Όταν πήρα την ευγενική πρόσκληση να συμμετάσχω στην ημερίδα «Πάντοτε ωραία και μουσικά τα ελληνικά σου είναι», […] μια μουρμούρα σαν ένας ήχος αδύνατος, σαν ένας βόμβος άρχισε να βουίζει μέσα στ’ αυτιά μου. Ήταν σαν τα πολλά πρόσωπα που υπάρχουν μέσα στα ποιήματα του Καβάφη να είχαν αρχίσει να μιλούν όλα μαζί συγχρόνως αλλά στα δικά τους γλωσσικά ιδιώματα. Άρχισα «να ακούω», τρόπος του λέγειν, τις επευφημίες τους στους «Αλεξανδρινούς βασιλείς» (επευφημούσαν / ελληνικά, κ’ αιγυπτιακά, και κάποιοι εβραϊκά»).[i] Σαν να άκουγα την φωνή του «Οροφέρνη»: Παιδί τον έδιωξαν απ’ την Καππαδοκία, […] αλλά στους τρόπους του και στην λαλιά του Έλλην· άρα η πρώτη γλώσσα του Οροφέρνη δεν ήταν η ελληνική. Στον «Φιλέλληνα» που διαδραματίζεται σε χώρα πίσω απ’ τον Ζάγρο εδώ, από τα Φραάτα πέρα… η επιγραφή πρέπει να είναι ως σύνηθες, ελληνικά· […] Ώστε ανελλήνιστοι δεν είμεθα θαρρώ. Άρα ποια ήταν η γλώσσα που μιλούσαν; Αυτός δε ο κακόμοιρος «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης» ο Αριστομένης, υιός του Μενελάου! Για να μην ακουστεί μιλώντας με βαρβαρισμούς δεινούς τα ελληνικά, είχε καταδικάσει τον εαυτό του στη σιωπή. Ποια να ήταν η μητρική του γλώσσα; «Εν Δήμῳ της Μικράς Ασίας» η επιγραφή πρέπει να είναι εν λὀγῳ ελληνικῴ κ’ εμμέτρῳ και πεζῴ· / εν λόγῳ ελληνικῴ που είν’ ο φορεύς της φήμης. Ο Φερνάζης στο «Δαρείος» σίγουρα έγραφε ελληνικά, αφού μεταχειρίζεται και δύο ελληνικές λέξεις υπεροψίαν και μέθην. Στο ποίημα «Από την σχολήν του περιωνύμου φιλοσόφου» ο ανώνυμος μαθητής σχολιάζει τα ξόανα επίσημα και σοβαροφανή· τρισβάρβαρα τα ελληνικά των, οι άθλιοι. Είναι ακριβώς το αντίθετο με τον τίτλο της σημερινής ημερίδας. Οι «Ποσειδωνιάται» Την γλώσσα την ελληνική οι Ποσειδωνιάται /εξέχασαν. Μέχρι και από τον Άδη ακούμε ελληνικά «Σαμίου επιτάφιον» κ’ εις ᾴδην δεν πορεύομαι πενθών / Εκεί θα είμαι μετά των συμπολιτών / και του λοιπού θα ομιλώ ελληνιστί. Ξέρουμε σε τι γλώσσα έγραφε η «Άννα Κομνηνή» για να θρηνήσει τη χηρεία της. Όπως και ο «Βυζαντινός άρχων, εξόριστος στιχουργών» συνθέτει ιάμβους ορθοτάτους. Αναρωτήθηκα ποιά να ήταν η πρώτη, μητρική, γλώσσα του Ρέμονα ή του Λεύκιου; Με μουσικές εξαίσιες, με φωνές – ο αόρατος θίασος προέτρεπε τον Αντώνιο να αποχαιρετίσει την Αλεξάνδρεια στο «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον». Αλήθεια σε τι γλώσσα συνομιλούσαν η Κλεοπάτρα και ο Αντώνιος (εκτός από τη γλώσσα του σώματος), με λατινικά ελληνικά ή latinogreek – σαν να πούμε greekenglish; Είχε προφτάσει η Κλεοπάτρα, πολύγλωσση η ίδια, να εκπαιδεύσει τον πολυαγαπημένο μας Καισαρίωνα στις γλώσσες των λαών που θα κυβερνούσε; Ευτυχώς οι βάρβαροι δεν ήρθαν, άρα δεν ακούμε τη βαρβαρική γλώσσα τους. Αλλά σταματώ εδώ, γιατί το βουητό με ζάλισε όπως σας έχω ζαλίσει κι εγώ.
