Ξεκινώντας από το 2014 και ιδιαίτερα από το 2022, η Μόσχα εφάρμοσε μια εξωφρενική πολιτική εκτόπισης και απέλασης ουκρανών πολιτών –συμπεριλαμβανομένων χιλιάδων ασυνόδευτων ανηλίκων και εφήβων– σε μεγάλη κλίμακα και με τη βία του ρωσικού κράτους. Ένας από τους στόχους της ρωσικής εισβολής από το 2022 και μετά είναι η σύλληψη και, στη συνέχεια, η αναγκαστική μετακίνηση μεγάλου αριθμού ουκρανών πολιτών σε ρωσικά εδάφη προκειμένου να στηριχθεί ο μειούμενος πληθυσμός της Ρωσίας. Για τη Μόσχα, αυτός ο στόχος μπορεί να είναι εξίσου σημαντικός με την προσάρτηση ουκρανικού εδάφους. Ο εκτοπισμός και η απέλαση παιδιών, ένα κανονικό ρωσικό παιδομάζωμα, λαμβάνει χώρα στην κατεχόμενη από την Ουκρανία Κριμαία και το Ντονμπάς ήδη από το 2014. Ωστόσο, αυτό δεν έγινε ευρέως γνωστό ώς το 2022, όταν ο αριθμός αυτών των παράνομων μεταφορών αυξήθηκε απότομα.
Παιδιά του Πολέμου
Από τις 24 Φεβρουαρίου 2022 έως σήμερα, η Ρωσία είχε εκτοπίσει ή απελάσει τουλάχιστον 19.546 ασυνόδευτα παιδιά από την Ουκρανία. Αυτός είναι ο επίσημος αριθμός που παρέχεται από την πύλη «Παιδιά του Πολέμου» της ουκρανικής κυβέρνησης. Ωστόσο, το στατιστικό αυτό στοιχείο περιλαμβάνει μόνο τα παιδιά για τα οποία έχουν δοθεί στην κυβέρνηση πληροφορίες από συγγενείς, μάρτυρες ή τοπικές αρχές, με αντικείμενο την απέλαση κάποιου παιδιού στη Ρωσία ή τη βίαιη μεταφορά του εντός των κατεχομένων από τη Ρωσία τμημάτων της Ουκρανίας, καθώς και όπου τα στοιχεία αυτά μπορούν ήδη να ελεγχθούν. Κατά πάσα πιθανότητα, ο πραγματικός αριθμός είναι σημαντικά υψηλότερος.
Περιλαμβάνουν «παιδιά πολέμου» με την πιο κυριολεκτική έννοια, δηλαδή ανήλικους ή νεαρούς που για διάφορους λόγους έμειναν μόνοι τους κατά τη διάρκεια των μαχών. Τα ασυνόδευτα παιδιά έχουν συγκεντρωθεί από ρώσους αξιωματούχους και ακτιβιστές από τη γραμμή του μετώπου ή από τα κατεχόμενα ουκρανικά εδάφη. Οι γονείς ή οι συγγενείς ορισμένων παιδιών έχουν πειστεί από ρώσους πράκτορες (αξιωματούχους, ακτιβιστές, συνεργάτες κ.λπ.) να στείλουν τα παιδιά τους σε ρωσικές θερινές κατασκηνώσεις ή άλλα κέντρα αναψυχής. Έπειτα από μια συμφωνημένη περίοδο αναψυχής, πολλά κρατήθηκαν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ή/και μεταφέρθηκαν αλλού. Ώς τον Σεπτέμβριο του 2023, σύμφωνα με το Περιφερειακό Κέντρο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Regional Centre for Human Rights-RCHR), είχαν απελαθεί ή εκτοπιστεί έως και 3.855 ανήλικα ορφανά και άλλα ανήλικα παιδιά που ζούσαν σε ουκρανικά παιδικά σπίτια. Ορισμένα παιδιά από την Ουκρανία έχουν χωριστεί από τους γονείς τους στα λεγόμενα «στρατόπεδα διήθησης» κατά μήκος της γραμμής του μετώπου.
