Στην πάροδο των Αγίων Μπορίς και Γκλεμπ στο κέντρο της Μόσχας, στην πάνω μεριά της συνοικίας Αρμπάτ, εγκαινιάστηκε το 1992, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση μιας από τις μεγαλύτερες ποιήτριες όχι μόνο της Ρωσίας, μα και της οικουμένης ολάκερης, της Μαρίνας Τσβετάγιεβα, το μουσείο που είναι αφιερωμένο σε αυτήν και στα χρόνια που έζησε στο σπίτι τούτο, το διάστημα από το 1914 μέχρι το 1921. Το μουσείο άνοιξε χάρη στις προσπάθειες πολλών ανθρώπων, κυρίως όμως χάρη στον rώσο στοχαστή και ακαδημαϊκό Ντμίτρι Λιχατσόφ, τον ακάματο αυτόν εργάτη της ρωσικής γραμματείας, ευαίσθητο δημιουργό και ευπατρίδη διανοούμενο. Το μουσείο αυτό περιλαμβάνει πλήθος προσωπικών αντικειμένων της ποιήτριας, καθώς επίσης και το Αρχείο της ρωσικής διασποράς. Το αρχείο αυτό περιλαμβάνει χειρόγραφα, έργα και προσωπικά αντικείμενα πολλών rώσων συγγραφέων όπως ο Μπούνιν, ο Κουπρίν, ο Μερεζκόφσκι, η Γκίππιους, ο Μιλιουκόφ, ο Ρεμίζοφ και άλλοι. Πλούσια είναι η συλλογή του από αφίσες, προγράμματα, περιοδικά και βιβλία της περιόδου από το 1920 έως το 1940. Διαθέτει πλούσια βιβλιοθήκη προσιτή στους επιστήμονες, αίθουσα εκδηλώσεων και το «Καφέ των ποιητών», το οποίο επισκέπτομαι κάθε φορά που βρίσκομαι στη Μόσχα. Το τετραώροφο αυτό κτίριο χτίστηκε το 1862 στο στυλ του μοσχοβίτικου κλασικισμού. Είναι ένα κτίριο που συνδυάζει την αυστηρότητα των αναλογιών και την άνεση των ρωσικών αρχοντικών. Η πρώτη εντύπωση που σχηματίζει ο επισκέπτης οφείλεται στο ασυνήθιστο, ακόμη και στις μέρες μας, σχέδιό του: υπάρχουν πολλές μικρές σκάλες, άνετα δωματιάκια, στενοί διάδρομοι.
Η Μαρίνα Τσβετάγιεβα εγκαταστάθηκε σε αυτό το σπίτι, στον αριθμό 6 της παρόδου των Αγίων Μπορίς και Γκλεμπ, τον Σεπτέμβριο του 1914, μαζί με τον σύζυγό της Σεργκέι Γιάκοβλεβιτς Εφρόν και την κόρη της Άλα. Εδώ έμελλε να ζήσουν όλα τα τραγικά γεγονότα του πολέμου και της βίαιης αλλαγής του καθεστώτος.
Λίγους μήνες αργότερα, η Μαρίνα Τσβετάγιεβα γνωρίζει την ποιήτρια Σοφία Παρνόκ, με την οποία ζει έναν θυελλώδη, παράνομο έρωτα και στην οποία αφιερώνει τον ποιητικό κύκλο «Της φίλης», αποτελούμενο από δεκαέξι συγκλονιστικά ποιήματα.
Να τι της έγραφε εκείνη την εποχή:
Με το χάδι της χνουδωτής μαντίλας
Το χθεσινό όνειρο ανακαλώ.
Τι ήταν; - Ποιος νίκησε; -
Ποιος ηττήθηκε;
Όλα τα σκέφτομαι ξανά,
Όλα με βασανίζουνε ξανά.
Σ’ εκείνον που δεν ξέρω λέξη για να πω
Ήταν ο έρωτας;
Ποιος ήταν κυνηγός; - Ποιος θήραμα;
Όλα διαβολικά ανάποδα!