Γλωσσολογικές μελέτες του Καβάφη
Στράφηκα στο σωρό με τις μικρούτσικες ατελείωτες καβαφικές μελέτες μου που ελπίζω κάποτε να ολοκληρώσω και ανέσυρα το φάκελο με τις γλωσσολογικές μελέτες του Καβάφη, που ελπίζω να υποβάλω με την Αγγελική Λούδη στο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών / Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη για να τις εκδώσει. Εδώ θα σας αναφέρω μερικές σαν κεφάλαια του βιβλίου, θα τις διατρέξουμε γρήγορα γρήγορα αβρόχοις ποσί. Δεν θα βρούμε τις γλωσσολογικές παρατηρήσεις του μόνο σε πεζά του κείμενα δημοσιευμένα από τον ίδιο ή αδημοσίευτα ή ημιτελή, αλλά δημοσιευμένα από άλλους αργότερα αλλά και τελείως αδημοσίευτα που η ψηφιοποίηση του αρχείου μας τα κάνει προσβάσιμα. Θα συναντήσουμε τις σκέψεις του για γλωσσικά θέματα σε τμήματα της αλληλογραφίας του αλλά και σε προφορικές μαρτυρίες που υπάρχουν καταγεγραμμένες. Θα εξετάσω αυτό το υλικό με χρονολογική σειρά ώστε να δούμε την πορεία του και πώς αυτές οι γλωσσολογικές του έρευνες επηρέασαν και διαμόρφωσαν την ποιητική του δημιουργία. Δεν θα αναφερθώ εδώ σε όλα του τα κείμενα όχι γιατί η ώρα με περιορίζει αλλά γιατί δεν έχει ολοκληρωθεί η έρευνα. Θα τελειώσω με ένα κείμενο, που είναι εν μέρει αδημοσίευτο σήμερα, και δεν είναι γραμμένο από τον Καβάφη αλλά από έναν φίλο και εκδότη του έργου του, τον Γ. Παπουτσάκη, που δίνει οδηγίες για το πώς πρέπει να δημοσιευτούν τα ποιήματά του.
Στην πορεία προς την ωριμότητά του ο Καβάφης είχε στο νου ίσως να δημοσιογραφήσει για βιοποριστικούς λόγους. Έτσι έχουμε αρκετά εκλαϊκευτικά κείμενά του δημοσιευμένα σε περιοδικά και εφημερίδες. Αυτά τα «δημοσιογραφικά» του κείμενα δεν τα έχει αποκηρύξει, αλλά ούτε ποτέ ενδιαφέρθηκε να τα ξανατυπώσει για να τα κυκλοφορήσει. Σταματάμε στο πρώτο του, κείμενο με γλωσσολογικά στοιχεία, δημοσιευμένο το 1891 στην εφημερίδα της Αλεξάνδρειας Τηλέγραφος (5/17 Οκτωβρίου 1891) με μονογραφή Κ.Φ.Κ., που είναι μια βιβλιοκριτική και αφορά τη Στιχουργική του Παναγιώτη Γριτσάνη.[ii] Δυστυχώς, το βιβλίο δεν έχει διασωθεί στη βιβλιοθήκη του. Το έβαλα στο κεφάλαιο «Αφανή βιβλία», βιβλία που είχαμε ενδείξεις ότι βρίσκονταν στα ράφια της βιβλιοθήκης αλλά με τις τόσες μετακομίσεις δυστυχώς κάπου παράπεσαν.[iii] Σε αυτό το άρθρο, μια βιβλιοκριτική, φαίνεται ήδη η λογιοσύνη του, αναλύει τα κεφάλαια του βιβλίου αλλά προσθέτει και δικά του παραδείγματα από Γάλλους και Άγγλους ποιητές. Ας σημειώσουμε ότι τότε ο Καβάφης ήταν 28 ετών και δεν είχε αρχίσει να βιοπορίζεται ως υπάλληλος στο Γραφείο των Αρδεύσεων
Τον ίδιο χρόνο, τον Δεκέμβριο του 1891 και στην ίδια εφημερίδα, δημοσιεύει το άρθρο του «Ο καθηγητής Βλάκη περί της νεοελληνικής», πάλι με την μονογραφή Κ.Φ.Κ. Εδώ σχολιάζει το άρθρο του διάσημου καθηγητή της ελληνικής γλώσσας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου John Stewart Blackie για τη μετάφραση του Πολυλά για τον «Άμλετ» στο περιοδικό Ο 19ος Αιών που έχουμε ενδείξεις ότι ο Καβάφης το είχε στην κατοχή του, αλλά δεν έχει διασωθεί στα έντυπα της βιβλιοθήκης του. Με αφορμή αυτή τη μετάφραση, ο καθηγητής Βλάκη αναπτύσσει τη θεωρία του για την ελληνική γλώσσα. Και ο Καβάφης συμπληρώνει με δικά του παραδείγματα. Είναι η περίοδος που αρχίζει να συλλέγει λέξεις για να συντάξει το λεξικό του.