Τα περισσότερα από αυτά τα παράνομα μεταφερόμενα ασυνόδευτα παιδιά από την Ουκρανία έχουν στενούς συγγενείς ή άλλους νόμιμους κηδεμόνες. Ορισμένοι από τους τελευταίους ζουν στις ελεγχόμενες από τις ρωσικές δυνάμεις εισβολής περιοχές της Ουκρανίας, ενώ άλλοι είναι εκτοπισμένοι και ζουν στο εξωτερικό. Στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, ούτε οι συγγενείς ούτε οι αρμόδιες ουκρανικές κυβερνητικές αρχές έχουν δώσει ρητή άδεια για τις μόνιμες μεταφορές αυτών των ασυνόδευτων παιδιών στη Ρωσία. Ορισμένοι παιδικοί καταυλισμοί στη Ρωσία διαφημίζονται ως «κέντρα ένταξης» για παιδιά από την Ουκρανία.
Πλήθος νέες νομικές πράξεις υιοθετήθηκαν από τη Ρωσία το 2022-2023 για να διευκολύνουν τη «ρωσοποίηση» και την αφομοίωση των παιδιών από την Ουκρανία. Οι αναθεωρήσεις αυτές έχουν οδηγήσει σε μια κατάσταση στην οποία, σύμφωνα με έκθεση του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη, τα παιδιά «δεν έχουν ουσιαστικά κανένα λόγο στην όλη διαδικασία [της αλλαγής ιθαγένειας] και το ίδιο ισχύει και για τους γονείς τους ή άλλους (αρχικούς) νόμιμους κηδεμόνες σε περιπτώσεις, όπου τα παιδιά χωρίζονται απ’ αυτούς».
Η χορήγηση της ρωσικής ιθαγένειας δίνει στα υιοθετημένα παιδιά το δικαίωμα σε «κοινωνικές εγγυήσεις», με άλλα λόγια τους δίνει πρόσβαση σε κρατικές επιδοτήσεις. Αυτό δημιουργεί οικονομικά κίνητρα για τους δυνητικούς υιοθετούντες. Σύμφωνα με τον ρωσικό οικογενειακό κώδικα, τα υιοθετημένα παιδιά είναι ισότιμα ως προς το καθεστώς με τα βιολογικά παιδιά των γονέων τους, γεγονός που επιτρέπει την αλλαγή του ονόματος, του επωνύμου και της ημερομηνίας όπως και του τόπου γέννησης του παιδιού. Αυτό καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την εξακρίβωση του καθεστώτος των υιοθετημένων από τη Ρωσία παιδιών από την Ουκρανία και των συγγενών τους στην Ουκρανία.
Στη διαδικασία απέλασης και υιοθεσίας συμμετέχουν ρωσικοί κυβερνητικοί φορείς, με την Επίτροπο για τα παιδιά, Μαρία Λβόβα-Μπέλοβα –που καταζητείται από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο– να διαδραματίζει συντονιστικό ρόλο. Δεκάδες ρωσικές, ομοσπονδιακές, περιφερειακές και τοπικές υπηρεσίες εφαρμόζουν το κυβερνητικό πρόγραμμα εκτοπισμού και εκρωσισμού (russification). Ασχολούνται με τον υλικοτεχνικό συντονισμό, με τη συγκέντρωση χρημάτων, με την παροχή προμηθειών, με τη διαχείριση των παιδικών καταυλισμών, καθώς και με την προώθηση της εκστρατείας εκρωσισμού εντός της Ρωσίας και στις κατεχόμενες περιοχές της Ουκρανίας.
