Σύνδεση συνδρομητών

Γράμμα από τη Ρωσία #17. Στα δεσμά της μνήμης

Τετάρτη, 06 Ιανουαρίου 2016 15:34
Μουσείο και πολιτιστικό ίδρυμα Αντρέι Σάχαροφ, στο διώροφο κτίριο της οδού Ζεμλιανόι Βαλ 57, στη Μόσχα.
Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης
Μουσείο και πολιτιστικό ίδρυμα Αντρέι Σάχαροφ, στο διώροφο κτίριο της οδού Ζεμλιανόι Βαλ 57, στη Μόσχα.

Ο συνδυασμός υψηλής θερμοκρασίας και υγρασίας έκανε την ατμόσφαιρα ανυπόφορη. Η μόνη ελπίδα να βρω καταφύγιο, ήταν κάποιο καφέ ή οι στάσεις του μετρό, όπου ο δροσερός αέρας προσέφερε μια μικρή παρηγοριά, πριν ξαναβγώ στους πυρακτωμένους δρόμους της Μόσχας. Σκοπός μου ήταν να πάω στο Μουσείο και πολιτιστικό ίδρυμα «Αντρέι Σάχαροφ». Και μόνο η ιδέα ότι θα βρεθώ σε ένα χώρο ξεχωριστό, ένα χώρο ταυτισμένο με τις καλύτερες παραδόσεις ελευθεροφροσύνης της ρωσικής διανόησης, με έκανε να αδιαφορήσω για τον μοσχοβίτικο καύσωνα, και έτσι, μια ημέρα εκείνο τον Ιούλιο του 2014 ήμουν στην πόρτα του διώροφου κτιρίου, στην οδό Ζεμλιανόι Βαλ 57.

Το πρώτο πράγμα που μου έκανε εντύπωση ήταν ότι, σε αντίθεση με όλα τα άλλα μουσεία της Μόσχας, εδώ η είσοδος ήταν δωρεάν.  Ο πρώτος όροφος ήταν τα γραφεία της διοίκησης, η βιβλιοθήκη και η αίθουσα εκδηλώσεων, ενώ μια φαρδιά, ξύλινη λευκή σκάλα οδηγούσε στον δεύτερο όροφο, όπου υπήρχε η μόνιμη έκθεση.

Ήμουν ο μοναδικός επισκέπτης εκείνη την ημέρα. Σκέφτηκα ότι με την άνεση του κλιματιζόμενου χώρου αλλά και της μοναξιάς, θα μπορούσα να περιφέρομαι και να κοιτάζω με μεγάλη προσοχή και άνεση τα εκθέματα. Η μοίρα είχε όμως άλλα σχέδια και σίγουρα χαμογελούσε σαρδόνια.

Μπορεί μέσα στο μυαλό μου να είχα μια απλή επίσκεψη σε ένα ακόμη μοσχοβίτικο μουσείου, στην πραγματικότητα όμως ήρθε σε μετωπική σύγκρουση με την ίδια τη συλλογική μνήμη της πολύπαθης αυτής χώρας. Μια μετωπική σύγκρουση ιδιαίτερης σφοδρότητας, η οποία με άφησε εμβρόντητο από τις πρώτες κιόλας στιγμές.

