Η Μόσχα καταπίνει τη Ρωσία. Η πόλη αυτή των δεκαπέντε εκατομμυρίων κατοίκων, επεκτείνεται διαρκώς προς όλες τις κατευθύνσεις. Ήδη οι αρχές κάνουν λόγο για μια πόλη των τριάντα εκατομμυρίων κατοίκων μέχρι το 2030. Στην πρωτεύουσα της Ρωσίας συρρέουν από όλες τις περιοχές, αλλά και μετανάστες από το «Εγγύς εξωτερικό», δηλαδή τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας, οι οποίοι αποτελούν και την μαύρη, φτηνή και χωρίς δικαιώματα εργατική δύναμη.
Η Μόσχα κατασκευάζει ήδη την τρίτη εξωτερική περιφερειακή οδική αρτηρία, προκειμένου να ανακουφίσει λίγο την κυκλοφορία εντός και εκτός της πόλης. Η κακή κατάσταση των δρόμων αλλά και η μανία των Ρώσων να αγοράζουν τεραστίων διαστάσεων τζιπ, καθιστούν προβληματικά και οιονεί αναποτελεσματικά τα μέτρα για την ρύθμιση της κυκλοφορίας. Το αποτέλεσμα είναι ατελείωτες ώρες αναμονής μέσα στο αυτοκίνητο σε κάποια από τις λεωφόρους της πόλης.
Η Μόσχα τα σαββατοκύριακα αδειάζει - κυριολεκτικά. Κάθε Παρασκευή, οι κάτοικοί της, γηγενείς και έποικοι, την εγκαταλείπουν για να πάνε στα εξοχικά τους και να απολαύσουν με άνεση τη βότκα και τις παρέες τους. Από τότε που άλλαξε ο ΚΟΚ και προβλέπονται αυστηρές ποινές φυλάκισης για τους παραβάτες, οι ρώσοι οδηγοί αποφεύγουν την κατανάλωση αλκοόλ. Όχι όλοι, φυσικά.
Οι Άγιοι Τόποι της Ρωσίας
Κυριακή πρωί, ξεκινήσαμε για την πόλη Ίστρα που βρίσκεται σε απόσταση σαράντα χιλιομέτρων βορειοδυτικά της Μόσχας. Η πόλη αυτή είναι γνωστή από τις αρχές του 16ου αιώνα, και συγκεκριμένα από το 1589. Βρίσκεται σε μια πανέμορφη περιοχή, με πολλά ποτάμια, πηγές, λίμνες και, φυσικά, πυκνά δάση με οξιές, σημύδες, βελανιδιές και πεύκα.
Προορισμός μας, η μονή της Νέας Ιερουσαλήμ, ορόσημο στην ιστορία του ρωσικού πολιτισμού. Κατά τη διαδρομή βλέπαμε τις εργασίες διαπλάτυνσης της εθνικής οδού. Μαζί με την ανακατασκευή των δρόμων, η Ρωσία ξαναγράφει την ιστορία της και ανακαλύπτει ξεχασμένες ή σκεπασμένες από τη σκόνη του ερειπιώνα που άφησε πίσω του το σοβιετικό καθεστώς, πληγές.
Η σταυροπηγιακή μονή της Νέας Ιερουσαλήμ ιδρύθηκε το 1656 από τον Πατριάρχη Νίκωνα, ο οποίος θέλησε να αναπαραστήσει τους Αγίους Τόπους της Παλαιστίνης στη Ρωσία, προκειμένου οι απλοί πιστοί που δεν είχαν τη δυνατότητα να ταξιδέψουν στην Μέση Ανατολή του 17ου αιώνα, να μπορούν να αποκτούν μια αίσθηση του μεγαλείου της πίστης τους.
Παρόμοιες σκέψεις και σχέδια, πριν από τον Πατριάρχη Νίκωνα, είχαν κάνει και δύο άλλες ιστορικές μορφές της ρωσικής εκκλησίας, ο Μπορίς Γκοντουνόφ και ο τσάρος Αλεξέι Μιχαήλοβιτς, έχοντας μάλιστα προσδιορίσει και την τοποθεσία αναπαράστασης των Αγίων Τόπων, η οποία δεν ήταν άλλη από το Κρεμλίνο της Μόσχας. Ωστόσο, τα σχέδιά τους δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ.
