Μάρκος Αυρήλιος[i]: Έχω μια ακόμη αποστολή για σένα πριν γυρίσεις στο σπίτι σου. Θέλω να γίνεις ο Προστάτης της Ρώμης μετά το θάνατό μου. Θα σε εξουσιοδοτήσω να επιστρέψεις την εξουσία στο λαό της Ρώμης για να τελειώσει η διαφθορά που την έχει παραλύσει. Αποδέχεσαι αυτή τη μεγάλη τιμή;
Μάξιμος: Από τα βάθη της καρδιάς μου, Καίσαρα, όχι.
Μάρκος Αυρήλιος: Μάξιμε, γι’ αυτό πρέπει να είσαι εσύ!
Μάξιμος: Κάποιος άλλος, ένας νομάρχης, ένας συγκλητικός, κάποιος που γνωρίζει την πόλη και τις πολιτικές ισορροπίες της.
Μάρκος Αυρήλιος: Μα εσύ δεν έχεις διαφθαρεί από τις «πολιτικές ισορροπίες» της.
Τα τελευταία χρόνια, ο κόσμος βιώνει μια πρωτοφανή έξαρση πολιτικής ανικανότητας και κακοδιοίκησης που έχει φέρει σε δύσκολη θέση ή έχει προκαλέσει βαθιά κρίση σε πολλές κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένων μερικών που μέχρι πρόσφατα εθεωρούντο βράχοι σταθερότητας και ορθολογισμού. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η πηγή αυτών των πολιτικών κρίσεων είναι ο έντονος ναρκισσισμός των ηγετών σε συνδυασμό με εκλογικούς υπολογισμούς που οδηγούν σε ακραίες πολιτικές και αντιπαραθέσεις. Μια ψύχραιμη ματιά των θεσμικών διευθετήσεων των δυτικών κοινωνιών οδηγεί στο αβίαστο συμπέρασμα ότι δεν υφίστανται στην πραγματικότητα θεσμικά αναχώματα προστασίας από το λαϊκισμό, τη δημαγωγία και την ανικανότητα, χρήστες και εκπρόσωποι των οποίων μπορούν να ανεβούν στην εξουσία μέσω των εκλογικών μηχανισμών της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Όμως, ίσως να υπάρχει καλύτερος τρόπος οργάνωσης των δημοκρατιών μας.
Δημοκρατία χωρίς κόμματα
Στις 21 Αυγούστου 2023, στους New York Times, δημοσιεύτηκε ένα ενδιαφέρον άρθρο του καθηγητή Άνταμ Γκραντ (Adam Grant), του Wharton School of Business του University of Pennsylvania, με τίτλο «The Worst People Run for Office. It’s Time for a Better Way» (Οι χειρότεροι βάζουν υποψηφιότητα για κρατικά αξιώματα. Είναι καιρός για κάτι καλύτερο). Ίσως η λύση στα προβλήματα που προκαλεί η άσκηση εξουσίας από πρόσωπα που δεν εργάζονται για το κοινό καλό, να είναι η επιλογή ηγετών και διαχειριστών με κλήρωση αντί των εκλογών. Το άρθρο που ακολουθεί επιχειρεί να εφαρμόσει τις ιδέες του καθηγητή Γκραντ στα καθ’ ημάς και κάνει μια τολμηρή πρόταση: μήπως είναι εφικτή η Δημοκρατία χωρίς εκλογές, η Δημοκρατία δηλαδή χωρίς κόμματα;
Εάν νομίζετε ότι αυτό συνεπάγεται την κατάλυση της δημοκρατίας κάνετε λάθος. Οι αρχαίοι Αθηναίοι, που επινόησαν τη δημοκρατία, επέλεγαν μεγάλο αριθμό κρατικών αξιωματούχων με τυχαία κλήρωση μεταξύ ενός συνόλου υποψηφίων που πληρούσαν κάποια κριτήρια. Άλλο παράδειγμα: στις ΗΠΑ χρησιμοποιούν το σύστημα της τυχαίας κλήρωσης για την επιλογή ενόρκων στα δικαστήριά τους.
Πριν από 20 χρόνια, διάφορες καναδικές επαρχίες αλλά και η ολλανδική κυβέρνηση άρχισαν να δημιουργούν συνελεύσεις πολιτών, που επελέγησαν με κλήρωση και έχουν επιφορτιστεί να κάνουν προτάσεις για τη βελτίωση των δημοκρατικών θεσμών στις χώρες τους. Επίσης, τα τελευταία χρόνια, οι κυβερνήσεις της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Βρετανίας έχουν επιλέξει πολίτες με κλήρωση για τη δημιουργία ομάδων εργασίας που θα αντιμετωπίσουν την κλιματική αλλαγή. Στην Ιρλανδία εφαρμόστηκε ένα υβριδικό μοντέλο όπου 33 πολιτικοί και 66 πολίτες, επιλεγμένοι με κλήρωση, αποτέλεσαν τη συνταγματική συνέλευση του 2012. Στη Βολιβία τα σχολικά συμβούλια επιλέγονται με κλήρωση αντί με εκλογές: αντί των «συνήθων υπόπτων», η διαδικασία αυτή αναθέτει σε μια ευρύτερη γκάμα μαθητών να λύσουν προβλήματα στα σχολεία και στις κοινότητές τους.