Τι κατάλαβε, ρουθουνίζοντας αργόσυρτα
Ο σιβηριανός γάτος;
Σ’ αυτή τη μονομαχία των αυθαιρεσιών
Ποιος σε τίνος χέρι ήταν απλά μια μπάλα;
Τίνος η καρδιά – Η δική σας ή η δική μου
Πετάριζε;
Και παρ' όλα αυτά – τι ήταν όλα αυτά;
Τι είναι τούτο που λυπάμαι και ποθώ;
Δεν ξέρω καν αν νίκησα;
Ή μήπως έχω ηττηθεί;
23 Οκτωβρίου 1914
Ένα χρόνο αργότερα, γνωρίζει τον Οσίπ Μαντελστάμ, ο οποίος ήταν βαθιά ερωτευμένος μαζί της, χωρίς όμως ανταπόκριση εκ μέρους της. Ανατριχιάζει ο αναγνώστης όταν διαβάζει το πεζό της Η ιστορία μιας αφιέρωσης, όπου περιγράφει αυτή τη σχέση. Ο σύζυγός της,Σεργκέι Εφρόν, προφανώς είτε δεν ήξερε είτε δεν ήθελε να γνωρίζει τίποτα από όλα αυτά.
Το 1916 ήταν μια γόνιμη και δημιουργική χρονιά για την Τσβετάγιεβα. Σε κάθε τεύχος του περιοδικού Σημειώματα του Βορρά δημοσιεύονταν ποιήματά της. Πολλοί ισχυρίζονται πως είναι μία από τις πιο ευτυχισμένες χρονιές της ζωής της. Τίποτα δεν προμήνυε τη θύελλα που ερχόταν. Γύρω της όλοι την έβλεπαν να ανθίζει μετά τη γέννηση της κόρης της, ενώ δεν πέρασε απαρατήρητη η αλλαγή στον τρόπο συμπεριφοράς της. Άρχισε να φοράει μακριά παλιομοδίτικα φορέματα που έφταναν μέχρι τα πόδια της, κοσμήματα φτιαγμένα από κεχριμπάρι και αμέθυστο, δύο πέτρες που τυγχάνουν μεγάλης εκτίμησης στη Ρωσία διαχρονικά.
Η επόμενη χρονιά, το 1917 ήρθε σα χιονοθύελλα από τα βάθη της Σιβηρίας και παρέσυρε τα πάντα στη ζωή της Μαρίνας και εκατομμυρίων άλλων ανθρώπων. Ο νέος χρόνος ξεκίνησε με την επανάσταση του Φεβρουαρίου, η οποία μετέτρεψε τη Ρωσία σε Συνταγματική Δημοκρατία και ανέθεσε τις τύχες της στην πρώτη δημοκρατική εκλεγμένη κυβέρνηση. Εκείνη την κυβέρνηση που λίγους μήνες αργότερα, μια χούφτα συνωμότες, με επικεφαλής τον Β. Ι. Λένιν, ανέτρεψε βίαια και εξαπέλυσε τον Αρμαγεδδώνα. Τον Απρίλιο του 1917 έρχεται στη ζωή η δεύτερη κόρη του Εφρόν και της Τσβετάγιεβα, η Ιρίνα. Λίγους μήνες αργότερα, ταξιδεύοντας, επιστρέφοντας από την Κριμαία, όπου είχε φιλοξενηθεί στο περίφημο σπίτι του Μαξιμιλιάν Βολόσιν στο Κοκτεμπέλ, η Τσβετάγιεβα μαθαίνει για το οκτωβριανό πραξικόπημα. Έρχονται τα πάνω κάτω.