Απεναντίας, ο Πατριάρχης Νίκων, αυτή η εμβληματική μορφή της ρωσικής ιστορίας, οι μεταρρυθμίσεις του οποίου προκάλεσαν το σχίσμα στην Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία αλλά και τη ρωσική κοινωνία, το οποίο μέχρι σήμερα διχάζει οριζόντια τον πληθυσμό της χώρας, κατάφερε να υλοποιήσει το σχέδιό του.
Οι εργασίες ξεκίνησαν με την υλοτόμηση του δάσους και την οικοδόμηση της μονής πάνω στο λόφο, για αμυντικούς λόγους. Σήμερα, περπατώντας κατά μήκος των τειχών, ο διαβάτης βλέπει την πρώτη σειρά τις πολεμίστρες απ’ όπου οι τοξότες εκτόξευσαν τα βέλη, ενώ ακριβώς από πάνω είναι η δεύτερη σειρά από πολεμίστρες, απ’ όπου οι μοναχοί έριχναν καυτό λάδι και νερό στους εισβολείς. Ο λόφος πήρε το όνομα Σιών και ο ναός της Αναστάσεως του Κυρίου που θεμελιώθηκε το 1658 είναι ακριβές αντίγραφο του ομώνυμου ναού που βρίσκεται στην Ιερουσαλήμ.
Η μονή αρχικά διέθετε πολλά ξύλινα οικήματα, έργα φημισμένων Ρώσων ξυλουργών, ενώ παράλληλα λειτουργούσαν και πολλά εργαστήρια, το πιο σημαντικό από όλα ήταν εκείνο της ρωσικής κεραμικής τέχνης. Τα έργα των ανώνυμων τεχνιτών εκείνων των μακρινών αιώνων κοσμούν μέχρι σήμερα τις προσόψεις των ναών αλλά και τον εσωτερικό τους διάκοσμο.
Το 1919 η σοβιετική εξουσία έκλεισε τη μονή και το 1921 τη μετέτρεψε σε μουσείο. Το 1941 οι ναζί ανατίναξαν το ναό της Αναστάσεως και πολλά βοηθητικά κτίρια. Το 1959 το μουσείο άνοιξε ξανά τις πύλες του, ωστόσο, οι επισκευές που έγιναν αφορούσαν όλα τα άλλα κτίρια, πλην του ναού της Αναστάσεως, ο οποίος παρέμεινε ερείπια.
Στις 10 Νοεμβρίου 1993, ο Πατριάρχης Αλέξιος ο Β’ υπέγραψε διάταγμα, με το οποίο εξουσιοδοτούσε τον αρχιμανδρίτη Νικήτα (κατά κόσμον Λατουσκό) να διεξάγει διαπραγματεύσεις με τις αρχές της περιοχής της Μόσχας και της πόλεως Ίστρα, προκειμένου να επιστραφεί η μονή στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι διαπραγματεύσεις διήρκεσαν έναν ολόκληρο χρόνο και το 1994 η σταυροπηγιακή μονή της Αναστάσεως του Κυρίου της Νέας Ιερουσαλήμ επανήλθε στους κόλπους της Εκκλησίας. Την ίδια χρονιά, στις 18 Ιουλίου η Ιερά Σύνοδος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας διόρισε τον αρχιμανδρίτη Νικήτα ηγούμενο της μονής.