Τι θα γινόταν εάν αντιγράφαμε τους αρχαίους Αθηναίους για να επιλέξουμε δημάρχους, περιφερειάρχες, βουλευτές, ανώτατους δικαστές, ακόμη και πρωθυπουργούς;
Προ μερικών ετών, στο τεύχος της 23ης Απριλίου 1988 του περιοδικού Economist («The Open Society and its Enemies Revisited»), ο Καρλ Πόπερ πρότεινε ότι το σημαντικότερο ζήτημα που πρέπει να απασχολεί μια δημοκρατία είναι το πώς θα αλλάζουμε κυβερνήτες αναίμακτα και με χαμηλό κόστος. Ο Πόπερ, με άλλα λόγια, θεωρεί ότι αν η εναλλαγή κυβερνητών είναι ελεύθερη και χωρίς τριβές, η βασική λειτουργία ενός φιλελεύθερου δημοκρατικού συστήματος διακυβέρνησης ικανοποιείται.
Στην πραγματικότητα, αυτό που κάνει τη δημοκρατία λειτουργική είναι η εναλλαγή κυβερνητών με μικρό κόστος, όχι οι εκλογές. Εάν η διαδικασία επιλογής των προσωρινών κατόχων των αξιωμάτων μιας δημοκρατικής πολιτείας είναι αδιάβλητη και μπορεί να εξασφαλιστεί ότι αυτοί θα εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα του λαού και της πολιτείας, το παραπάνω κριτήριο λειτουργικότητας ικανοποιείται. Δυστυχώς, το σύστημα επιλογής αξιωματούχων με εκλογές που χρησιμοποιούμε σήμερα δεν ικανοποιεί το κριτήριο αυτό: οι πολιτικοί και τα κόμματα υπάρχουν για να εξυπηρετούν κυρίως και πρωταρχικά τους εαυτούς τους και έχουν αντικείμενο τη διαιώνιση της παραμονής τους στην πολιτική και όχι την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του λαού και της χώρας. Εάν η εξυπηρέτηση των συμφερόντων του λαού και της χώρας συνάδει με την καριέρα τους και την πολιτική επικράτησή τους, τόσο το καλύτερο. Αλλ’ εάν η προώθηση της καριέρας τους συνεπάγεται ζημιά για τη χώρα, δεν διστάζουν να πράξουν το κακό.
Δημοκρατία μέσω κλήρωσης
Η πρώτη αντίδραση που μάλλον έχει κάποιος όταν ακούει την ιδέα της επιλογής ηγετών μέσω κλήρωσης –δηλαδή, ότι ένας ηγέτης που επιλέχθηκε με κλήρωση θα είναι λιγότερο ικανός και αποτελεσματικός από έναν εκλεγμένο πολιτικό– είναι λανθασμένη, με βάση την επιστημονική εμπειρία.
Η επιστημονική έρευνα δείχνει ότι είναι σχεδόν βέβαιο ότι ηγέτες που θα επιλεγούν με κλήρωση θα είναι, κατά μέσον όρο, πιο επιτυχημένοι διαχειριστές των αξιωμάτων της πολιτείας και πιο ωφέλιμοι για το λαό, γιατί είναι πιο πιθανόν ότι θα ενεργούν με κριτήριο την υπηρεσία προς την πολιτεία και όχι προς τους ισχυρούς και στα οργανωμένα συμφέροντα.
Ένα σημαντικό μέρος της έρευνας στον κλάδο της ψυχολογίας που ασχολείται με την «συμπεριφορά οργανισμών» (organizational behavior) τα τελευταία 40 χρόνια αφορά τη μεθοδολογία επιλογής των κατάλληλων ανθρώπων για κάθε θέση ενός οργανισμού και, ειδικά, τον καλύτερο τρόπο επιλογής ηγετών. Παλαιότερες έρευνες είχαν δείξει ότι όταν ο ηγέτης ενός οργανισμού (εταιρείας, κυβερνητικής υπηρεσίας, κ.λπ.) δείχνει ενδιαφέρον για την ευημερία των ανθρώπων που διευθύνει, η παραγωγικότητα του οργανισμού βελτιώνεται, ενώ όταν ο ηγέτης εξυπηρετεί μόνο τα δικά του συμφέροντα το αποτέλεσμα είναι αρνητικό για το προϊόν του οργανισμού.
Σε μια σειρά πειραμάτων στα οποία συμμετείχαν 188 εθελοντές, το 1998, μια ομάδα έξι αυστραλών ψυχολόγων, με επικεφαλής τον καθηγητή Αλεξάντερ Χάσλαμ, έδειξαν[ii] ότι ομάδες των οποίων ο ηγέτης επιλέχθηκε τυχαία απέδωσαν καλύτερα σε ένα παιχνίδι επιβίωσης στη φύση από τις ομάδες που επέλεξαν τους ηγέτες τους με βάση «επιστημονικά κριτήρια» και συστηματική διαδικασία. Το αποτέλεσμα αυτό επιβεβαιώθηκε σε δεύτερο πείραμα, το οποίο έδειξε ότι τα μέλη της ομάδας της οποίας ο ηγέτης επελέγη τυχαία επέδειξαν πολύ μεγαλύτερη αφοσίωση στο στόχο που είχε τεθεί.
Οι επιστήμονες εικάζουν ότι ο λόγος γι’ αυτές τις αναπάντεχες συμπεριφορές είναι ότι ηγέτες που επιλέγονται επί τη βάσει συστηματικής διαδικασίας (π.χ. εκλογών ή executive recruiting) υπονομεύουν τη συνοχή του οργανισμού (ομάδας) επειδή προβάλλουν την προσωπική τους υπεροχή έναντι των μελών της ομάδας και καταστρέφουν την κοινή κοινωνική ταυτότητα της ομάδας.