Ουκρανοί αξιωματούχοι έχουν απευθύνει πολλές εκκλήσεις προς τη Ρωσία. Τον Μάρτιο του 2023, η αντιπρόεδρος της ουκρανικής κυβέρνησης Iρίνα Βέρεστσουκ ζήτησε από τη Μόσχα «να παραδώσει αμέσως τους καταλόγους όλων των ορφανών [από την Ουκρανία] και των παιδιών που στερούνται γονεϊκής φροντίδας» και βρίσκονται υπό την επιτροπεία της Μόσχας. Από το 2022, η ουκρανική κριτική έχει γίνει όλο και πιο στοχευμένη προς τους διεθνείς οργανισμούς οι οποίοι έχουν αναλάβει δράση για να αποτρέπουν τις βίαιες μετακινήσεις παιδιών ή και για να συμβάλλουν στην επιστροφή τους. Παραδόξως, αντί να προλαμβάνει και να αντιστρέφει τις βίαιες μεταφορές, ο Ερυθρός Σταυρός της Λευκορωσίας, έως πρόσφατα μέλος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Ερυθρού Σταυρού (ΔΕΕΣ), συμμετείχε στην απέλαση παιδιών από την Ουκρανία στη Λευκορωσία. Η ΔΕΕΣ, ο ειδικός αντιπρόσωπος του γενικού γραμματέα του ΟΗΕ για τα παιδιά και τις ένοπλες συγκρούσεις και το Ταμείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Παιδιά (UNICEF) κλήθηκαν να εντείνουν το έργο τους για τον εντοπισμό, την επιστροφή και την επανένωση των απαχθέντων παιδιών με τις οικογένειές τους.
Καθώς οι απελάσεις παιδιών συνεχίζονται έως σήμερα και μόνο πολύ λίγες απ’ αυτές έγινε δυνατόν να αποτραπούν, η ουκρανική κυβέρνηση έχει αναλάβει διάφορες πρωτοβουλίες. Αυτές περιλαμβάνουν το Κέντρο Προστασίας των Δικαιωμάτων του Παιδιού, το πρόγραμμα Bring Kids Back UA, καθώς και το Συντονιστικό Συμβούλιο για την Προστασία και την Ασφάλεια των Παιδιών. Το Ίδρυμα Save Ukraine, τα Παιδικά Χωριά SOS και το Περιφερειακό Κέντρο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (RCHR) είναι μεταξύ των ουκρανικών ΜΚΟ που υποστηρίζουν ή διαχειρίζονται την επιστροφή των παιδιών. Ωστόσο, μόνο περίπου 400 παιδιά από τα μέχρι στιγμής σχεδόν 20.000 επίσημα καταγεγραμμένα που έχουν εκτοπιστεί, έγινε δυνατόν να επιστρέψουν σε έδαφος που ελέγχεται από το ουκρανικό κράτος.
Η διεθνής κοινή γνώμη καθυστέρησε πολύ να καταλάβει τι ακριβώς σήμαινε η μαζική απέλαση παιδιών στη Ρωσία, γι’ αυτό και άργησε να ευαισθητοποιηθεί. Την 1η Ιουλίου 2022, διεθνείς οργανώσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων, ανταποκρινόμενες στις εκκλήσεις της ουκρανικής κυβέρνησης και στο διεθνές δίκαιο, ζήτησαν μορατόριουμ στις διακρατικές υιοθεσίες παιδιών από την Ουκρανία. Ώς τις αρχές Μαρτίου 2023, η έκκληση αυτή είχε υπογραφεί από 43 ΜΚΟ. Όμως, πολύ νωρίς, τον Σεπτέμβριο του 2022, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είχε εγκρίνει ψήφισμα με το οποίο καλούσε τη Ρωσία, μεταξύ άλλων:
Να σταματήσει αμέσως [...] όλες τις αναγκαστικές μεταφορές παιδιών στα κατεχόμενα από τη Ρωσία εδάφη και στη Ρωσική Ομοσπονδία, καθώς και κάθε διακρατική υιοθεσία παιδιών που μεταφέρονται από το σύνολο της διεθνώς αναγνωρισμένης επικράτειας της Ουκρανίας. [...] Να καταργήσει κάθε νομοθεσία που διευκολύνει την υιοθεσία παιδιών από την Ουκρανία. [...] Να παράσχει αμέσως πληροφορίες για τα ονόματα, τον τόπο διαμονής και την ευημερία όλων των Ουκρανών που κρατούνται ή απελαύνονται και να επιτρέψει καθιστώντας δυνατή την ασφαλή επιστροφή όλων των ουκρανών πολιτών, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών.
