Μέσα στη δικτατορία, ο ανήσυχος εκδότης Λάμπης Ράππας, μέλος μιας σκεπτόμενης Αριστεράς που αργότερα σταδιακά εξαφανίσθηκε, εξέδωσε το 1971, σε σειρά με γενικό τίτλο «Προβλήματα του καιρού μας», 5 βιβλία για τη Βιολογία. Ήταν εποχή όπου η νεολαία του 1960, εγκλωβισμένη στην ασφυξία της επταετίας, διάβαζε για τους φιλοσοφικούς και πολιτικούς προβληματισμούς μιας καίριας στιγμής του 20ού αιώνα.
Το πρώτο βιβλίο, Η τύχη και η αναγκαιότητα του Ζακ Μονό, αφού δίνει τις ελάχιστες απαραίτητες πληροφορίες για την δομή των πρωτεϊνών, την αποκωδικοποίηση των γενετικών πληροφοριών, τη λειτουργία του κυττάρου και το ρόλο της τύχης στην εξέλιξη της ζωής, προτείνει έναν πρωτότυπο προβληματισμό για τη θέση και την προοπτική του ανθρώπου, με σημαντικές φιλοσοφικές και πολιτικές προεκτάσεις. Το βιβλίο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες, συνιστάται το γαλλικό πρωτότυπο ή η αγγλική μετάφραση.
Ο Μονό τονίζει: «το χρέος που βαραίνει τους επιστήμονες [...] να στοχαστούν τον κλάδο τους μέσα στο σύνολο της νεότερης κουλτούρας, για να την εμπλουτίσουν όχι μόνο με γνώσεις τεχνικά αξιόλογες, αλλά ακόμα και με τις ιδέες εκείνες που απορρέουν από την επιστήμη τους και τις οποίες οι ίδιοι κρίνουν σημαίνουσες για τον άνθρωπο. […] Είμαι υποχρεωμένος να πάρω ακέραια την ευθύνη των προεκτάσεων ηθικής –αν μη πολιτικής– υφής τις οποίες δεν θέλησα να αποφύγω, όσο παρακινδυνευμένες και αν ήταν ή όσο απλοϊκές είτε υπερβολικά φιλόδοξες και αν μπορούν […] να φανούν. Η μετριοφροσύνη ταιριάζει στον επιστήμονα, μα όχι στις ιδέες που φωλιάζουν μέσα του και τις οποίες οφείλει να υπερασπίζεται».
Το δεύτερο βιβλίο, Ο Μονό και η διαλεκτική, περιέχει τέσσερα άρθρα μαρξιστών, των Jacques Milhau, Philippe Cazelle, Pierre Jaegle και Jacques Ninio, με φιλοσοφικές και επιστημονικές θέσεις που κριτικάρουν τον Μονό. Αναρωτιούνται: «Είναι δυνατόν να συλλάβουμε, να κατανοήσουμε την εξέλιξη χωρίς μια σταθερά ανανεούμενη δημιουργική διαλεκτική δράση;» Κατ’ αυτούς: «Η πρωτοτυπία του ιστορικού υλισμού είναι ότι, αποσαφηνίζοντας τους νόμους του ανθρώπινου γίγνεσθαι, χαρίζει στην αποφενακισμένη ανθρωπότητα την ιστορική κατανόηση συγχρόνως και του τι πράττει και του τι μπορεί να πράξει. Η επιστήμη του ανθρώπου, έτσι νοούμενη, δεν αποκαλύπτει στον άνθρωπο απλώς τη θέση του στο χρόνο και στο χώρο, δεν αρκείται να τον εντοπίσει. Του αποκαλύπτει τον ορίζοντά του: τον κομμουνισμό».
Το τρίτο βιβλίο, Εσύ, ο μικρούλης Θεός, του Pierre-Paul Grassé, εκφράζει μια συντηρητική ουμανιστική φιλοσοφική στάση. Κατά το συγγραφέα, η αντικειμενική παρατήρηση της ζωής και του ανθρώπου δεν επιτρέπει να αποκλείσουμε την ιδέα μιας «εγγενούς σκοπιμότητας». Άρα, μπορεί η εξέλιξη να είναι καθοδηγούμενη από κάποιον μεταφυσικό μηχανισμό.
Στο τέταρτο βιβλίο, Η άνοδος και η πτώση του Λυσένκο, ο Zhores Medvedev αναλύει τα μεγάλα προβλήματα της αγροβιολογίας στην ΕΣΣΔ, όταν η δογματική επέμβαση στην επιστήμη προκάλεσε επί 30 χρόνια τεράστια ζημιά στην αγροτική ανάπτυξη.