Για το λόγο αυτό, η υπεροχή των ηγετών που επελέγησαν με κλήρωση μπορεί, όσο και να ακούγεται παράλογο, να αποδοθεί στο ότι διοικούσαν πιο δημοκρατικά. «Οι ηγέτες που επιλέγονται με εκλογές συχνά υπονομεύουν τους στόχους της ομάδας», σχολίασαν ο καθηγητής Χάσλαμ και οι συνεργάτες του, επειδή επιδεικνύουν την τάση «να επιβάλλουν την προσωπική τους υπεροχή». Όταν επιλέγεσαι από την ομάδα, αυτό μπορεί να σε επηρεάσει ψυχολογικά και να αρχίσεις να έχεις ψευδαισθήσεις μεγαλείου: είμαι ο διαλεχτός! Ή, όπως διακήρυξε από βήματος της Βουλής ο Αλέξης Τσίπρας, πρωθυπουργός της Ελλάδος το 2015: «Θα ήταν δικαιολογημένη μια μικρή οίηση, σε κάποιον που δεν προέρχεται από τζάκι και κατάφερε στα 40 του να γίνει πρωθυπουργός»...
Όταν διορίζεσαι σε θέση ευθύνης ως τυχαία επιλογή μέσω κλήρωσης δεν διαφθείρεσαι από την εξουσία γιατί δεν αποκτάς αρκετή εξουσία. Αντίθετα, είναι πιο πιθανό ότι θα διακατέχεσαι από οξυμένο αίσθημα ευθύνης: «Δεν έκανα τίποτε για να αποκτήσω αυτή την εξουσία και πρέπει να κάνω ό,τι περνάει απ’ το χέρι μου για να εκπροσωπήσω την ομάδα όσο το δυνατόν καλύτερα». Μάλιστα, σε ένα από τα πειράματα των αυστραλών ψυχολόγων, τα μέλη ομάδων που επέλεξαν ηγέτες με κλήρωση επέδειξαν μεγαλύτερη αφοσίωση και πειθαρχία στις κοινές αποφάσεις της ομάδας.
Οι κακοί εκλεγμένοι ηγέτες
Δυστυχώς, όσον αφορά το χαρακτήρα, πολλοί εκλεγμένοι εκπρόσωποί μας δεν διεκδικούν βραβείο ηθικής, ειλικρίνειας ή ικανότητας. Όπως είχε πει κάποτε ο αμερικανός συντηρητικός σχολιαστής William F. Buckley Jr., «καλύτερα να με κυβερνούσαν οι πρώτοι 300 καταχωρισμένοι στον τηλεφωνικό κατάλογο»...
Ο λόγος γι’ αυτό είναι ότι, συνήθως, όσοι επιθυμούν να αποκτήσουν εξουσία είναι αυτοί που δεν θα έπρεπε με κανέναν τρόπο να την ασκούν. Οι πιο επικίνδυνες ιδιότητες ενός ηγέτη είναι ο ναρκισσισμός και ο μακιαβελισμός[iii]. Το κοινό των χαρακτηριστικών αυτών είναι ότι το υποκείμενο παρουσιάζει παντελή έλλειψη ενδοιασμών στο να εκμεταλλευθεί τους συνανθρώπους του για προσωπικό όφελος. Οι μακιαβελικοί νάρκισσοι ελκύονται από την εξουσία χάριν της εξουσίας. Και δυστυχώς, πολύ συχνά, ο κοινός άνθρωπος υποκύπτει στη γοητεία τους. Στις ΗΠΑ, π.χ., έχει μετρηθεί ότι πρόεδροι που έχουν διαγνωσθεί με ναρκισσιστικές και ψυχοπαθητικές τάσεις είχαν πιο πειστικό δημόσιο λόγο από αυτόν των αντιπάλων τους χωρίς τέτοιες τάσεις. Μια συνηθισμένη εξήγηση είναι ότι οι πολιτικοί αυτοί συμπεριφέρονται ως «γενναίοι κυρίαρχοι» των αντιπάλων τους και επιδεικνύουν μια γοητεία που είναι 100% επιφανειακή. Όμως, ο μέσος ψηφοφόρος ερμηνεύει λανθασμένα την αυτοπεποίθηση αυτή ως ικανότητα.
Όταν κερδίζουν εκλογές τέτοιοι πολιτικοί χάνουμε όλοι. Σε μια μελέτη 42 αμερικανών προέδρων, βρέθηκε ότι οι νάρκισσοι είχαν μεγαλύτερη τάση να παίρνουν βλακώδη ρίσκα, να λαμβάνουν ανήθικες αποφάσεις και να παραπέμπονται από το Κογκρέσο για καθαίρεση. Εάν προσθέσετε στο μείγμα ένα κουταλάκι μακιαβελισμού και μια τζούρα ψυχοπάθειας, το αποτέλεσμα είναι αυταρχικοί ηγέτες σαν τον Πούτιν, τον Ερντογάν, τον Όρμπαν και τον Ντουτέρτε.
Αν σταματήσουμε να εκλέγουμε τους ηγέτες μας και αρχίσουμε να τους επιλέγουμε με κλήρωση μπορεί να ελαχιστοποιήσουμε τις πιθανότητες να δώσουμε εξουσία σε τοξικούς νάρκισσους με ψυχοπαθητικά συμπλέγματα. Από την άλλη μεριά, βέβαια, δεν θα έχουμε πια τη δυνατότητα να επιλέξουμε ηγέτες με εξαιρετικές ικανότητες. Κάποτε είχαμε την τύχη να εμφανιστεί ένας Κωνσταντίνος Καραμανλής την κατάλληλη στιγμή και να κάνει την Ελλάδα σύγχρονη, βιομηχανική χώρα και μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι, όμως, ίσως, σημαντικότερο να περιορίσουμε τους κινδύνους από την έκθεση της χώρας σε παλιοχαρακτήρες παρά να ρίχνουμε ζαριές ελπίζοντας ότι θα βρούμε τον «καλύτερο».
Εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, οι ψηφοφόροι στις δημοκρατίες δεν ψηφίζουν κυβερνήτες ή αντιπροσώπους οι οποίοι είναι ειλικρινείς και έχουν γνώμη, ηγετικά προσόντα, ισχυρή προσωπικότητα κ.λπ. Αντίθετα, ψηφίζουν τους επιδέξιους εκείνους που τους σφίγγουν το χέρι, βάζουν το άλλο χέρι στον ώμο τους και τους λένε με σπασμένη φωνή: «Σε καταλαβαίνω. Συμφωνώ μαζί σου. Είμαι εδώ για σένα». Ό,τι κι αν λέει ο ψηφοφόρος... Έτσι κερδίζονται οι εκλογές στις δημοκρατίες. Έτσι εκλέγονται οι πολιτικοί.
Τα κόμματα
«Και τα πολιτικά κόμματα;» θα ρωτήσει, δικαιολογημένα, κάποιος. «Πώς θα ζήσουμε χωρίς πολιτικά κόμματα; Νοείται δημοκρατία χωρίς κόμματα;»
Καταρχήν τα πολιτικά κόμματα είναι, κυριολεκτικά, εταιρείες διαχείρισης της εξουσίας και του προϋπολογισμού. Κάθε τέσσερα χρόνια δαπανούν εκατομμύρια για να πείσουν τους ψηφοφόρους/καταναλωτές να επιλέξουν αυτά για να διαχειριστούν τις φορολογικές τους συνδρομές. Τα στελέχη των κομμάτων είναι, πρώτον, επαγγελματίες τεχνικοί της εξουσίας και, δεύτερον, αυτό που οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν spin doctors, δηλαδή ειδικοί στο να κάνουν το άσπρο μαύρο, π.χ. να επιχειρηματολογούν ότι η έλλειψη τηλεδιοίκησης ήταν η αιτία για την τραγωδία των Τεμπών, παρ’ όλο είχαν περάσει δεκάδες χιλιάδες αμαξοστοιχίες από εκείνο το σημείο χωρίς να έχει συμβεί το παραμικρό...
Στην πραγματικότητα, τα κόμματα δεν απαιτούνται για τη λειτουργία μιας κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Το αμερικανικό σύνταγμα, το πρώτο σύνταγμα της ιστορίας, δεν έχει ούτε μια αναφορά σε πολιτικά κόμματα. Στην «Αποχαιρετιστήρια επιστολή προς τον αμερικανικό λαό», που έγραψε ο Τζορτζ Ουάσιγκτον τον Σεπτέμβριο 1796, λίγο πριν από τη λήξη της δεύτερης και τελευταίας προεδρικής θητείας του, προειδοποιεί τους συμπατριώτες του για τα δεινά που συνεπάγεται για τη χώρα τους η δημιουργία κομμάτων: «πολιτικές φατρίες» τα αποκαλεί. Έγραψε ότι πολιτικά κόμματα μπορεί να ενεργήσουν για την αποτροπή της εφαρμογής των νόμων που ψήφισε το Κογκρέσο και να εμποδίσουν την εκτελεστική εξουσία να κάνει το καθήκον της για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους ή να εναποθέσουν την πραγματική εξουσία στα χέρια εξωθεσμικών παραγόντων.
Η λέξη «δημοκρατία» σημαίνει «κυριαρχία του λαού». Όμως, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στις σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες δεν «κυριαρχεί» ο λαός, αλλά τα πολιτικά κόμματα. Τα οποία στήνουν μια διαρκή θεατρική παράσταση ενασχόλησης του λαού με τις καριέρες των στελεχών τους και τον αγώνα τους για την κατάκτηση της εξουσίας που θα ζήλευε και το Χόλιγουντ. Αναλογιστείτε τι θεωρείται «πολιτική είδηση» και «πολιτικό ρεπορτάζ» από τις ΗΠΑ μέχρι την Αυστραλία και από την Ιρλανδία μέχρι την Κύπρο: όχι τα προβλήματα της κοινωνίας και οι προτάσεις των κομμάτων για την επίλυσή τους, αλλά, δυστυχώς, το κουτσομπολιό για το ποιος είπε ή έκανε τι και που σε ποιον και τι επίδραση θα έχει αυτό στις πολιτικές καριέρες των ενδιαφερομένων ή στις προοπτικές των κομμάτων τους για την εξουσία. Αυτό το αέναο reality show που, επί της ουσίας, αφορά μόνο τους πολιτικούς και τους δημοσιογράφους κυριαρχεί στον δημόσιο λόγο και συμβάλλει στην απαξίωση της πολιτικής και στην αδιαφορία του λαού για τη διακυβέρνησή του.
Όμως, η επιλογή κυβερνητών με κλήρωση δεν αποκλείει την ύπαρξη κομμάτων. Για την ακρίβεια, ίσως να την ενισχύει γιατί, όπως θα δείτε παρακάτω, εξαναγκάζει τα κόμματα να επικεντρωθούν στην πραγματικά πολιτική αποστολή τους: στη νομοθέτηση.