Ο μεταρρυθμιστής Πατριάρχης Νίκων
Ο Πατριάρχης Νίκων, κατά κόσμο Νικήτας Μίνιν ή Μινόφ, γεννήθηκε στις 7 Μαΐου 1605 και πέθανε τον Αύγουστο του 1681. Ο τίτλος του ήταν Πατριάρχης Μόσχας και Πασών των Ρωσιών, ελέω Θεού μέγας δεσπότης και κύριος, αρχιεπίσκοπος της πρωτεύουσας Μόσχας και ολάκερης της μεγάλης και μικρής και λευκής Ρωσίας και όλων των βόρειων χωρών και των παραθαλάσσιων και πολλών άλλων κρατών Πατριάρχης. Η θητεία του διήρκεσε από τις 24 Ιουλίου 1652 μέχρι και την 12η Δεκεμβρίου 1666.
Πνεύμα ανήσυχο και φιλοπρόοδο συνέδεσε το όνομά του με τις μεταρρυθμίσεις που θέλησε να κάνει στη ρωσική λειτουργική παράδοση, προσπαθώντας να διορθώσει τα μεταφραστικά λάθη στα εκκλησιαστικά κείμενα και να δώσει μια ενιαία μορφή στην λειτουργική πρακτική με την ελλαδική εκκλησία. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές προκάλεσαν ένα τεράστιο σχίσμα στη ρωσική εκκλησία με την εμφάνιση πλήθους ενδοεκκλησιαστικών κινημάτων που υπερασπίζονταν με πάθος την παλιά εκκλησιαστική τάξη πραγμάτων. Τελικά, καθαιρέθηκε από το αξίωμα του πατριάρχη, έζησε ως απλός μοναχός μέχρι το τέλος της ζωής του, οι μεταρρυθμίσεις όμως που ξεκίνησε, συνεχίστηκαν.
Το σχίσμα και η ρωσική εθνική ταυτότητα
Το σχίσμα που προκάλεσαν οι μεταρρυθμίσεις του Πατριάρχη Νίκωνα αλλά και το δεύτερο, λίγες δεκαετίες αργότερα, που προκάλεσαν οι μεταρρυθμίσεις του τσάρου Πέτρου του Α’, γνωστού και ως Μεγάλου, είναι τα δύο κόκκινα νήματα που διαπερνούν ολάκερη τη ρωσική ιστορία και καθόρισαν εν πολλοίς τη ρωσική εθνική αυτοσυνείδηση και ταυτότητα.
Τηρουμένων των αναλογιών μπορούμε να πούμε ότι στα δύο αυτά σχίσματα οφείλεται και η διαμόρφωση των δύο βασικών σχολών σκέψης που υπάρχουν στη Ρωσία και εναλλάσσονται στην εξουσία. Η πρώτη σχολή σκέψης είναι οι Σλαβόφιλοι και η δεύτερη οι Δυτικίζοντες ή Δυτικόφιλοι.
Η Ρωσία είναι ένα άλλο σύμπαν. Ένα σύμπαν διαφορετικό από εκείνο τη Δύσης, αν και συνορεύει με αυτή, αλληλεπιδρά και, πολλές φορές, πολεμάει με αυτή. Για να καταλάβει κανείς τη Ρωσία, όμως, πρέπει να έχει υπ' όψη του ότι τα μέτρα και τα σταθμά της Δύσης δεν ίσχυσαν ποτέ και ούτε πρόκειται να ισχύσουν στο μέλλον. Ο 21ος αιώνας, όπως δείχνουν τα πράγματα, θα είναι ένας αιώνας κατακερματισμένου κόσμου, με τους διάφορους πολιτισμικούς οργανισμούς κλειστούς στον εαυτό τους και με ελάχιστες διόδους επικοινωνίας με τους άλλους. Ως προς το παράδειγμα της Ρωσίας, θα εξακολουθήσουν να ισχύουν οι στίχοι του ρώσου ποιητή του 19ου αιώνα, Φιοντόρ Τιούτσεφ :
Με το νου τη Ρωσία δεν την καταλαβαίνεις
Με μέτρα κοινά να τη μετρήσεις δεν μπορείς,
Αυτή έχει τον δικό της χαρακτήρα
Μόνο να πιστεύεις μπορείς στη Ρωσία.
Πόλη Ίστρα
Μονή της Αναστάσεως της Νέας Ιερουσαλήμ
3 Ιουλίου 2016