Σε ψήφισμα του Φεβρουαρίου 2023, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο προχώρησε περαιτέρω και δήλωσε ότι η μεταφορά παιδιών από μια χώρα σε μια άλλη συνιστά το έγκλημα της γενοκτονίας.
Την 1η Ιουνίου 2023, Παγκόσμια Ημέρα του Παιδιού, 23 ξένες διπλωματικές αποστολές στην Ουκρανία εξέδωσαν κοινή δήλωση με θέμα την αναγκαστική απέλαση των παιδιών της Ουκρανίας στη Ρωσία, η οποία κατέληγε στο συμπέρασμα: «Θα καταστήσουμε τη Ρωσία υπεύθυνη για τις παράνομες και βάρβαρες ενέργειές της στην Ουκρανία».
Παρά τη συνολική καταδίκη, χιλιάδες ασυνόδευτοι ανήλικοι Ουκρανοί παραμένουν στη Ρωσία ή σε κατεχόμενα από τη Ρωσία εδάφη χωρίς τους νόμιμους κηδεμόνες τους. Όσο περισσότερο μένουν μακριά από τα σπίτια και τις οικογένειές τους, τόσο πιο επώδυνος, περίπλοκος και αμφίβολος γίνεται ο μελλοντικός επαναπατρισμός τους. Ώσπου να έρθουν στην εξουσία πιο υπεύθυνες κυβερνήσεις στη Ρωσία και στη Λευκορωσία, απαιτείται μαζική πολυμερής και προσανατολισμένη σε πολλαπλές κατευθύνσεις δράση για να επέλθει γρήγορη και απτή αλλαγή.
Αναγκαία η διεθνής αντίδραση
Οι εθνικοί και υπερεθνικοί φορείς πρέπει να περάσουν από τις λεκτικές παρεμβάσεις σε δράση προσανατολισμένη στα αποτελέσματα. Το Περιφερειακό Κέντρο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων (RCHR) πρότεινε, αντί να αναφέρεται απλώς η μαζική απέλαση παιδιών στη Ρωσία σε γενικές ανθρωπιστικές ή πολιτικές δηλώσεις, να υιοθετηθούν και να δημοσιοποιηθούν επίσημα ad hoc έγγραφα που να απαιτούν ειδικά τον επαναπατρισμό των παιδιών από την Ουκρανία. Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ και όσο το δυνατόν περισσότερα εθνικά Κοινοβούλια οφείλουν να το πράξουν.
Επιπλέον, το Περιφερειακό Κέντρο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (RCHR) πρότεινε:
- να συναφθούν συμφωνίες μεταξύ της Ουκρανίας και των πρόθυμων εταίρων για συνεργασία στον επαναπατρισμό.
- ο κατάλογος των υπό καθεστώς κυρώσεων Ρώσων που εμπλέκονται σε απελάσεις πρέπει να διευρυνθεί και να επεκταθούν τα μέσα επηρεασμού των ήδη υπό καθεστώς κυρώσεων προσώπων.
- το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο πρέπει να εκδώσει νέα εντάλματα σύλληψης κατά το πρότυπο εκείνων κατά του Πούτιν και της Λβόβα-Μπέλοβα.
- πρέπει να προστεθούν νέα εγκλήματα σε εκείνα που απαριθμούνται στα υφιστάμενα εντάλματα.
- τα παγωμένα ρωσικά περιουσιακά στοιχεία πρέπει να κατασχεθούν και να διατεθούν εκ νέου για τις ανάγκες των παιδιών που έχουν πέσει θύματα παράνομης απέλασης και αναγκαστικού εκτοπισμού.
- οι περιορισμοί για τους ρώσους αξιωματούχους που εμπλέκονται στην απέλαση και τον εκρωσισμό των παιδιών της Ουκρανίας πρέπει να υπολογιστούν σοβαρά στα πακέτα κυρώσεων της ΕΕ. Οι σχετικές κυρώσεις της ΕΕ χρειάζεται να επεκταθούν σε ρωσικές ΜΚΟ, εταιρείες, σχολεία, πανεπιστήμια, επαγγελματικές οργανώσεις κ.ο.κ. που συμμετέχουν –συχνά ανοιχτά, ακόμη και επιδεικτικά– στις προσπάθειες απέλασης από τη χώρα τους και εκρωσισμού.