Ανεβαίνοντας τις σκάλες συνάντησα μια ηλικιωμένη Ρωσίδα, από εκείνες που φορούν γκρίζα ρούχα, έχουν πιασμένα τα μαλλιά τους κότσο και φορούν γυαλιά με χοντρούς σκελετούς. Έδειξε έκπληκτη που με είδε. Προφανώς δεν περίμεναν κανέναν. Η έκπληξή της μεγάλωσε όταν της είπα ότι είμαι από την Ελλάδα και πως ενδιαφέρομαι να μάθω για τη λειτουργία του Ιδρύματος και τις δραστηριότητες του μουσείου. Η Βαλεντίνα –ας την ονομάσουμε έτσι– είναι από εκείνες τις ηρωικές προσωπικότητες που στάθηκε δίπλα και πολέμησε μαζί με τον Αντρέι Σάχαροφ και τη Γιλένα Μπόνερ, τα δύσκολα χρόνια της δεκαετίας του 1970. Μου διηγήθηκε πολλά περιστατικά από τον μοναχικό, ρομαντικό και δονκιχωτικό αγώνα αυτού του ζεύγους αντιφρονούντων. Κάποια στιγμή μάλιστα μου είπε ότι ζήτησαν από τη διάδοχο της KGB, FSB, το φάκελο της υπόθεσης Σάχαροφ και η επίσημη απάντηση που πήραν είναι «δεν υπάρχει τέτοιος φάκελος στο αρχείο μας», σημειώνοντας με νόημα πως ο νυν υπέρ πάντων αγών είναι πλέον η διατήρηση της μνήμης για τις επόμενες γενιές. «Καταλαβαίνετε, η εξουσία, θέλει να ξεχαστούν όλα αυτά, όλοι αυτοί οι αγώνες. Η εξουσία στη Ρωσία δεν αλλάζει, αλλάζουν μόνο τα πρόσωπα. Οι μηχανισμοί παραμένουν οι ίδιοι».

Στη συνέχεια με οδήγησε σε έναν πολύ παράξενο διάδρομο. Η αριστερή του πλευρά από το πάτωμα μέχρι το ταβάνι είχε φωτογραφίες ανά έτος σημαντικών γεγονότων που συνέβησαν στον δυτικό κόσμο, από την πρώτη ρίψη της ατομικής βόμβας μέχρι την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Ο Έλβις Πρίσλεϊ, οι Μπητλς, το Γούντστοκ, η πρώτη προσεδάφιση στο φεγγάρι και άλλα πολλά και πολύχρωμα. Η δεξιά πλευρά αυτού του διαδρόμου είχε μόνο ασπρόμαυρες φωτογραφίες και κιτρινισμένα έγγραφα, ταξινομημένα ανά έτος, ακριβώς απέναντι από τα αντίστοιχα δυτικά. Δεν ήταν τίποτα άλλο παρά η παράθεση του μαρτυρολογίου του σοβιετικού λαού μέσα από τους τόπους των ομαδικών εκτελέσεων, των γκουλάγκ, των τόπων εκτόπισης.

Αναγνώρισα πολλά γνώριμα σε εμένα πρόσωπα λογοτεχνών, ιστορικών, ιερωμένων, ηθοποιών, στρατιωτικών που μαρτύρησαν σε αυτόν τον αέναο Γολγοθά. Προσπάθησα να διακρίνω μέσα από φωτογραφίες, έγγραφα, αντικείμενα, τα ίχνη της ματοβαμμένης ιστορίας. Θέλησα να σφραγίσω τη μνήμη μου με αυτά. Να τα πάρω μαζί μου.

Ο χώρος αυτός από μόνος του προκαλεί δέος. Ο μοναχικός επισκέπτης και η απόλυτη σιωπή δημιουργούν μια αίσθηση βαριά, μια αίσθηση χρέους για αγώνα κατά της λήθης, μια αίσθηση ότι έστω και ύστερα από δεκαετίες μετέχεις σε μια από τις σκληρότερες μάχες που έδωσε η ανθρωπότητα κατά του ολοκληρωτισμού.

 Ο χώρος είναι διαμορφωμένος έτσι ώστε να παρουσιάζεται η ιστορία των διώξεων στην ΕΣΣΔ, από την πρώτη μέχρι την τελευταία στιγμή της ύπαρξής της. Φωτογραφίες επιφανών πολιτών αλλά και απλών ανθρώπων που κονιορτοποιήθηκαν στο όνομα ενός «φωτεινού κομμουνιστικού μέλλοντος». Ιδιόχειρες υπογραφές των τεράτων ηγετών της μυστικής αστυνομίας, σε καταστάσεις εκατοντάδων ονομάτων προς εκτέλεση, είτε με μια σφαίρα στο σβέρκο είτε διά τυφεκισμού. Προσωπικά αντικείμενα από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα διαβόητα γκουλάγκ, ξυλοκρέβατα αυθεντικά, μεταφερμένα από τις εσχατιές της Ρωσίας, από το Νορίλισκ, από το Μαγκαντάν, από την Καμτσάτκα.