Εξουσίες: νομοθετική και εκτελεστική
Η αποτυχία ή η απροθυμία της εκτελεστικής εξουσίας να εφαρμόζει πολλούς από τους νόμους που ψηφίζει το Κοινοβούλιο αποτελεί μόνιμο παράπονο στη χώρα μας, από όλες τις πολιτικές παρατάξεις. Μάλιστα, κυκλοφορεί δεκαετίες το αστείο ότι στην Ελλάδα πρέπει να ψηφιστεί ένας νόμος που να υποχρεώνει την κυβέρνηση να εφαρμόζει τους νόμους.
Το 1748 ο Μοντεσκιέ[iv] και το 1787 οι συγγραφείς του αμερικανικού συντάγματος πρότειναν και καθιέρωσαν την αρχή της διάκρισης των εξουσιών, με στόχο την περιφρούρηση της ελευθερίας του λαού και την αποφυγή καταχρήσεων που πηγάζουν από τη μονοπώληση της εξουσίας. Αυτή ήταν η σημαντικότερη συμβολή του Διαφωτισμού στον τομέα της πολιτικής οργάνωσης των κοινωνιών. Στο πλαίσιο αυτό, το Κοινοβούλιο νομοθετεί, δηλαδή θέτει τους κανόνες, και η κυβέρνηση έχει αποκλειστική αποστολή την εφαρμογή των νόμων και την αντιμετώπιση κρίσεων.
Μάλιστα, στις ΗΠΑ, η διάκριση αυτή είναι τόσο ευκρινής που αυτό που εμείς αποτελούμε «κυβέρνηση» οι Αμερικανοί το λένε «διοίκηση» (administration), ενώ ως «κυβέρνηση» θεωρούν το σύνολο των τριών εξουσιών: η έννοια «US government» περιλαμβάνει τον πρόεδρο, το Κογκρέσο και τα ομοσπονδιακά δικαστήρια. Η προεδρική εξουσία στις ΗΠΑ περιορίζεται αποτελεσματικά από το Κογκρέσο, γιατί μόνο το Κογκρέσο έχει το δικαίωμα να δαπανήσει χρήματα. Εάν το Κογκρέσο δεν ψηφίσει την έγκριση δαπανών, η προεδρία δεν μπορεί να λειτουργήσει. Επίσης, η «διοίκηση» (δηλαδή ο πρόεδρος των ΗΠΑ) μπορεί να δαπανήσει κάθε οικονομικό έτος μόνο τα κονδύλια που έχει εγκρίνει το Κογκρέσο και για τους σκοπούς ακριβώς για τους οποίους τα έχει εγκρίνει το Κογκρέσο.
Με τον τρόπο αυτό, πιστό στις αρχές του Μοντεσκιέ, το αμερικανικό σύνταγμα διαχωρίζει επακριβώς τις εξουσίες. Μάλιστα, η «πρώτη εξουσία», σύμφωνα με το σύνταγμα των ΗΠΑ, είναι το Κογκρέσο, όχι ο πρόεδρος: το πρώτο άρθρο του συντάγματος ασχολείται με την εκλογή και τη λειτουργία του Κογκρέσου.
Τι σχέση έχουν τα παραπάνω με το θέμα αυτού του σημειώματος; Είναι απλό: εάν η εκτελεστική εξουσία σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία που βασίζεται στις αρχές του Διαφωτισμού έχει αποστολή την εφαρμογή των νόμων που ψηφίζει το Κοινοβούλιο, τότε δεν υπάρχει κανένας λόγος η κυβέρνηση αυτή να έχει ιδεολογική ταυτότητα ή απόχρωση. Ο λόγος είναι ότι η νομική υποχρέωση του πρωθυπουργού και των υπουργών είναι η εφαρμογή των νόμων που ψηφίζει το Κοινοβούλιο (συμπεριλαμβανόμενου του ετήσιου προϋπολογισμού), άρα οι ιδεολογικές απόψεις τους είναι αδιάφορες για την καλή άσκηση των καθηκόντων τους. Εξ ου και εκτελεστική εξουσία.
Στο πολιτειακό σύστημα που έχουμε στην Ελλάδα, ουσιαστικά, η νομοθετική και η εκτελεστική εξουσίες δεν είναι διακριτές. Αυτή η πλήρης ηγεμονία του εκάστοτε κυβερνώντος κόμματος είναι η πηγή μεγάλου μέρους των πολιτικών και των οικονομικών δεινών που έχουν πλήξει την πατρίδα μας στη νεότερη ιστορία της.
Εάν επιλέγουμε τον πρωθυπουργό και το υπουργικό συμβούλιο με κλήρωση, τότε η εκτελεστική εξουσία αποκτά τον χαρακτήρα που πρέπει να έχει σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία και εκλείπουν οι αιτίες που κάνουν τις ελληνικές κυβερνήσεις να αγνοούν την εφαρμογή των νόμων που ψηφίζει το Κοινοβούλιο. Η εφαρμογή των νόμων δεν θα επηρεάζει το πλέγμα κινήτρων των υπουργών γιατί δεν θα είναι εκλεγμένοι. Επιπλέον, θα μπορούσε να θεσμοθετηθεί μια επιτροπή βουλευτών και δικαστικών που να καθαιρούν υπουργούς οι οποίοι αμελούν ή αρνούνται να εφαρμόσουν τους νόμους.