Τον επόμενο χρόνο, τον Απρίλιο του 1892, πάλι στον Ταχυδρόμο της Αλεξάνδρειας, με αφορμή την κριτική του Δημητρίου Βικέλα στο σημαντικό περιοδικό Επιθεώρησις των Δύο Κόσμων (Revue des Deux Mondes) για τη δημοσίευση του βιβλίου του Κρουμπάχερ περί Βυζαντινής Φιλολογίας, επικεντρώνεται στο κεφάλαιο για τους βυζαντινούς ποιητάς. Πάλι η μονογραφή είναι Κ.Φ.Κ. Επειδή μού έκανε εντύπωση η ευρυμάθεια του Καβάφη, σε ανύποπτο χρόνο, χωρίς να έχω στο νου μου να ασχοληθώ με τις καβαφικές σπουδές, σημείωνα στο κάτω μέρος της σελίδας των Πεζών του Παπουτσάκη, σαν υποσημειώσεις, ονόματα των συγγραφέων και των έργων τους που ανέφερε ο Καβάφης στα άρθρα του.
Βιβλιοκριτική, επίσης, για την ποιητική συλλογή του Γεωργίου Στρατήγη Νέα ποιήματα (1892), δημοσιεύει και πάλι στον Ταχυδρόμο τον Ιανουάριο του 1893, με τη μονογραφή Κ.Φ.Κ. Είναι πολύ επαινετικός για τον ποιητή και το έργο του αφού γράφει «ότι είναι έργα αληθούς ποιητού, και ποιητού αξίας ου της τυχούσης».[iv] Εκτός από αναλυτικές αναφορές που κάνει στα ποιήματα του Στρατήγη, τα συγκρίνει και με ποιήματα άλλων ποιητών και βέβαια δεν παραλείπει να επαινέσει τον «Ματρόζο». Δυστυχώς, ούτε αυτό το βιβλίο σώζεται στην Βιβλιοθήκη. Το αξιοσημείωτο είναι ότι ο Στρατήγης στρέφεται αργότερα εναντίον του Καβάφη.
Ίσως την πρώτη του αναφορά σε επιστολή του, για τον αγώνα του να απλοποιήσει τη γλώσσα του σε κείμενό του, να τη συναντούμε σε μια επιστολή που έστειλε τον Ιούλιο του 1893 στον καλό του φίλο Περικλή Αναστασιάδη, συνοδευτική των κειμένων «Το Βουνό», «Μία Νυξ εις το Καλιντέρι» κ.ά., που τα έφερε στο φως και δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά μόλις το 1963.[v] Ειδικά για το «Μία Νυξ εις το Καλιντέρι» γράφει στον παραλήπτη: «Είν’ ένα παληό άρθρο, το ξαναδούλεψα. Είμαι μάλλον ικανοποιημένος από το λεκτικό του, πάνω στο οποίο πολύ κοπίασα. Προσπάθησα να κάμω σύμμιξη της καθομιλουμἐνης με τη γραπτή γλώσσα και σ’ αυτή τη δουλειά της σύμμιξης, χρησιμοποίησα όλη την εμπειρία μου, και την καλλιτεχνική διαίσθηση που κατέχω πάνω σ’ αυτό το ζήτημα, τρέμοντας –για να πω έτσι– μπρος σε κάθε λέξη». Εδώ βλέπουμε για πρώτη φορά την προσπάθεια του Καβάφη για την απόλυτα σωστή διατύπωση της γλώσσας.