Στο πέμπτο βιβλίο, Η λογική του ζώντος, ο Φρανσουά Ζακόμπ (François Jacob), βραβείο Νόμπελ μαζί με τον Μονό, αναλύει το ρόλο και το μηχανισμό της κληρονομικότητας, προβάλλοντας όλη την πορεία της βιολογικής επιστήμης και τη λογική της ζωής: «Ένα βακτηρίδιο, μια αμοιβάδα, μια φτέρη, ποιον άλλο προορισμό μπορούν να ονειρεύονται αν όχι να σχηματίσουν δυο βακτηρίδια, δύο αμοιβάδες, πολλές φτέρες; Αν υπάρχουν έμβια όντα σήμερα στη Γη, είναι επειδή άλλα όντα δεν σταμάτησαν να αναπαράγονται εδώ και δύο δισεκατομμύρια χρόνια. […] Το έμβιο ον αντιπροσωπεύει την εκτέλεση κάποιου προγράμματος, που όμως κανένας νους δεν το έχει συλλάβει. Τείνει προς ένα σκοπό που καμιά βούληση δεν τον έχει διαλέξει. Ο σκοπός είναι η προετοιμασία ενός ίδιου και απαράλλακτου προγράμματος για την επόμενη γενιά».
Αλμπέρ Καμύ και Ζακ Μονό
Ο Καμύ κι ο Μονό συνδέθηκαν με βαθιά φιλία την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Μοιράστηκαν μια αντιπάθεια προς τον σοβιετικό ολοκληρωτισμό και μια νοσταλγία των ηρωικών χρόνων της αντίστασης, όταν οι Γερμανοί κατείχαν τη Γαλλία. Συμφωνούν φιλοσοφικά ότι ο άνθρωπος δίνει μόνος του νόημα στην ύπαρξή του και ότι, παρόλο που το Σύμπαν ούτε τον σχεδίασε ούτε τον φροντίζει, θεωρεί παραλόγως τον εαυτό του αναπότρεπτο προϊόν της αιωνιότητας. Οι προβληματισμοί του Καμύ αλληλεπιδρούν με τους αντίστοιχους του Μονό. Αναρωτιούνται: υπάρχει εναλλακτική μεταξύ μηδενισμού και Πλάτωνα, Χέγκελ, Μαρξ, Θεού; Μήπως η αναγκαία απόρριψη κάθε συστήματος σκέψης που συνδέει την ανθρώπινη ζωή με προκαθορισμένο σκοπό έχει, ως αναπόφευκτη συνέπεια, την απελπισία;
Ο αντισταλινισμός του Καμύ τον απομακρύνει από αριστερούς φίλους, όπως ο Σαρτρ. Ο Μονό, με σημαντική αντιστασιακή δράση, είχε εγκαταλείψει το κομμουνιστικό κόμμα μετά τη λήξη του πολέμου. Ήρθε όμως σε πλήρη ρήξη με την κομμουνιστική ιδεολογία όταν πληροφορήθηκε τα κατορθώματα του Λυσένκο που είχε, υποτίθεται, ανακαλύψει μια θαυματουργή βιολογική μέθοδο βελτίωσης της αγροτικής παραγωγής. Με την αυστηρή επιστημονική του συγκρότηση, ο Μονό αντιλαμβάνεται αμέσως ότι πρόκειται για τσαρλατάνο που, στηριζόμενος στο σταλινικό καθεστώς, οδηγούσε σε καταστροφή τη σοβιετική γεωργία. Χαρακτηρίζει «ανόητη, τερατώδη, απίστευτη» την απάτη και την εξηγεί στον Καμύ, ο οποίος βλέπει τώρα καθαρότερα τη φύση του σοβιετικού ολοκληρωτισμού. Όταν τελειώνει τον Επαναστατημένο άνθρωπο, γράφει αφιέρωση: «Στον Ζακ Μονό, αυτό απαντά σε μερικά από τα ερωτήματά μας (με υπογράμμιση).
Η σκέψη του Μονό
«Ακρότατη φιλοδοξία της επιστήμης είναι να κάνει ξεκάθαρη τη σχέση του ανθρώπου με το Σύμπαν».
«Ο ακρογωνιαίος λίθος της επιστημονικής μεθόδου είναι το αίτημα αντικειμενικότητας της φύσης, δηλαδή η συστηματική άρνηση του ότι μπορεί να οδηγήσει σε αληθινή γνώση η οποιαδήποτε ερμηνεία των φαινομένων που δίνεται με προϋποθέσεις τελικών αιτίων, δηλαδή σχεδίου».