Το Ίδρυμα, άρχισε να μου λέει η Βαλεντίνα,  έχει στόχο «τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης για τις δεκάδες εκατομμυρίων θυμάτων των πολιτικών διώξεων και τα εγκλήματα του σοβιετικού καθεστώτος» και την «ενίσχυση στη σύγχρονη Ρωσία των αξιών της ανοιχτής, δημοκρατικής κοινωνίας και του κράτους, αξίες τις οποίες πίστευε και υπερασπίστηκε ο Αντρέι Σάχαροφ». Παράλληλα, το Ίδρυμα «υποστηρίζει τη διανοητική και πολιτική ελευθερία, το σεβασμό της ανθρώπινης προσωπικότητας, την ευθύνη των πολιτών, την τήρηση των συνταγματικών αρχών και τη διασφάλιση των κοινωνικών και οικονομικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, την ελευθερία της πληροφόρησης της Κοινωνίας των πολιτών και του κράτους».

Στη δύσκολη και ζοφερή για τη Ρωσία δεκαετία του 1990 – 2000, το Ίδρυμ; εγκαινίασε το Αρχείο Σάχαροφ το 1994. Το αρχείο αυτό βρίσκεται μέσα στο κτίριο του μουσείου. Το κτίριο αυτό το έχει παραχωρήσει ο Δήμος της Μόσχας. Τα έγγραφα που περιλαμβάνονται στο αρχείο είναι δωρεά της συζύγου και συνοδοιπόρου του μαχητή υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, Αντρέι Σάχαροφ, της Γιλένα Μπόνερ. Πρόκειται ουσιαστικά για 100.000 αντικείμενα. Για να τα προφυλάξει από την κρατική αυθαιρεσία και προκειμένου τα αντικείμενα και τα έγγραφα αυτά να παραμείνουν στη διάθεση του κοινού, η Γιλένα Μπόνερ παρακράτησε τα πνευματικά τους δικαιώματα. Ο κυριότερος όρος στη διαθήκη της είναι ότι τα έγγραφα αυτά θα παραμείνουν στο Αρχείο όσο αυτό θα λειτουργεί και θα είναι προσβάσιμο από το κοινό. Αν σκεφτεί κανείς πως, σύμφωνα με τον ισολογισμό του Ιδρύματος, οι πόροι του οποίου προέρχονται αποκλειστικά από δωρεές, σήμερα με το αρχείο ασχολούνται με πλήρες ωράριο 2,5 άτομα (!), είναι θαύμα το γεγονός ότι έχουν καταγραφεί και καταλογραφηθεί περίπου 15.000 αντικείμενα. Συνολικά, στο Ίδρυμα και στο Μουσείο εργάζονται 20 άτομα. Ένα άλλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει το Ίδρυμα είναι ότι, διαρκώς, το αρχείο εμπλουτίζεται με νέα υλικά, έγγραφα, φωτογραφίες, ηχογραφήσεις και κινηματογραφικά στιγμιότυπα.

Εκτός από το προσωπικό αρχείο του Αντρέι Σάχαροφ, στο μουσείο που φέρει το όνομά του υπάρχουν περισσότερα από 600 έργα τέχνης, πίνακες ζωγραφικής και γλυπτά, περίπου 5.000 φωτογραφίες, συλλογές κειμένων και εκδόσεων από το κίνημα του Σαμιζντάτ, έγγραφα από τα στρατόπεδα γκουλάγκ, τα προσωπικά αρχεία πολλών ακτιβιστών που υπερασπίστηκαν τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, ηχογραφήσεις και βιντεοσκοπήσεις από διάφορες εκδηλώσεις κ.λπ. Στη βιβλιοθήκη του Ιδρύματος υπάρχουν διαθέσιμα για το κοινό 13.000 διαφορετικά βιβλία και ένα μικρό αλλά πολύ φιλόξενο και ζεστό αναγνωστήριο. 

