Η διαλεκτική οπτική του Χέγκελ, από τη μία μεριά, μπορούσε να ιχνηλατεί κάποια προοπτική για άρση αντινομιών του κοινωνικού βίου μέσα σε ένα πολιτειακό συγκρότημα με υψηλότερη συνθετότητα από τα –έως τότε– ιστορικώς εγνωσμένα. Ενώ, από την άλλη μεριά, άφηνε να πλανάται κάποια αβεβαιότητα ως προς αυτή την προοπτική, καθόσον η κοινωνική πραγματικότητα διασχίζεται εγγενώς από αντινομίες αξεπέραστες.
Στις Βασικές γραμμές της Φιλοσοφίας του Δικαίου φέρνει στο φως ότι η ιδέα του προσώπου έχει ορισμένη συνάφεια με τον εγωισμό του homo economicus. Η ιδέα της ελευθερίας δεν είναι άσχετη με τη φτώχεια ως έμπρακτη ανελευθερία. Η ιδέα του Λόγου ανέχεται –μέχρις ενός βαθμού– την έλλειψη αληθινής καθολικότητας ή συνεκτικής πολιτικής κοινότητας[2].
Για την εγελιανή διαλεκτική φιλοσοφία, στην αστική κοινωνία συγκαταβιώνει η ιδιαιτερότητα των προσώπων με την καθολικότητα της δικαιοπολιτικής βαθμίδας της πολιτείας. Τούτο αντικατοπτρίζεται ως ανυπέρβλητη διαφορά –μέσα στο ίδιο πρόσωπο– ανάμεσα σε ιδιώτη και μέλος του κοινωνικού συνόλου, όπως επίσης ανάμεσα σε άνθρωπο και πολίτη.
Η διαφορά αυτή δεν μπορεί παρά να υφίσταται ως ενότητα αντιθέτων υπό την σκέπη της πολιτείας, ως εγγυήτριας της αντικειμενικής ηθικοπολιτικής τάξης (Sittlichkeit). Ωστόσο, η εν λόγω διαφορά νοείται ως ενότητα ανάμεσα σε διακριτά μέρη, κανένα από τα οποία δεν αρμόζει να υποταχθεί στο άλλο.
Η αναγκαία ενότητα αντίρροπων δυνάμεων
Αξίζει να σταθούμε στο σημείο αυτό, ως ζήτημα κεφαλαιώδους σπουδαιότητας για το παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας. Το «δικαίωμα της υποκειμενικότητας» διαφέρει βεβαίως από την καθολικότητα που μια πολιτεία με έννομη τάξη ελευθερίας συμπυκνώνει ως ορίζοντα νοήματος και δράσης. Ωστόσο αμφότερα τα σκέλη συνανήκουν γόνιμα στην Ιδέα της ελευθερίας, ακριβώς επειδή δεν είναι ταυτόσημα, αλλά διατελούν σε διηνεκή αντίφαση μεταξύ τους. Ειδάλλως ενεδρεύει ο μέγας ηθικοπολιτικός κίνδυνος, η μία πλευρά να κατισχύσει μονομερώς έναντι της άλλης, εκμηδενίζοντάς την. Σ’ αυτό το ενδεχόμενο θα προέκυπτε μια αποστεωμένη «ενότητα χωρίς αντίφαση»[3].
Αποφασιστικό στοιχείο αυτής της αναγκαίας ενότητας αντίρροπων δυνάμεων είναι ότι αναγνωρίζεται αμετάκλητα η ελευθερία καθενός να προάγει «κατ’ ιδίαν ως άνθρωπος» υποκειμενικά συμφέροντα και σχέδια ζωής. Συνάμα όμως, ο ίδιος καλείται να εκπληρώνει και ουσιώδεις υποχρεώσεις του ως «κοινωνός και πολίτης». Σύμφωνα με τον Έγελο, τα άτομα ολοκληρώνονται ως άνθρωποι χάρη στην ιδιότητα του πολίτη.
Μέσα στο ίδιο πρόσωπο, από τη μία πλευρά, η κατάφαση της ιδιότητας του κοινωνού συνεπάγεται ότι το άτομο υπέχει ως πολίτης υποχρεώσεις έναντι της κοινωνίας και του κράτους. Από την άλλη πλευρά, ταυτόχρονα, μέσα στο πρόσωπο η κατάφαση της ιδιότητας του ελεύθερου ανθρώπου συνεπάγεται ότι οι αξιώσεις κοινωνικής αλληλεγγύης είναι καθ’ όλα θεμιτές, αρκεί να μη θίγουν τα ουσιώδη της ατομικής ελευθερίας επιμέρους ανθρώπων.
Ούτε σκιά αμφιβολίας διαπερνά την εγελιανή σκέψη ότι, εάν κάποτε δοκιμαζόταν ιστορικά να «αφομοιωθεί» το επιμέρους στο όλον, θα καταστρεφόταν ο αναγκαίος αρνητικός δεσμός ανάμεσά τους[4]. Τι θα επακολουθούσε, εάν γινόταν απόπειρα να «αρθεί» με τρόπο μηχανιστικό και πολιτικά αυταρχικό[5] το ζεύγμα «υποκειμενική βούληση» και καθολικότητα της «αντικειμενικής ηθικοπολιτικής τάξης»; Τούτο θα απέβαινε καταστροφικό για τον ατομικό βίο των προσώπων, για την κοινωνική ολότητα, αλλά και για τη διαμεσολαβητική ορθολογικότητα του ίδιου του Κράτους.