Με τον τρόπο αυτό ο ρόλος των κομμάτων ενισχύεται. Αντί να επιδιώκουν τη νομή της εξουσίας, τα κόμματα νομοθετούν, κάτι που αποτελεί, επί της ουσίας, τον πυρήνα της διακυβέρνησης. Και οι ιδεολογικές τάσεις της κοινωνίας απεικονίζονται στους νόμους, οι οποίοι εφαρμόζονται μέχρι κεραίας από την εκτελεστική εξουσία, που αποτελείται από τυχαία επιλεγμένους συμπολίτες μας με εντολή την εφαρμογή των νόμων που ψηφίζει το Κοινοβούλιο.
Ποιοι να κυβερνούν
Στο σημείο αυτό, τίθεται το προφανές ερώτημα: πώς θα εξασφαλίσουμε ότι οι πολίτες που επιλέγονται σε θέσεις ευθύνης έχουν την ικανότητα να ασκήσουν τα καθήκοντα τους;
Στην αρχαία Αθήνα, η συμμετοχή στην κλήρωση επιλογής αξιωματούχων της πόλης ήταν εθελοντική. Επιπλέον, έπρεπε να υποβληθούν σε εξέταση για να διαπιστωθεί η ικανότητά τους να ασκήσουν δημόσιο αξίωμα. Στην περίπτωση της σύγχρονης Ελλάδος, οι εθελοντές για δημόσια αξιώματα θα πρέπει μάλλον να κατέχουν επαρκή γνώση της ιστορίας και του πολιτεύματος της χώρας, του συντάγματος, της λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, των δημόσιων οικονομικών και ακόμη γενικές γνώσεις για τον κόσμο στον οποίο ζούμε, όπως για την κλιματική αλλαγή, για την τεχνητή νοημοσύνη, τη βιοτεχνολογία κ.λπ. – χωρίς, φυσικά, να χρειάζεται να είναι ειδικοί στα θέματα αυτά.
Εάν τα παραπάνω φαίνονται υπερβολικά, δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα μέρος της ύλης των εξετάσεων για το διπλωματικό σώμα – και τα θέματα της βασικής κατάρτισης ενός δρώντος πολίτη.
Δυστυχώς, σήμερα, εμπιστευόμαστε τη διακυβέρνηση της χώρας μας και τη διαχείριση των δημόσιων οργανισμών σε ανθρώπους συχνά με μοναδικά προσόντα το φωτογενές χαμόγελό τους, το επίθετό τους ή το «βιογραφικό» τους. Το αναμφισβήτητο αποτέλεσμα αυτού του συστήματος επιλογής ηγετών είναι ότι η χώρα που έχει τον μεγαλύτερο εμπορικό στόλο του κόσμου και εκπροσωπείται δυσανάλογα στο διδακτικό προσωπικό των καλύτερων πανεπιστημίων του κόσμου έχει το δεύτερο χαμηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η επιλογή μέσω κλήρωσης θα έδινε την ευκαιρία να ασκήσουν πολιτική εξουσία και πολίτες που δεν είναι φωτογενείς, άνδρες, δικηγόροι και ενταγμένοι σε κομματικές διαδικασίες από τα σχολικά ή φοιτητικά χρόνια. Σε πολίτες που δεν ανήκουν σε πολιτικά τζάκια και δεν εξαρτώνται από οικονομικές δυναστείες και ομίλους Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης.
Να σημειωθεί εδώ ότι άνθρωποι που δεν έχουν «άκρες» σε τζάκια και δυναστείες είναι καλύτεροι διαχειριστές της εξουσίας: έρευνες έχουν δείξει ότι καταγόμενοι από οικογένειες χαμηλών εισοδημάτων τείνουν να είναι πιο αποτελεσματικοί ηγέτες[v] και λιγότερο απατεώνες[vi]. Αυτό οφείλεται στο ότι είναι λιγότερο επιρρεπείς στον ναρκισσισμό και στο αίσθημα υπεροχής έναντι των συνανθρώπων τους.
Επιπλέον, εάν δεν υπάρχουν εκλογές, δεν υπάρχει ανάγκη διεξαγωγής και χρηματοδότησης προεκλογικών εκστρατειών. Έτσι, αδρανοποιείται η επιρροή των ολιγαρχών, των συνδικάτων και των ΜΜΕ στην επιλογή των διαχειριστών της εξουσίας. Κάθε πολίτης θα έχει πραγματικά και για πρώτη φορά την ίδια βαρύτητα στην άσκηση της δημοκρατικής εξουσίας και τις ίδιες πιθανότητες να την ασκήσει, ανεξάρτητα από την κοινωνική προέλευσή του και τις οικονομικές δυνατότητές του.
Βάλτε τη φαντασία σας να δουλέψει: τέλος στις πολιτικές νεολαίες και στις φοιτητικές παρατάξεις, μοναδικός λόγος ύπαρξης των οποίων είναι η επώαση των κομματικών στελεχών και πολιτικών του μέλλοντος. Τέλος στην αέναη εκλογολογία. Τέλος στους πρωθυπουργούς και στους υπουργούς που αρνούνται να εφαρμόσουν το νόμο και να λάβουν μέτρα βελτίωσης της ζωής των πολιτών με το φόβο της εκλογικής αποτυχίας. Ο κατάλογος των δυσλειτουργιών και των απαράδεκτων συμπεριφορών που θα μπορούσαν να εξαλειφθούν με τον τρόπο αυτό είναι μακρύς και αποκαρδιωτικός – για την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε σήμερα.