Τα τελευταία χρόνια, η κεντρική εξουσία, το Κρεμλίνο, έχει επιδοθεί σε έναν αγώνα κατά των ΜΚΟ στη χώρα, φοβούμενη εξελίξεις ανάλογες με εκείνες του Κιέβου του 2004 και των άλλων «έγχρωμων επαναστάσεων» στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας.

Σύμφωνα με τον νέο νόμο, για την εγγραφή των ΜΚΟ που λαμβάνουν βοήθεια από το εξωτερικό, ακόμη κι αν πρόκειται για δωρεές ασήμαντων ποσών από ιδιώτες, απαιτείται ειδική δήλωση εκ μέρους των οργανώσεων αυτών ότι αναπτύσσουν πολιτική δραστηριότητα ως εκπρόσωποι ξένων συμφερόντων. Το Ίδρυμα αρνήθηκε να υποβάλει αίτηση για να καταγραφεί ως ΜΚΟ - εκπρόσωπος ξένων συμφερόντων, αλλά στις 26 Δεκεμβρίου 2014 η Περιφερειακή Οργάνωση «Κοινωνική Επιτροπή για την προστασία της κληρονομίας του ακαδημαϊκού Σάχαροφ» καταχωρίστηκε στη σχετική λίστα ως «εκπρόσωπος ξένων συμφερόντων» με απόφαση δικαστηρίου. Η άρνηση του Ιδρύματος να υποβάλει αίτηση θεωρήθηκε προσβολή προς το δικαστήριο, το οποίο το καταδίκασε σε πρόστιμο ύψους 300.000 ρουβλίων. Το δε υπουργείο Δικαιοσύνης αποδέχτηκε την απόφαση του δικαστηρίου, δεδομένου ότι το Ίδρυμα, με τις πολιτικές δημόσιες εκδηλώσεις του και τα στρογγυλά τραπέζια που διοργάνωνε στους χώρους του, «άφηνε περιθώρια διατύπωσης αρνητικών απόψεων σε σχέση με τις αποφάσεις των οργάνων του κράτους και την ακολουθούμενη από αυτά πολιτική, καθώς επίσης και για την άσκηση κριτικής στο υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο της Ρωσικής Ομοσπονδίας».

«Να γράψετε για μας, να μάθουν στη χώρα σας ότι υπάρχουν άνθρωποι που αγωνίζονται, που παλεύουν. Χρειαζόμαστε τη στήριξη και τη βοήθειά τους. Είμαστε μόνοι μας», ήταν τα τελευταία λόγια της Βαλεντίνας, όταν με ξεπροβόδισε στην εξώπορτα.

Βγήκα στον μοσχοβίτικο καύσωνα. Πήγα σε ένα πάρκο που βρισκόταν δύο βήματα παραπέρα και κάθισα σε ένα παγκάκι, κάτω από μια τεράστια βελανιδιά. Ήθελα το χρόνο μου για να συνέλθω και να μαζέψω τις σκέψεις και τα συναισθήματά μου από αυτά που είδα, άκουσα κι έμαθα. Το μόνο σίγουρο είναι πως δεν θα τα ξεχάσω.

Ίδρυμα & Μουσείο «Αντρέι Σάχαροφ»

Ζεμλιανόι Βαλ 57

Μόσχα

Ιούλιος 2014 

Προσθήκη σχολίου

Όλα τα πεδία είναι υποχρεωτικά. Ο κώδικας HTML δεν επιτρέπεται.