Θεμελιώδες κείμενο για να ερευνήσουμε τον γλωσσολόγο Καβάφη είναι προφανώς «Η συνάντησις των φωνηέντων εν τῃ προσωδία», δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τον Γιώργο Κεχαγιόγλου στο περιοδικό Ελληνικά (τόμ. 30, 1977-78), με πλούσιο σχολιασμό και χρονολογώντας το με terminus post quem το 1902.[vi] Στο συγκεκριμένο κείμενο, ο Καβάφης εξετάζει τις δύο κατηγορίες «συναντήσεων [φωνηέντων που] υπάρχουν. Η μία είναι η απαντώσα εν τω τέλει μιας λέξεως και τη αρχή μίας άλλης. Η άλλη είναι η απαντώσα εν τη λέξει αυτή». Εξετάζει επίσης αν «τα δύο αυτά φωνήεντα πρέπει να μετρούνται ως μία συλλαβή εις το μέτρον, ή να εκθλίβεται ένα». Δίνει πολλά παραδείγματα αρχικά από τον Βαλαωρίτη και βλέπουμε ότι στη Βιβλιοθήκη του έχουν σωθεί οι δυο τόμοι με έργα του με πολλές σημειώσεις και υπογραμμίσεις.[vii] Παρατηρεί σε ποίημα του Λάμπρου Πορφύρα δημοσιευμένο στα Παναθήναια τον Ιανουάριο 1902 ότι λανθασμένα μετρά σαν δυο συλλαβές ενώ έπρεπε να τις μετρήσει σαν μία. Δυστυχώς κανένα τεύχος των Παναθηναίων δεν έχει σωθεί στη Βιβλιοθήκη, αλλά έχει σωθεί το βιβλίο του Πολυλά, Η Φιλολογική Γλώσσα,[viii] από την οποία αντλεί πολλά παραδείγματα. Και αυτό το βιβλίο έχει πολλές υπογραμμίσεις και του έχει φτιάξει το γνωστό χάρτινο κάλυμμα για να το προστατεύσει. Σε αυτές τις 16 σελίδες του χειρογράφου αναφέρεται σε πολλούς συγγραφείς, όχι μόνο Έλληνες αλλά και Άγγλους, Γάλλους και Ιταλούς, με παρόμοια παραδείγματα, θετικά ή αρνητικά. Το υλικό του το παίρνει είτε από βιβλία που κάποτε θα τα είχε στην κατοχή του ή από περιοδικά που έχουν δημοσιεύσει τα αντίστοιχα κείμενα. Σε αρκετά από αυτά τα τεύχη περιοδικών είναι δημοσιευμένα και δικά του ποιήματα, μερικά από αυτά τα αποκήρυξε αργότερα. Αυτό το άρθρο το θεωρώ σημαντικό επειδή ανήκει στην εποχή που αρχίζει να διαμορφώνει την ώριμη φωνή του. Ο καθηγητής Κεχαγιόγλου γράφει ότι δεν έχει εξετάσει αν ο Καβάφης έχει ακολουθήσει πιστά τις παρατηρήσεις που έχει κάνει σε αυτό το άρθρο και στην ποίησή του, γιατί δεν ήταν αυτός ο σκοπός της μελέτης του.