Ένας πρωθυπουργός που θα είχε επιλεγεί με κλήρωση μάλλον θα διέταζε την αστυνομία να εφαρμόζει τον νόμο απαρέγκλιτα ή θα άδειαζε τα πεζοδρόμια από τραπεζοκαθίσματα χωρίς να τον ενδιαφέρουν οι αντιδράσεις μερικών χιλιάδων παραβατών.
Ένας πρωθυπουργός που θα είχε επιλεγεί με κλήρωση μάλλον θα είχε ψηφιοποιήσει τον δημόσιο τομέα από τη δεκαετία του 1990: οι τεχνολογικές ικανότητες «εθνικών προμηθευτών» και οι επιθυμίες των συνδικαλιστικών συμμοριών του Δημοσίου δεν θα αποτελούσαν παράγοντες στην απόφαση.
Ένας πρωθυπουργός που θα είχε επιλεγεί με κλήρωση μάλλον θα δούλευε ακάματα για να κάνει τα ελληνικά ΑΕΙ ιδρύματα μάθησης και παραγωγής τεχνολογίας και γνώσης και όχι αυτό που είναι σήμερα: προπύργια παραβατικότητας, ανομίας, εγκληματικότητας και συντριβής των ονείρων των παιδιών που επιζητούν τη γνώση και την αριστεία.
Ένας πρωθυπουργός που θα είχε επιλεγεί με κλήρωση μάλλον θα αντέγραφε τις πρακτικές των δύο καλύτερων δημόσιων συστημάτων υγείας του κόσμου (της Γαλλίας και της Ιταλίας) και θα έκανε το ΕΣΥ το καμάρι του ελληνικού λαού και της ελληνικής πολιτείας. Δεν θα επέτρεπε ποτέ τον εξευτελισμό στον οποίο υπόκεινται καθημερινά πολλοί συμπατριώτες μας. Θα εξασφάλιζε χρηματοδότηση για να αμείβονται γιατροί και νοσοκόμες ανταγωνιστικά.
Και εάν κάποιος αντιτείνει ότι η επιλογή ηγετών και διαχειριστών με κλήρωση εξαλείφει την ιδεολογία από τη δημοκρατική διακυβέρνηση, απαντώ: Ίσως – και λοιπόν; Πότε η λήψη αποφάσεων με ιδεολογικά κριτήρια ωφέλησε τη χώρα μας και το λαό της;
Και επιπλέον, ποιες ακριβώς είναι οι καίριες αποφάσεις που μπορεί να κληθεί να πάρει ένας έλληνας ηγέτης στα μέσα του 21ου αιώνα που να επηρεαστούν ριζικά από την οποιαδήποτε ιδεολογία; Θυμηθείτε ότι τον Ιούλιο 2015, το 63% του εκλογικού σώματος έδωσε, ουσιαστικά, εντολή στην τότε κυβέρνηση να έρθει σε ρήξη με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Και αυτή δεν το έκανε. Γιατί, ακόμη και εκείνοι οι συγκεκριμένοι κυβερνώντες, με τις γνωστές ιδεοληψίες και ελλείψεις τους, μάλλον αισθάνθηκαν ότι ούτε το 63% του δημοψηφίσματος δεν τους παρέχει εξουσιοδότηση να καταστρέψουν τη χώρα.
Ευτυχώς, στις μέρες μας οι ιδεολογικές διαφορές, εκτός των κομμάτων των οποίων δεδηλωμένος στόχος είναι η κατάλυση της δημοκρατίας (π.χ. ΚΚΕ), περιορίζονται σε διαφοροποιήσεις στη φορολογική πολιτική, άντε και σε ζητήματα δικαιωμάτων. Όχι σε θεμελιώδη ζητήματα δημοκρατίας και στρατηγικού προσανατολισμού της χώρας.
Το διά ταύτα
Πόσο ουτοπική είναι αυτή η ιδέα;
Οι άνθρωποι τείνουμε, από τη φύση μας, να υιοθετούμε την καθεστηκυία τάξη ως τη «φυσιολογική κατάσταση των πραγμάτων» και να θεωρούμε οτιδήποτε καινοτόμο ή εκτός τρέχουσας ροής με καχυποψία και αρνητική διάθεση. Στην Ελλάδα μάλιστα, η συντηρητική και φοβική αυτή αντιμετώπιση των αλλαγών είναι ιδιαίτερα έντονη: ίσως όχι σε σύγκριση με την τουρκική ή την πακιστανική κοινωνία, αλλά σίγουρα σε σχέση με χώρες που θέλουμε να θεωρούμε συνεταίρους μας, όπως η Ολλανδία και η Δανία. Αυτός είναι ο κύριος κοινωνικός λόγος για τον οποίο η Ελλάδα είναι ουραγός στη καινοτομία και στην παραγωγή νέων ιδεών και πρωτότυπης σκέψης.
Ίσως να είναι η ώρα να αρχίσουμε να αλλάζουμε αυτή τη νοοτροπία και, ίσως, η στιγμή είναι κατάλληλη, γιατί την τύχη της χώρας την έχουμε στα χέρια μας οι ανήκοντες στη λεγόμενη Generation X, όσοι δηλαδή γεννήθηκαν την περίοδο 1965-80, Έλληνες που, για πρώτη φορά στην ιστορία μας, δεν ζήσαμε ανέχεια, στερήσεις, πόλεμο και πολιτική ανωμαλία. Μια γενιά για την οποία η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η Ευρώπη είναι αυτονόητα και αδιαπραγμάτευτα συστατικά της ζωής μας.