Ως τέκνο του ύστερου διαφωτιστικού κινήματος, ο Χέγκελ εξέπεμπε την εδραία πίστη ότι το πνεύμα ελευθερίας δεν μπορεί πια να οπισθοχωρήσει σε ξεπερασμένες μορφές κοινωνικότητας. Αποτελεί έλλογο κανονιστικό αποκρυστάλλωμα, ως αποτέλεσμα αξιακής φύσης πολύ ευρύτερο από τις ιστορικές περιστάσεις που στάθηκαν γενεσιουργές ως προς την εμφάνισή του.
Ελευθερία και ισότητα
Άπαξ και έχει συνειδητοποιηθεί φιλοσοφικά, αλλά και έχει ζυμωθεί πρακτικά η αξία της ελευθερίας και της ισότητας, έχοντας φλογίσει το πνεύμα των ανθρώπων, ώστε να βροντοφωνάξουν ως συλλογικό κίνημα “Vivre libre ou mourir” –όπως το 1789 στη Γαλλία ή το 1821 στην Ελλάδα «Ελευθερία ή θάνατος»–, τότε καθετί ενάντιο αντιμετωπίζεται κριτικά ως κατάσταση ή μορφή ζωής ανελεύθερη κι ανισότιμη. Θεωρείται ότι τελεί υπό άρση[6], ως κάτι ανάξιο να υπάρχει εφεξής. Οπότε χρήζει μετασχηματισμού ή ανατροπής, με συνειδητή, αλληλέγγυα σύμπραξη πολιτών για αναμόρφωση των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών του βίου.
Από εκεί και πέρα θα εναπόκειται εκάστοτε σε πολιτικά ενεργούς δρώντες να καταστήσουν ελκυστικές ιστορικές δυνατότητες ως ζώσα πραγματικότητα του καιρού τους, με ελεύθερη διαβούλευση και συναίνεση. Αυτές, όμως, η φιλοσοφική σκέψη αδυνατεί να τις προεξοφλήσει, να τις προκαταλάβει. Η φιλοσοφία μπορεί να αναστοχάζεται με μεγαλύτερη ασφάλεια κρίσης πάνω σε νέες δοκιμές των ανθρώπων, καθόσον στο μεταξύ θα έχουν εκδηλωθεί καινοφανείς μετατοπίσεις και βελτιωτικά αποτελέσματα σε μακρά κοινωνική κλίμακα. Γι’ αυτό άλλωστε, σύμφωνα με το γνωστό φθέγμα του Χέγκελ, η Φιλοσοφία έρχεται να στοχαστεί βασικά κατόπιν εορτής, ύστερα από το πέταγμα της γλαύκας της θεάς Αθηνάς[7].
Αναδημοσίευση από το τεύχος 143 του Books' Journal
[1] Για τα επόμενα βλ. την εύστοχη ανάλυση εις Bernard Bourgeois, Φιλοσοφία και δικαιώματα του ανθρώπου. Από τον Καντ στον Μαρξ, μτφ. Γιώργος Φαράκλας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2000, σ. 120 και επ.
[2] Η εκτίμηση αυτή έχει οδηγήσει τον Χέρμπερτ Μαρκούζε στη θέση ότι το σπουδαίο αυτό έργο του Χέγκελ κατά βάθος είναι «υλιστικό» στην προσέγγισή του, καθότι επιχειρεί ενδελεχή αναπαράσταση της αστικής νεωτερικότητας, Λογική και Επανάσταση, Α΄ μέρος: Οι βάσεις της φιλοσοφίας του Χέγκελ, μτφ. Φώντας Κονδύλης, εκδ. Αρσενίδη, Αθήνα 2016, σ. 221.
[3] Βλ. Joachim Ritter, Ο Έγελος και η Γαλλική Επανάσταση (1965), πρόλογος και μετάφραση Γιώργος Φαράκλας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1998, σ. 123.
[4] Κάτι τέτοιο, όμως, θα ισοδυναμούσε με πολιτικό και κοινωνικό ολοκληρωτισμό. Bλ. Β. Bourgeois, Φιλοσοφία και δικαιώματα του ανθρώπου, ό.π., σ. 122: «Η εξαφάνιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου ως ανθρώπου θα ισοδυναμούσε με αφανισμό και των δικαιωμάτων του πολίτη, άρα του δικαίου εν όλω». Βλ. ανάλογη σκέψη και εις Bernhard Schlink, «The Inherent Rationality of the State in Hegel’s Philosophy of Right», in: D. Cornell, M. Rosenfeld, D. Gray Carlson (eds), Hegel and Legal Theory, Routledge, London, New York, 1991, σ. 347-354, σ. 353, ότι «πλήρως ανεπτυγμένος ιδιωτικός και δημόσιος βίος είναι αδύνατον να πραγματοποιηθεί σε μία και μόνη από αυτές τις δύο διαστάσεις». Παρομοίως και ο Θωμάς Νουτσόπουλος, Διαλεκτική και αξίες. Προβλήματα ανάλυσης διαλεκτικών εννοιών στο έργο των Hegel και Marx, εκδ. Ιδρύματος Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, 2005, σ. 128-129.
[5] Ως κοπή Γόρδιου δεσμού, Κ. Ψυχοπαίδης, Πολιτική μέσα στις έννοιες, εκδ. Νήσος, Αθήνα, 1997, σ. 51 και 204.
[6] Ανελεύθερη μορφή Κράτους τίθεται υπό άρσιν, προκειμένου η ελευθερία να ανορθωθεί εκ των έσω, Γιώργος Φαράκλας, «Αναγνώριση και απειρία στον Έγελο. Μια πρόταση», Αξιολογικά, τεύχος 26, χειμώνας 2011/2012, σ. 25-41, σ. 26.
[7] G.W.F. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts oder Naturrecht und Staatswissenschaft im Grundrisse (1821), Werke in 20 Bänden, τόμος 7ος, Suhrkamp V., Frankfurt am Main, 1986, Πρόλογος, σ. 28.