Τον Ιανουάριο του 1918 ο Εφρόν πηγαίνει στο Ροστόφ, για να καταταγεί στον Εθελοντικό Στρατό του στρατηγού Κορνίλοφ, με στόχο την προστασία της Ρωσίας από την κόκκινη λαίλαπα των μπολσεβίκων. Η Μαρίνα χάνει κάθε επαφή μαζί του για αρκετά χρόνια. Ο βαρύς χειμώνας του 1918 είναι η αρχή μιας εξαιρετικά δύσκολης περιόδου στη ζωή της Μαρίνας Τσβετάγιεβα. Το σπίτι στο οποίο έμενε με την οικογένεια της, μετατρέπεται σε κοινόβιο, στο οποίο εγκαθίστανται διάφορες οικογένειες. Η ποιήτρια υποχρεώνεται να σπάσει τις καρέκλες και τις ντουλάπες για να ζεστάνει την κουζίνα, στην οποία εγκαθίσταται, επειδή είναι το πιο ζεστό μέρος του σπιτιού. Ανταλλάσει το πιάνο της για μερικές οκάδες αλεύρι, φτιάχνει χυλό και αντί για τσάι πίνει σκέτο βραστό νερό από το σαμοβάρι. Δεν έχει δουλειά. Αναγκάζεται να δώσει τις κόρες της σε ορφανοτροφείο για να τις σώσει από την πείνα. Παρ' όλα αυτά γράφει:
Της πένας σου είμαι η σελίδα.
Όλα τα δέχομαι. Είμαι λευκή σελίδα.
Το βιος σου εγώ φυλάω:
Επιστρέφω κι επιστρέφω τα γεννήματά σου.
Εγώ είμαι αρχαία, μαύρη γη.
Είσαι για μένα η αχτίδα, της βροχής η ευλογία.
Είσαι ο Κύριος και ο Αφέντης κι εγώ -
Το μαύρο χώμα κι η λευκή σελίδα.
10 Ιουλίου 1918
Το 1920, στο ορφανοτροφείο, πεθαίνει η κόρη της Ιρίνα. Το πλήγμα είναι συνταρακτικό και η πληγή ανεπούλωτη. Το 1921 η Τσβετάγιεβα μαθαίνει πως ο σύζυγός της είναι ζωντανός και βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη. Πριν προλάβει να χαρεί, μαθαίνει για το θάνατο του αγαπημένου της ποιητή Αλεξάντρ Μπλοκ και την εκτέλεση του ποιητή Νικολάι Γκουμιλιόφ, πρώτου συζύγου της Άννας Αχμάτοβα. Αποφασίζει να εγκαταλείψει τη χώρα και το 1922 παίρνει την κόρη της Άλα και φεύγει στο εξωτερικό.
Τα χρόνια της αναγκαστικής υπερορίας, της αυτοεξορίας αλλά και της επιστροφής στην ΕΣΣΔ, απλά και μόνο για να πεθάνει στη Ρωσία, είναι ένα άλλο μεγάλο, οδυνηρό και τραγικό κεφάλαιο της ζωής όχι μόνο της Μαρίνας Τσβετάγιεβα αλλά και του μεγαλύτερου και εντιμότερου τμήματος της ρωσικής διανόησης του 20ού αιώνα. Αυτό όμως είναι μια άλλη αφήγηση που κάποτε θα γίνει.
Μ’ αρέσει να τριγυρίζω στα διάφορα δωμάτια, να περπατάω πάνω στο ξύλινο παρκέ, να βλέπω μέσα από το φινιστρίνι από το διάδρομο στο δωμάτιο, να κοιτάζω το φτωχικό, στενό κρεβάτι στο χώρο που χρησίμευσε ως γραφείο. Ηλικιωμένες κυρίες, εργάζονται κατά βάση εδώ. Πέρσι τους έφερα τις εκδόσεις των έργων της Τσβετάγιεγα στα ελληνικά. Φέτος δε θέλω να τους ενοχλήσω, γι’ αυτό και κάνω την περιήγηση μόνος μου, νιώθοντας πως επέστρεψα σε ένα χώρο οικείο και φιλόξενο.
Λίγο πριν το μεσημέρι βγήκα. Ακριβώς απέναντι από το σπίτι στον αριθμό 6 της παρόδου των Αγίων Μπορίς και Γκλεμπ, βρίσκεται ένα άγαλμα της Μαρίνας Τσβετάγιεβα. Το κοίταξα για λίγο και τράβηξα προς το παλιό Αρμπάτ να ψάξω στους πάγκους των παλαιοβιβλιοπωλών.
Παραμονή Χριστουγέννων 2015
Πάροδος Μπορίς και Γκλεμπ, Μόσχα
