Τις περισσότερες ημέρες του χειμώνα η Μόσχα είναι γκρίζα. Ένας μολυβένιος ουρανός κρέμεται ακίνητος από πάνω της και το χιόνι που έχει πέσει τη νύχτα έχει ήδη προλάβει να λιώσει και να μετατραπεί σε μια γκρίζα λάσπη. Οι άνθρωποι τυλιγμένοι στα παλτά τους, φορώντας καπέλα και τραγιάσκες οι άντρες, γούνινα καπέλα και μάλλινες μαντίλες οι γυναίκες, βιάζονται να μπουν στους σταθμούς του μετρό για να ζεσταθούν και να πάνε στις δουλειές τους. Η μέρα αργεί να έρθει στη Μόσχα του χειμώνα. Το πρώτο αδύναμο, χλωμό φως, έρχεται γύρω στις εννέα το πρωί και λίγο μετά το μεσημέρι εξαφανίζεται.
Σε μια τέτοια ατμόσφαιρα, η προειδοποίηση της πινακίδας «Απαγορεύεται να μιλάτε σε ξένους» που βρίσκεται στη Λίμνη του Πατριάρχη, στο κέντρο της Μόσχας, φαίνεται ακόμη πιο απειλητική. Η βόλτα, ωστόσο, σε αυτή την τοποθεσία, όπου ξεκινάει το περίφημο μυθιστόρημα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα είναι πάντα μια απόλαυση για τον επίμονο περιηγητή των ιστορικών τοποθεσιών της πρωτεύουσας της αχανούς Ρωσίας.
Ασφαλτοστρωμένα δρομάκια, κατάσπαρτα με παγκάκια, δέντρα ψηλά και αρκετά σμάρια με πάπιες, χήνες και κύκνους που κολυμπούν στα παγωμένα νερά. Υπάρχουν μέρες, κατά τις οποίες η επιφάνεια της λίμνης παγώνει. Παλιότερα, όταν οι παγωνιές ήταν πιο άγριες και το στρώμα του πάγου πιο παχύ, οι άνθρωποι το χρησιμοποιούσαν ως παγοδρόμιο. Στην άκρη του πάρκου, που γλίτωσε από τις αδηφάγες ορέξεις της νεόπλουτης Μόσχας στη δεκαετία του 1990, υπάρχει ένα σύμπλεγμα γλυπτών με ήρωες από τα ρωσικά παραμύθια. Ακριβώς απέναντι, πάνω σε μια μεγάλη εξέδρα υπάρχει ένα ρομαντικό καφέ με θέα τη λίμνη κι ένα πανάκριβο μενού. Η γύρω περιοχή είναι μια από τις πιο ακριβές περιοχές του κέντρου της Μόσχας.
Λίγο πιο πέρα, αρκεί να περπατήσεις μερικές εκατοντάδες μέτρα, επί της οδού Μπολσάγια Σαντόβαγια, αριθμός 10, διαμέρισμα Νο 50, είναι το μοναδικό στην Μόσχα μουσείο αφιερωμένο στον μεγάλο ρώσο συγγραφέα Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ.
Ο συγγραφέας μαζί με τη σύζυγό του, εγκαταστάθηκε σε ένα δωμάτιο του κοινοβιακού αυτού διαμερίσματος, το φθινόπωρο του 1921. Εδώ, τις νύχτες, μέχρι να μετακομίσει ξανά το 1924, έγραψε τα πρώτα έργα της μοσχοβίτικης περιόδου της ζωής του. Στα διηγήματα του «Ψαλμός», «Το νησί της αυτοσχέδιας βότκας», «Το διαμέρισμα της Ζόικα» και, τέλος, το αριστούργημά του Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα, η πλοκή διαδραματίζεται σε αυτό το «άθλιο» κοινοβιακό διαμέρισμα, διαιωνίζοντας συνάμα τόσο το χώρο όσο και τους ήρωές τους.
Εβδομήντα χρόνια αργότερα, το 1990, λίγο πριν καταρρεύσει το κομμουνιστικό καθεστώς, δημιουργήθηκε το Ίδρυμα Μπουλγκάκοφ, βασικός στόχος του οποίου ήταν να παραδοθεί αυτό το διαμέρισμα στο κοινό, με τη μορφή που είχε όταν ζούσε σε αυτό ο συγγραφέας. Σήμερα, το περιβόητο «διαμέρισμα» είναι ένα μουσείο, στο οποίο ο επισκέπτης αμέσως βυθίζεται στο παρελθόν. Περπατώντας στον μικρό χώρο, νιώθεις την παρουσία του πνεύματος του συγγραφέα κι αν είσαι τυχερός μπορεί να βρεις εισιτήρια για μία από τις πολλές εκδηλώσεις που πραγματοποιούνται διαρκώς. Προηγουμένως, βέβαια, κρίνεται υποχρεωτικό να μπεις σε ένα μικρό λεωφορείο, το οποίο είναι φτιαγμένο σαν το περιβόητο τραμ 302 της Μόσχας και να κάνεις μια εκδρομή στους δρόμους του κέντρου της Μόσχας. Το λεωφορείο σταματάει σε όλα τα μέρη όπου έζησε ο συγγραφέας ή έχει περιγράψει σε κάποιο από τα έργα του.
