10] Τα χρόνια της συμμετοχής μου στην ομάδα της Ζάκρου, την τελευταία περίπου δεκαετία της ανασκαφής, πρόλαβα την προηγούμενη ομάδα, κυρίως, τις Κ. Παπανθίμου και Α. Παπαστερίου, και τον Χρ. Μπουλώτη – και δέθηκα μαζί της. Στη δική μου «παρέα», ήδη από φοιτητές και φοιτήτριες, ήταν η Μαρία Πλάτωνος και ο Λευτέρης Πλάτων, η Σ. Χρυσουλάκη, η Κ. Χριστοφή, οι αρχιτέκτονες Θ. Νακάσης και Κ. Ταγωνίδου. Από τους άλλους συνεργάτες, με συγκίνηση θυμάμαι τη δυναμική Σ. Δανδάλη και, για λίγο, τους παλαίμαχους αρχιτεχνίτες Α. Παπαδάκη και Χ. Σφακιανάκη. Ενώ, από τις δεκάδες των ντόπιων εργατών της ανασκαφής, περισσότερο νοσταλγώ τον αεικίνητο, ετοιμόλογο Κωστή Ευδοκάκη και τον ρωμαλέο «κ. Λευτέρη» Περράκη: τον πιστό συνοδοιπόρο μου στον Νότιο ανακτορικό Τομέα –με τους κήπους, τα φρέατα, και τους τοίχους περιβόλων– οι οποίοι δοκίμαζαν αδυσώπητα τα νεύρα του, αφού «δεν γώνιαζαν ποτέ». Σύσσωμο το ανασκαφικό επιτελείο συγκρότησε, εξάλλου, το σύνολο των κουμπάρων στο γάμο μας με τον Γ. Νικολακάκη: στο εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου, στον ομώνυμο λόφο πάνω από το μινωικό ανάκτορο, με αρχικούμπαρους τον καθηγητή και την κ. Σωσώ, τον Αύγουστο του 1986 – λίγο πριν από το 6ο Κρητολογικό Συνέδριο στα Χανιά.