Άγνωστο γιατί το άρθρο «Η συνάντησις των φωνηέντων εν τη προσωδία» δεν το είχε συμπεριλάβει ο Γ. Παπουτσάκης όταν συγκέντρωσε μεγάλο αριθμό πεζών κειμένων του Καβάφη, δημοσιευμένων και αδημοσίευτων. Περιλαμβάνεται όμως στην άλλη μεγάλη συλλογή πεζών του Καβάφη, που κυκλοφόρησε από τον Ίκαρο το 2003 σε φιλολογική επιμέλεια του Μιχάλη Πιερή: Τα Πεζά, (1882;-1931). Σε αυτές τις δύο συλλογές καβαφικών πεζών θα βρούμε τα περισσότερα γλωσσικά κείμενα. Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι χρειαζόμαστε προσεκτικότερες εκδόσεις των Πεζών με πιστότερα εκδομένα κείμενα και σωστό υπομνηματισμό που απουσιάζει και από τις δύο συλλογές. Πρόσφατα, μια τρίτη συλλογή με Πεζά του Καβάφη κυκλοφόρησε, Κ.Π. Καβάφη Τα πεζά: πεζά ποιήματα, πεζά κρυμμένα, αρθρογραφία-μελέτες, κριτικά σημειώματα, επιμέλεια - πρόλογος Καίτη Νικολοπούλου, Αθήνα, Parcec, 2021. Δυστυχώς είναι η λιγότερο επιμελημένη έκδοση από τις δύο προηγούμενες συλλογές και ενώ έχει πια στη διάθεσή της το ψηφιοποιημένο αρχείο του Καβάφη δεν το χρησιμοποιεί αποτελεσματικά. Δημοσιεύει ξανά το κείμενο «Χρίστος και όχι Χρήστος» που η Κατερίνα Γκίκα με πειστικά επιχειρήματα απέδειξε ότι δεν είναι γραμμένο από τον Καβάφη.[ix] Μεταφράσεις πεζών κειμένων του Καβάφη, εκτός από μεμονωμένα άρθρα του, βρίσκουμε μεταφρασμένα αγγλικά στα βιβλία, C.P. Cavafy Selected prose works, translated and annotated by Peter Jeffreys, Ann Arbor, The University of Michigan Press, 2010 και Clearing the Ground, C.P. Cavafy, Poetry and Prose, 1902-1911, Edited, translated, and with an essay by Martin McKinsey, Chapel Hill, Laertes, 2015.
Τον Σεπτέμβριο του 1906 η ξαδέλφη του Μαρίκα Τσαλίκη του στέλνει από την Κωνσταντινούπολη την πρόσκληση για το γάμο της κόρης τού Φωτιάδη που ήταν γραμμένη στη δημοτική, με μάλλον επικριτική διάθεση.[x] Σώζεται η απάντηση του Καβάφη σε ένα σχέδιο επιστολής του. Της τονίζει ότι «θα ήταν αστείο να θαρρούμε ότι πρέπει να φυλάγουμε την ζωντανήν ελληνικήν γλώσσα κλεισμένη μες στα βιβλία μονάχα, σαν μες σε παλάτι ή φυλακή». Της γράφει για τους ζηλωτές [της δημοτικής] που γράφουν «με αρκετή εμπάθεια», αλλά από το άλλο χέρι γράφει: «Μερικοί […] όπως κι εγώ διστάζουν να θυσιάσουν ολόκληρη την καθαρεύουσα» και κλείνει την επιστολή «Εμείς δε τώρα επιστρέφοντες στην δ[ημοτική]γλ[ώσσα] είμεθα προσκυνηταί, προσκυνηταί ευλαβείς και συγκινημένοι». Ο θαυμασμός του για τον Φώτη Δ. Φωτιάδη ( 1849-1930) φαίνεται και από τη βιβλιοθήκη του. Έχει στην κατοχή του το βιβλίο Το γλωσσικόν μας ζήτημα: κ’ η εκπαιδευτική μας αναγέννησις (1902). Το βιβλίο είναι προσεκτικά διαβασμένο και έχει υπογραμμίσεις και σημειώσεις. Του έχει επίσης φτιάξει ένα προστατευτικό αυτοσχέδιο κάλυμμα από χαρτόνι για να το προστατεύσει από την πολλή χρήση.[xi]
Σας παραπέμπω στο Αρχείο Καβάφη όπου υπάρχει ένα ολόκληρος φάκελος με τον τίτλο «Γλωσσικά» (GR-OF CACA–SF01-S03 –F05), εκεί θα βρείτε πολλούς από τους γλωσσικούς προβληματισμούς του Καβάφη σε πολλά διαφορετικά χαρτιά με μεγάλο χρονικό άνυσμα. Σε αυτόν το φάκελο στηρίχτηκε το κεφάλαιο του Cristiano Luciani “Per un’ antropologia linguistico-culturale in Kavafis”,[xii] σας παραπέμπω σε αυτό που αξίζει ο κόπος να διαβαστεί προσεκτικά, παρότι έχει μερικές μεταγραφικές αστοχίες, για να μην επαναλαμβάνω εδώ ήδη τα όσα γράφει. Ένα μικρό παράδειγμα των γλωσσικών προτιμήσεων του Καβάφη είναι: «Λέγω “νύχτα”, “δαχτυλίδι” αλλ’ όχι “χαραχτήρας”, “χτήμα”». Επιπλέον σημείωνε ο Καβάφης, «Παραδέχομαι όλην την Τρίτη Κλίσι σ’ εκείνα τα ονόματα που δεν τα μετέτρεψε ο χρόνος. Λέγω ο μήνας, ο πατέρας. Αλλά ο γραμματεύς, ο εισπράκτωρ».[xiii]