Το διαμέρισμα αυτό έχει μια δική του ιστορία και ατμόσφαιρα. Πριν από τα τραγικά γεγονότα του 1917 ήταν φοιτητική εστία για φοιτήτριες της Ανώτατης Σχολής Θηλέων. Στη συνέχεια έγινε κοινοβιακό διαμέρισμα, όπου ζούσαν πολλές οικογένειες μαζί. Η καθεμία καταλάμβανε ένα δωμάτιο, ενώ η κουζίνα, το μπάνιο και η τουαλέτα ήταν κοινής χρήσεως. Βέβαια, το μυθικό αυτό διαμέρισμα σήμερα είναι τόπος προσκυνήματος των θαυμαστών του απ’ όλη την οικουμένη. Ανεβαίνοντας τις σκάλες, μέχρι τον τέταρτο όροφο, ο επισκέπτης βλέπει στους τοίχους του κλιμακοστασίου φράσεις έργων του, ευχές, παραινέσεις γραμμένες με μαρκαδόρο από τους θαυμαστές του, αλλά και φωτογραφίες και πίνακες ζωγραφικής εμπνευσμένους από τους ήρωες του μοναχικού ιππότη της ρωσικής λογοτεχνίας.
Το διαμέρισμα αυτό συμπυκνώνει τρεις περιόδους της ρωσικής πραγματικότητας με το σήμερα. Η πρώτη είναι η εποχή του «σοβιετικού παρελθόντος με την καθημερινή του ζωή, τη λογοτεχνία, τις παραδόσεις και τα πικρά μαθήματά του. Η δεύτερη είναι με την εποχή της προεπαναστατικής Ρωσίας, ισότιμος πολίτης της οποίας ήταν μέχρι τα 26 του χρόνια ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ και η τρίτη είναι η νοσταλγία της δεύτερης εποχής με την οποία έζησε μέχρι το θάνατό του και περιέγραψε στα έργα του.
Μία από τις ιδιομορφίες της μοσχοβίτικης αρχιτεκτονικής είναι οι εσωτερικές αυλές των οικοδομικών τετραγώνων. Για τους μυημένους στη ρωσική λογοτεχνία, οι αυλές αυτές αποτελούσαν και αποτελούν πάντα έναν ιδιαίτερο μικρόκοσμο με τους θυρωρούς, τους τεχνίτες συντήρησης των κτιρίων, τις γιαγιάδες που κάθονται στα παγκάκια και κουτσομπολεύουν τους πάντες, τα σκυλιά, τα γατιά, τα παιδιά που παίζουν στις μικρές παιδικές χαρές. Καθισμένος στο παγκάκι της αυλής, κοιτάζοντας τα ορειχάλκινα αγάλματα των ηρώων του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, θυμήθηκα τους στίχους που έγραψε γι’ αυτόν η Άννα Αχμάτοβα, αυτή η συνείδηση του ρωσικού έθνους κατά τον 20ο αιώνα, στο άγγελμα του θανάτου του:
Εις μνήμην Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ
Να τι σου δίνω, αντί για τριαντάφυλλα στο μνήμα
Αντί για την κάπνα του κεριού.
Έζησες μέχρι τέλους αυστηρός
Και μεγαλοφυώς περιφρονών.
Έπινες κρασί κι αστειευόσουν
Και σε δωμάτια μικρά πνιγόσουν
Παράξενη επισκέπτρια εκεί δεχόσουν
Κι έμενες μόνος μαζί της.
Δεν είσαι πια εδώ και γύρω είναι όλα σιωπηλά
Ω πένθιμη ζωή εκεί πάνω.
Μόνο η φωνή μου, σαν φλάουτο θα ηχήσει
Στο σιωπηλό μνημόσυνό σου.
Ω, αυτός μέσα στην τρέλα μου με πίστεψε,
Εμένα που θρηνούσα τις χαμένες μέρες
Εμένα που έλιωνα σε αργή φωτιά
Εμένα που όλους είχα χάσει,
Εμένα που όλους είχα ξεχάσει, -
Θα μνημονεύουμε αυτόν, γεμάτο δύναμη,
Ιδέες φωτεινές και θέληση.
Σα να 'ταν χθες μαζί μου που μιλούσε
Μη δείχνοντας τον πόνο του θανάτου.