«Η φύση είναι αντικειμενική, η αλήθεια της γνώσης δεν μπορεί να έχει άλλη πηγή πέρα από τη συστηματική αντιπαραβολή της λογικής και της πείρας […] αυτή η ιδέα, η τόσο απλή και τόσο διάφανη, δεν μπόρεσε να βγει στο άπλετο φως παρά μονάχα 100.000 χρόνια μετά την ανάδυση του Homo Sapiens. Πώς έγινε και υψηλοί πολιτισμοί, όπως ο κινεζικός, την αγνοούσαν και τη διδάχτηκαν μόνο από τη Δύση; Ακόμα και στην ίδια τη Δύση, χρειάστηκαν κοντά 2.500 χρόνια, από τον Θαλή και τον Πυθαγόρα ίσαμε τον Γαλιλαίο, τον Καρτέσιο και τον Βάκωνα, για να ξεπεταχτεί πεντακάθαρη». Ίσως, επειδή: «Η επινόηση των μύθων και των θρησκειών, η κατασκευή περιεκτικών φιλοσοφικών συστημάτων είναι το τίμημα που ο άνθρωπος έπρεπε να πληρώσει για να επιβιώσει ως κοινωνικό ζώο».
Η ανιμιστική προσέγγιση προϋποθέτει προκαθορισμένο σκοπό. Προκύπτει επειδή «η συνειδητοποίηση από τον άνθρωπο της έντονα τελεονομικής λειτουργίας του κεντρικού νευρικού του συστήματος προβάλλεται στην άψυχη φύση. […] Ο ανιμισμός δεν θέλει ούτε μπορεί να θεσπίσει απόλυτη διάκριση μεταξύ γνωστικών προτάσεων και κρίσεων αξιολογικών. Αν υποτεθεί ότι υπάρχει μέσα στο Σύμπαν κάποια πρόθεση, με όση φροντίδα και αν είναι μεταμφιεσμένη, τι νόημα θα είχε μια τέτοια διάκριση;»
Σήμερα, «για πρώτη φορά στην ιστορία, ένας πολιτισμός επιχειρεί να οικοδομηθεί μένοντας, για να δικαιολογήσει τις αξίες του, απελπιστικά γαντζωμένος στην ανιμιστική παράδοση, ενώ συγχρόνως την εγκαταλείπει ως πηγή γνώσης, ως πηγή αλήθειας. […] Αυτό προκαλεί το αίσθημα φόβου […] προς την επιστήμη, που νιώθουν τόσοι άνθρωποι σήμερα. […] Ο φόβος είναι για τη βεβήλωση. […] Η επιστήμη γκρεμίζει τις μυθικές ή φιλοσοφικές οντογονίες πάνω στις οποίες η ανιμιστική παράδοση, από τους αυστραλούς αυτόχθονες μέχρι τους διαλεκτικο-υλιστές, στήριζε τις αξίες, την ηθική, τα καθήκοντα, τα δικαιώματα, τις απαγορεύσεις».
«Εκείνο που θεμελιώνει τη γνώση είναι η ηθική επιλογή μιας πρωταρχικής αξίας. […] Διαφέρει ριζικά από τις ανιμιστικές ηθικές που όλες θέλουν να θεμελιώνονται στη “γνώση” νόμων εγγενών, θρησκευτικών ή “φυσικών”, που επιβάλλονται στους ανθρώπους. […] Όλα τα πατροπαράδοτα συστήματα τοποθετούσαν την ηθική και τις αξίες έξω από την εμβέλεια του ανθρώπου. Οι αξίες δεν του ανήκαν […] εκείνος υπαγόταν σε αυτές. […] Ο άνθρωπος ξέρει επιτέλους ότι είναι μόνος μέσα στην αδιάφορη απεραντοσύνη του Σύμπαντος, απ’ όπου ξεπήδησε τυχαία. Όχι μόνο το πεπρωμένο του, μα ούτε και το χρέος του είναι γραμμένο πουθενά. […] Θα μπορούσε επιτέλους να ζήσει αυθεντικά, προστατευόμενος από θεσμούς, που βλέποντας σ’ αυτόν τον υπήκοο μαζί και το δημιουργό αυτού του βασιλείου, θα έρχονταν να τον υπηρετήσουν […] είναι μια ιδέα που επιβάλλεται με μόνη τη δύναμη της λογικής συνοχής της».
Έχουν διατυπωθεί κριτικές και αμφισβητήσεις για την έννοια της τύχης, όπως τη χρησιμοποιεί ο Μονό. Παρ’ όλα αυτά, η ουσία του μηνύματος παραμένει. Προκαθορισμένος προορισμός για τη ζωή και τον άνθρωπο, βάσει κάποιου μεταφυσικού σχεδίου ή κάποιων νόμων ιστορικού γίγνεσθαι, δεν υπάρχει.