Η εφαρμογή της επιλογής ηγετών και διαχειριστών με κλήρωση στα καθ’ ημάς, αν ήταν δυνατόν να συμβεί, θα έπρεπε, ασφαλώς, να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης, για τη διαδικασία όσο και για το χρονοδιάγραμμα. Μια μόνιμη επιστημονική επιτροπή της Βουλής θα μπορούσε να αναλάβει αυτό το έργο.
Επίσης, προφανώς, δεν θα ξεκινούσε κάποιος από το αξίωμα του πρωθυπουργού: δήμαρχοι, περιφερειάρχες, δημοτικά συμβούλια, περιφερειακά συμβούλια, διοικητές νοσοκομείων και ΔΕΚΟ κ.ά. θα έπρεπε να ήταν τα πρώτα δημόσια αξιώματα που θα επιλέγονταν με τη διαδικασία της κλήρωσης μεταξύ υποψηφίων που πληρούσαν τα κριτήρια που περιγράφηκαν παραπάνω. Επίσης, θα έπρεπε να απαντηθούν ερωτήματα για το αν οι επιλεγέντες θα έπρεπε να έχουν μια ή περισσότερες θητείες, ποια θα ήταν η διαδικασία καθαίρεσης ανάξιων ή παραβατικών, κ.λπ.
Θεωρώ ότι, αν ποτέ φτάναμε να δεχτούμε μια τέτοια πρόταση, θα υφίσταντο δύο προαπαιτούμενα για την εφαρμογή της επιλογής ηγετών με κλήρωση. Το πρώτο θα ήταν η ανάδυση ενός αλτρουιστή ηγέτη που θα πρότεινε αυτή τη νέα πολιτική οργάνωση και, επί της ουσίας, θα προετοίμαζε το κόμμα του για την αυτοδιάλυσή του. Με άλλα λόγια, θα χρειαζόταν ένας ηγέτης που θα ελάμβανε αποφάσεις με γνώμονα το δημόσιο και το εθνικό συμφέρον και όχι το προσωπικό του.
Το δεύτερο προαπαιτούμενο θα ήταν μια ευρεία λαϊκή αποδοχή και πίεση για τη μεταρρύθμιση: αυτό θα απαιτούσε οργάνωση και χρηματοδότηση γιατί η κοινωνική αποδοχή της ιδέας αυτής μπορεί να στηριχθεί μόνο στην πειθώ και στην αλλαγή νοοτροπίας, τρόπου σκέψης. Αυτοί που θα πείθονταν εύκολα θα ήταν όσοι δεν θα ήθελαν το κράτος και τα κόμματα στα πόδια τους και δεν θα εξαρτούσαν την επιβίωση και την ευημερία τους από τη διαπλοκή και τα πάρε-δώσε με πολιτικούς, κόμματα και Δημόσιο. Όσοι, όμως, όπως λένε οι Αμερικανοί, «επαγγέλλονται την ψήφο τους» προφανώς θα αντιστέκονταν με μένος στην αλλαγή που προτείνεται παραπάνω. Και θα είχαν τη συμπαράσταση των οικονομικών συμφερόντων που, λιγότερο ή περισσότερο, στηρίζουν την οικονομική και πολιτική κυριαρχία τους στη διάδραση με το Δημόσιο και στην ύπαρξη εκλεγμένων αντιπροσώπων, τους οποίους μπορούν να εκβιάζουν και να εξαγοράζουν.
Κλείνοντας, φτάνει να πω ότι οι παραπάνω ιδέες και προτάσεις έχουν γραφτεί με αφορμή ένα άρθρο του Άνταμ Γκραντ στους New York Times. Δεν αποτελούν επαναστατικό μανιφέστο ή οδηγίες χρήσης για την ανατροπή του κομματικού συστήματος της δημοκρατίας. Το μόνο που θέλησα ήταν να καταγραφούν στα ελληνικά οι ρηξικέλευθες αυτές ιδέες για μια, πιθανόν, καλύτερη και, μάλλον, αμεσότερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία γιατί, από τον περσινό Αύγουστο, που δημοσιεύθηκε το άρθρο του Γκραντ, δεν είδα καμία αναφορά στα ελληνικά ΜΜΕ, κάτι που βεβαίως δεν με εξέπληξε.
[i] Ridley Scott, Gladiator, DreamWorks Pictures, 2000.
[ii] S. Alexander Haslam, Craig McGarty, Patricia M. Brown, Rachael A. Eggins, Brenda E. Morrison, Katherine J. Reynolds, “Inspecting the Emperor's Clothes: Evidence That Random Selection of Leaders Can Enhance Group Performance”, Group Dynamics Theory Research and Practice, September 1998.
[iii] Peter Muris, Harald Merckelbach, and Ewout Meijer, “The Malevolent Side of Human Nature: A Meta-Analysis and Critical Review of the Literature on the Dark Triad (Narcissism, Machiavellianism, and Psychopathy)”, Perspectives on Psychological Science, Volume 12, Issue 2, March 2017.
[iv] Charles Louis de Secondat, Baron de La Brède et de Montesquieu, De L’ Esprit des Loix, 1η έκδοση, 1748.
[v] Sean R. Martin, Stéphane Côté and Todd Woodruff, “Echoes of Our Upbringing: How Growing Up Wealthy or Poor Relates to Narcissism, Leader Behavior, and Leader Effectiveness,” Academy of Management Journal, Vol. 59, No. 6, April 2016.
[vi] Paul K Piff, Daniel Stancato, Stéphane Côté, “Higher social class predicts increased unethical behavior”, Proceedings of the National Academy of Sciences 109(11):4086-91. February 2012.