Η βιβλιοκριτική του Καβάφη για Το τραγούδι της τάβλας του Μάρκου Αυγέρη (Αθήνα, Έκδοση Ηγησώς, 1908)[xiv] είναι επαινετική, αφού αποφαίνεται: «είναι ένα ποίημα με αξία». Το δημοσιεύει στο περιοδικό Νέα Ζωή (έτος Δ’, τχ. 42, Φεβρουάριος 1908) και τώρα έχουμε τη μονογραφή Κ.Π.Κ. Πού να ήξερε ο Καβάφης τα αρνητικά σχόλια για την ποίησή του που θα έκανε αργότερα ο Μάρκος Αυγέρης και οι ομοϊδεάτες του!
Θα παραλείψω τους σχολιασμoύς του για μια σειρά άρθρων που έγραψε για το δημοτικό τραγούδι. Σας παραπέμπω στις εργασίες της Σταματίας Λαουμτζή που ερευνά το δημοτικό τραγούδι και τη σχέση του Καβάφη με αυτό. Με την αρχή της ωριμότητάς του, οι βιβλιοκριτικές του είναι ελάχιστες, μόνο κάνει μερικά σχόλια, σχεδόν λακωνικά, μιας σελίδας το πολύ, ή απαντά σε ερωτήσεις περιοδικών που κάνουν αφιερώματα π.χ. για τον Παπαδιαμάντη ή για τον aιγύπτιο ποιητή Άχμετ Ράσσιμ.
Ένα από τα τελευταία του γλωσσικά κείμενα είναι οι παρατηρήσεις που έκανε για το βιβλίο του Hubert Pernot, Grammaire du Grec Modern (Παρίσι 1917). Ήταν μια παραγγελία που του έκανε ο Στέφανος Πάργας για να τη δημοσιεύσει στο περιοδικό του, Γράμματα. Αυτό το κείμενο έχει δημοσιευτεί και από τον Παπουτσάκη και από τον Πιερή. Ο Καβάφης το έγραψε το 1918, αλλά φαίνεται ότι ποτέ δεν το τελείωσε και αν προσέξουμε καλά το κείμενο αποτελείται από σημειώσεις που είχε κρατήσει. Συμφωνώ δηλαδή με τον Πιερή που γράφει ότι «σε αρκετά σημεία έχει την μορφή ποικίλων σποραδικών παρατηρήσεων και σημειώσεων».[xv] Σε αυτό το κείμενο αναγνωρίζουμε τη βαθιά γνώση του Καβάφη, όχι μόνο στην ελληνική γραμματική, αλλά και στη γνώση της γαλλικής γλώσσας, αφού διορθώνει και υποδεικνύει σωστότερες μεταφράσεις από τα γαλλικά στα ελληνικά. Αλλά δίνει και παραδείγματα από την αγγλική γλώσσα. Για να γράψει αυτό το κείμενο, ο Καβάφης μεταχειρίστηκε και την πρώτη έκδοση της Γραμματικής του Περνό, βιβλία που φαίνεται ότι δεν είχε στην κατοχή του αλλά του τα είχε δανείσει ο Πάργας από το στοκ του βιβλιοπωλείου του. Και εδώ είναι μια από τις μεγάλες επιθυμίες μου, να αποκτήσουμε την Ιδανική βιβλιοθήκη του Καβάφη. Αλλά και όλη η σχέση του Καβάφη με τον Pernot χρειάζεται διερεύνηση, οι επιστολές που αντάλλαξαν, οι μεταφράσεις καβαφικών ποιημάτων από τον Pernot, κ.ά. Το κείμενό του για τον Pernot, που σώζεται σε δυo μορφές στο ψηφιοποιημένο αρχείο Καβάφη, αποδεικνύει τη λογιοσύνη του Καβάφη και χρειάζεται νέα έκδοση, πιο επιμελημένη. Ένα μεγάλο τμήμα του δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παιδεία και Ζωή (Νοέμβριος 1955) και ο Παπουτσάκης ζήτησε τη βοήθεια του έμπειρου φιλολόγου Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου για να το δημοσιεύσει. Ίσως και γι’ αυτό ο Παπουτσάκης να μην είχε δημοσιεύσει το κείμενο για τη «Συνάντηση των φωνηέντων…», επειδή χρειαζόταν φιλολογική σκευή που δεν είχε.