Πρόοδος επιστήμης, στασιμότητα κοσμοθεωρίας
«Βλέπετε αυτό το αυγό; Με αυτό και μόνο ανατρέπονται όλες οι θεολογικές σχολές και όλοι οι ναοί της Γης». Με τη φράση του Ντιντερό, από συνομιλία του με τον Ντ’ Αλαμπέρ, ξεκινά το βιβλίο του ο Ζακόμπ. Οι Γάλλοι Εγκυκλοπαιδιστές αποτέλεσαν τον πυρήνα και τον καταλύτη της νεωτερικότητας. Ο Διαφωτισμός έστειλε το Θεό στο υπερπέραν και άφησε τους ανθρώπους να κανονίζουν τη ζωή τους. Στη Γη, όμως, η μαγική θεώρηση των πραγμάτων επιμένει. Η επιστήμη καλπάζει αλλά οι κοσμοθεωρίες βραδυπορούν. Και αν ο διαλεκτικός υλισμός δίνει πια μάχες οπισθοφυλακής για τη διάσωσή του, η αναζήτηση εναλλακτικών θεωριών για ένα βαθύτερο νόημα του κόσμου ευδοκιμεί.
Η θεωρία της εξέλιξης, μαζί με τη μοριακή θεωρία του κώδικα της κληρονομικότητας, έδωσε μια αυστηρή συνεκτική εξήγηση συνολικά για τα έμβια όντα. Η ανάλυση του Μονό οδηγεί πια στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος είναι δημιούργημα των περιστάσεων, το προϊόν «ενός ανυπολόγιστου αριθμού τυχαίων γεγονότων. […] Όπως και ένα βότσαλο, ένα ανθρώπινο ον δεν ήταν υποχρεωτικό να υπάρξει». Πάντως: «Μέσα σε τρεις αιώνες, η επιστήμη, θεμελιωμένη με το αίτημα της αντικειμενικότητας, κατέκτησε τη θέση της στην κοινωνία: μόνο στην πρακτική, όχι στις ψυχές».
Πράγματι, 50 χρόνια μετά, η μηχανιστική προσέγγιση της δημιουργίας του Σύμπαντος και της ζωής έχει καθιερωθεί στον επιστημονικό χώρο, αλλά όχι στους πολλούς. Μεταφυσικές ερμηνείες έρχονται και επανέρχονται, αναζητείται το ευφυές σχέδιο κάποιου δημιουργού, τουλάχιστον για τον έμβιο κόσμο, είτε κάποια άλλη συνολική και καθησυχαστική παρηγοριά ότι όλα γίνονται για κάποιον λόγο. Οι άνθρωποι φτιάχνουν παραμύθια για να προσεγγίσουν την πραγματικότητα. Παραμένει ισχυρή η τάση να περιπλανώνται μακριά από τον ορθολογισμό, να γοητεύονται από θεωρίες συνωμοσίας ή ολιστικές εξηγήσεις, να διατηρούν κλονισμένη την εμπιστοσύνη στη σοβαρή επιστήμη.
Ο ακαδημαϊκός Πιέρ-Ανρί Σιμόν, παρουσιάζοντας το βιβλίο του Γκρασσέ, γράφει για τον Μονό: «Η αλήθεια είναι πικρή […] αν η ζωή και η σκέψη ξεπηδούν από έναν τρελό χορό τυφλών ενεργειών, μια ασύλληπτη σειρά τυχερές ζαριές που σχημάτισαν πάνω σε έναν κόκκο αστρικού κονιορτού το ον-πνεύμα. […] Η μοναξιά αυτού του όντος είναι φρικιαστική. Ξέρει ότι είναι ενδεχομενικό και φθαρτό, όπως καθετί που υπάρχει, αποκομμένο, άλλωστε, από τον βάναυσο υλικό κόσμο μέσα στον οποίο έχει, μόνο αυτό, διαβεί το κατώφλι της έλλογης συνείδησης. Από τον ανιμισμό ώς τον ρασιοναλισμό και από τις θεολογίες ώς τον διαλεκτικό υλισμό, όλες οι φιλοσοφίες και όλες οι θρησκείες ήταν νοησιαρχικές ή μυστικιστικές κατασκευές για την αποκατάσταση κάποιας συμφωνίας του ανθρώπου με τη φύση…».
Η σημερινή επικαιρότητα επιβεβαιώνει ότι πολλοί έχουν ανάγκη να παραμυθιάζονται από μυστικιστικές κατασκευές, ότι η απομάγευση έχει ακόμα πολύ δρόμο να διανύσει…
Για να μάθετε περισσότερα:
https://monoskop.org/images/9/99/Monod_Jacques_Chance_and_Necessity.pdf
https://monoskop.org/images/9/9d/Monod_Jacques_Le_Hasard_et_la_necessite.pdf
https://lareviewofbooks.org/article/chance-necessity-revisited/