1940
Το διαμέρισμα Νο 50 όπου έζησε ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ βρίσκεται σε μια τέτοια αυλή, ενώ λίγα μέτρα πιο πέρα, είναι το μικροσκοπικό θεατράκι «Μιχαήλ Α. Μπουλγκάκοφ». Το μικρό αλλά σημαντικό αυτό θέατρο άνοιξε τις πόρτες του για το κοινό το 2011 μετά από έντεκα ολόκληρα χρόνια που πήρε η κατασκευή του. Στόχος του είναι η διάδοση του έργου του συγγραφέα μέσω θεατρικών παραστάσεων και άλλων δράσεων. Ο χώρος θυμίζει το περιβάλλον που περιγράφει ο Μπουλγκάκοφ. Οι διάδρομοι, το χρώμα των τοίχων, οι μικρές αίθουσες του καφέ και του πωλητηρίου αναμνηστικών, ακόμη και το αντίγραφο του τραμ Νο 302 με το κομμένο κεφάλι, παραπέμπουν στην μαγική ατμόσφαιρα της Μόσχας όπως την έζησε αλλά και την φαντάστηκε ο μεγάλος μαιτρ των ρωσικών γραμμάτων.
Οι ώρες περνούν χωρίς να το καταλάβω. Ξαπόστασα για λίγο στο μικρό καφέ, αγόρασα ένα ρολόι τσέπης με τη μορφή του γάτου Μπεγκεμότ στο κάλυμμα και βγήκα έξω. Κοιτάζοντας προς τα δεξιά είδα την πλάτη του τεράστιου αγάλματος του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι στην πλατεία Θριάμβου. Χαμογέλασα μόλις θυμήθηκα τους περίφημους καυγάδες του με τον Μπουλγκάκοφ, όχι για κάποια ιδεολογικά ή λογοτεχνικά ζητήματα, αλλά για το μπιλιάρδο. Ακατανόητα πράγματα για τους ολίγιστους σημερινούς μιμητές τους. Περπάτησα ένα δύο χιλιόμετρα μέχρι το κτιριακό συγκρότημα όπου βρίσκεται το Ινστιτούτο Παγκόσμιας Λογοτεχνίας «Μ. Γκόρκι» και λίγο πιο κάτω, στην οδό Σπιριντόνοφκα 17, σχεδόν απέναντι από την ελληνική πρεσβεία, το αρχοντικό των Κουζνετσόφ, όπου σύμφωνα με πολλούς ερμηνευτές της τοπιογραφία του Μπουλγκάκοφ, στο τελευταίο πάτωμα ζούσε η Μαργαρίτα.
Το ελάχιστο χειμωνιάτικο φως είχε αρχίσει να χάνεται, όταν μπήκα σε ένα γεωργιανό εστιατόριο για να φάω τοπικά εδέσματα και να γευτώ το στιβαρό ορεσίβιο κόκκινο κρασί τους. Έτσι κι αλλιώς είχε λίγη ώρα ακόμη στη διάθεσή μου, μέχρι την έναρξη της παράστασης «Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα» στο Θέατρο Τέχνης «Μ. Γκόρκι» της Μόσχας. Η απόσταση δεν ήταν μεγάλη κι έτσι μπορούσα άνετα να σκοτώσω την ώρα μου, ξεφυλλίζοντας το βιβλίο με τα «ημερολόγια» του Μπουλγκάκοφ που αγόρασα.
Η παράσταση άρχιζε στις 19.00 εγώ όμως πήγα στο θέατρο στις 18.00 γιατί είχα ραντεβού με τον βοηθό του σκηνοθέτη, προκειμένου να μου δώσει την πρόσκληση. Με υποδέχτηκε χαρούμενος που συναντάει Έλληνα θαυμαστή του Μπουλγκάκοφ και του ρωσικού θεάτρου και με ξενάγησε στο κόσμημα της ρωσικής πρωτεύουσας. Οι διάδρομοι, τα παρασκήνια, οι εργάτες της σκηνής για τα βαριά σκηνικά, οι πρωταγωνιστές που συγκεντρωνόταν λίγο πριν την παράσταση, όλα αυτά πέρασαν σαν όνειρο μπροστά από τα μάτια μου. Ήπιαμε στα όρθια από ένα ποτήρι βότκα, τον ευχαρίστησα και κάθισα στη θέση μου.
Ακολούθησαν τέσσερις ώρες πανδαισίας ενός φαντασμαγορικού θεάματος. «Ο μαίτρ και η Μαργαρίτα» επί σκηνής, σε σκηνοθεσία του Β. Ρ. Μπελιακόβιτς, με μια πλειάδα μεγάλων ρώσων ηθοποιών και δεκάδες κομπάρσους. Απορροφημένος εντελώς από το έργο, βυθισμένος στη μαγεία του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ βγήκα έξω. Η χιονοθύελλα δεν επέτρεπε να δεις την πλάτη του μπροστινού σου. Μέσα από τη στολισμένη αλέα της λεωφόρου Τσβερσκόι, έφτασα στην πλατεία Πούσκιν, πήρα το μετρό και επέστρεψα στο φιλόξενο σπίτι των φιλών μου.
Χριστούγεννα 2015
Μπαλσάγια Μπράναγια, 10
Μόσχα, πλ. Θριάμβου