Σε μια συνέντευξη του Καβάφη στον Νικόλαο Γιοκαρίνη, που δημοσιεύτηκε στον Ταχυδρόμο (Αλεξανδρείας) στις 3 Απριλίου 1924, ο δημοσιογράφος τον ρώτησε «Γράψατε ποτέ με ομοιοκαταληξία;»[xvi] και ο Καβάφης απάντησε «Έγραψα με ρίμα που σπανίζει. Έκαμα ομοιολεξία. Γράφω: εδώ και αιδώ. Τύχη και τείχη». Προσωπικά η αγαπημένη μου ομοιολεξία του Καβάφη είναι, από το ποίημα «Του μαγαζιού», προσεκτικά με τάξι / πολύτιμο μετάξι. Συνεχίζει να αναλύει την τεχνική του για τον δεκαπεντασύλλαβο, τον ίαμβο και κλείνει «Δι’ ένα άλογο που τρέχει λ.χ. πρέπει να γράψετε ανάπαιστον».[xvii]
Σε ένα Τετράδιο με σημειώσεις που κράτησε η Ευτυχία Ζελίτα και ο Μάκης Ανταίος (που και αυτό είναι ψηφιοποιημένο στο Αρχείο Καβάφη: GR-OFCACA – SF03-F29 -002) θα βρούμε πολλές χειρόγραφες σημειώσεις τους. Εκεί καταγράφουν την ημερομηνία και τον τόπο που άκουσαν τον Καβάφη να εκφράζει διάφορες γνώμες του για γλωσσικά θέματα και αξιολογήσεις για πολλούς ποιητές και ποιήματά τους. Ένα μικρό παράδειγμα είναι: στις 28 Μαρτίου 1926 στο βιβλιοπωλείο των Γραμμάτων ο Καβάφης είπε και η Ευγενία Ζελίτα το κατέγραψε: «Μην τον λαμβάνετε υπ’ όψει· Ο Ψυχάρης είναι ένας μεγάλος άνθρωπος που τρελλάθηκε». Ας το συγκρίνουμε με αυτό που έγραψε στην ξαδέλφη του το 1906 για τις διάφορες γνώμες των δημοτικιστών. Ο Καβάφης δεν φαίνεται να κρατά κάποια πίκρα στον Ψυχάρη όταν είπε ότι «ο Καβάφης είναι ένας Καραγκιόζης».