Περαιτέρω προτάσεις του Περιφερειακού Κέντρου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (RCHR) περιλαμβάνουν: διεύρυνση των καταλόγων των επιβεβαιωμένων και πιθανών απελαθέντων από ουκρανικές περιοχές παιδιών. μεταφορά αυτών των καταλόγων προς επαλήθευση στη Ρωσία μέσω των σχετικών διεθνών οργανισμών ή τρίτων κρατών. προσδιορισμό των τοποθεσιών εντός και εκτός Ουκρανίας για την προσωρινή εγκατάσταση των παιδιών που επιστρέφουν στην Ουκρανία, με τους συγγενείς τους ή με άλλους εξουσιοδοτημένους φροντιστές.
Μια περίπλοκη πρόκληση είναι οι τρόποι με τους οποίους θα ειδοποιηθούν και θα ενημερωθούν τα τμήματα της διεθνούς κοινότητας που εξακολουθούν να αγνοούν σε μεγάλο βαθμό την κλίμακα, τη σοβαρότητα και την τραγωδία των πολιτικών απομάκρυνσης παιδιών που υιοθετεί και εφαρμόζει η Ρωσία. Ενώ πολλοί ενδιαφερόμενοι ακαδημαϊκοί, πολιτικοί και διπλωμάτες στη Δύση είναι καλά ενημερωμένοι, η σκανδαλώδης αυτή κατάσταση δεν έχει γίνει ευρύτερα γνωστή στους πολίτες των ευρωπαϊκών και άλλων χωρών. Αυτό το κενό πληροφόρησης πρέπει να καλυφθεί, χρειάζεται μάλιστα να δοθεί έμφαση στις χώρες όπου οι θέσεις του Κρεμλίνου για τον ρωσοουκρανικό πόλεμο έχουν πέραση. Ειδικές υποτροφίες, βραβεία, διαγωνισμοί, περιοδείες, συναντήσεις, εργαστήρια κ.λπ. για ανθρώπους των ΜΜΕ και για καλλιτέχνες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε ρεπορτάζ ή σε καλλιτεχνικά έργα που θα ευαισθητοποιούν για το ζήτημα.
Η επιθετική πολιτική της Μόσχας για την απομάκρυνση παιδιών από τις περιοχές όπου ζούσαν είναι μια ακόμα έκφανση του είδους του πολέμου και διεξάγει η Ρωσία κατά της Ουκρανίας: στόχος της Μόσχας είναι και η δημογραφική, όχι μόνο η γεωγραφική κατάκτηση. Η λεγόμενη «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» του Κρεμλίνου είναι ένα εθνικό - πολιτισμικό και όχι μόνο στρατιωτικοπολιτικό σχέδιο. Η αποκάλυψη των λεπτομερειών των φρικτών πολιτικών εκτοπισμού και απέλασης παιδιών που εφαρμόζει η Μόσχα στην Ουκρανία από το 2014 δεν είναι μόνο ηθικό καθήκον των ευαίσθητων πολιτών και των διεθνών οργανισμών. Μπορεί επίσης να βοηθήσει στην κατανόηση της γενοκτόνου φύσης που είναι χαρακτηριστικό της επίθεσης της Ρωσίας και να συμβάλει στην κατανόηση της αναγκαιότητας αυτή η επίθεση να σταματήσει το συντομότερο δυνατόν.
* Το άρθρο συνοψίζει τα ευρήματα της έκθεσης «Αναγκαστική μεταφορά και απέλαση παιδιών από την Ουκρανία: Απαντήσεις και μέτρα λογοδοσίας και καταλογισμού» («Forcible transfer and deportation of Ukrainian children: Responses and accountability measures» - https://www.europarl.europa.eu/thinktank/sk/document/EXPO_STU(2024)754442) τη διεξαγωγή της οποίας ανέθεσε το καλοκαίρι του 2023 η Υποεπιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.