Το τελευταίο κείμενο με γλωσσικές παρατηρήσεις στο οποίο θα αναφερθώ στην συνέχεια δεν είναι γραμμένο από τον Καβάφη, αλλά είναι μια επιστολή πού στέλνει ο Παπουτσάκης στις 17 Νοεμβρίου 1934, από την Αλεξάνδρεια, στη Ρίκα Σεγκοπούλου, όταν αυτή βρισκόταν στην Αθήνα για να ετοιμάσει την έκδοση των Ποιημάτων. Εκεί της αναλύει όλες τις ορθογραφικές προτιμήσεις του Καβάφη και της γράφει: «ξέρετε ότι μέχρι τινός ήταν και γλωσσολόγος». Από αυτή τη φράση πήρα τον τίτλο της σημερινής μου παρουσίασης. Μέρος από αυτό το κείμενο το έχει μεταγράψει ο Αλέξανδρος Κατσιγιάννης στο άρθρο του «Όταν που περνούμε στα βιβλία».[xviii] Της γράφει: «Γνωρίζετε πόσον [ο Καβάφης] εσκέπτονταν πάνω στην παραμικρότερη ορθογραφική λεπτομέρεια, πριν γράψη […] ούτως ώστε ν’ αποκλείεται ορθογραφική απροσεξία εκ μέρους του […] και όταν ετύχαινε να του ξεφύγει κανένα ορθογραφικό λάθος, έστω και ασήμαντο, θυμάστε ότι εδιόρθωνεν όλα τα αντίτυπα του σχετικού ποιήματος». Πράγμα που μπορούμε να διαπιστώσουμε κι εμείς σήμερα. Αυτή η επιστολή είναι ψηφιοποιημένη (Gr-Of CA CA- SF 02-S01- SS01- F17- SF001-0082 1570) Ο Παπουτσάκης γράφει στη Σεγκοπούλου αναλυτικές πληροφορίες για τις ορθογραφικές προτιμήσεις του Καβάφη, π.χ. για ιδιωματικές λέξεις που μεταχειρίζεται. Ένα μικρό δείγμα των καβαφικών προτιμήσεων γράφει ο Παπουτσάκης: «Διά τες ιδιωματικές λέξεις που χρησιμοποιεί ο Κ. πού και πού (ιδίως πολίτικες) όπως “καρέγλες”, “απόψι”, κ.λ. περιττεύει κάθε μνεία. Έτσι τες ήθελεν ο ποιητής». Παρακάτω γράφει «Το είναι ο Κ. το έγραφε με -αι σε οποιοδήποτε χρόνο, σαν Απαρέμφατο δηλαδή. Δεν υπάρχει καμμιά εξαίρεσις σ’ όλο το έργο του». Η επιστολή είναι αναλυτικότατη και ελπίζω σύντομα να μπορέσω να τη δημοσιεύσω ολόκληρη. Θεωρώ αυτές τις οδηγίες σημαντικές και πιστεύω ότι αν σήμερα κάποιος αποφασίσει να κάνει νέα έκδοση των ποιημάτων του Καβάφη, σε συνδυασμό με τον φάκελο γλωσσικά που εκεί βρίσκουμε σημειώσεις του Καβάφη, από το ίδιο του το χέρι, πρέπει να τις λάβει υπόψη, ώστε να σταματήσει η συζήτηση για το ποια ήταν η τελική βούληση του ποιητή στη δημοσίευση των ποιημάτων του.
Ο Καβάφης είχε πει πόσες φωνές του λένε ότι μπορούσε να γράψει ιστορία με όλες τις ιστορικές γνώσεις που είχε, αλλά άκουγε και τη φωνή της γλώσσας και μπορούσε να γίνει και καλός γλωσσολόγος.
Χολαργός 23 Απριλίου 2023
Ο άπιστος μαθητής Θωμάς κι Άη Γιώργης ας είναι βοηθοί μου
* Αυτό το κείμενο το διάβασα, στις 27 Απριλίου 2023, στο Σπίτι της Κύπρου, στην ημερίδα «Πάντοτε ωραία και μουσικά τα ελληνικά σου είναι. Ημερίδα για τα 160 χρόνια από τη γέννηση του Κ.Π. Καβάφη».
[i] Μεταχειρίζομαι τη μονοτονισμένη έκδοση, Κ. Π. Καβάφης Ποιήματα 1882-1932. Από τα Θεραπειά στα περίχωρα της Αντιοχείας, Αθήνα, Ερμής, 2003.
[ii]Καβάφη, Πεζά. Παρουσίαση, σχόλια Γ. Α. Παπουτσάκη, Αθήνα, Φέξης, 1963, σ. 23-29.
[iii]Η Βιβλιοθήκη Κ. Π. Καβάφη. Καταγραφή και επιμέλεια Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού, Αθήνα, Ερμής, 2003, σ. 128.
[iv]Καβάφη, Πεζά, ό.π., σ. 66.
[v]Καβάφη, Πεζά, ό.π., σ. 180-194.
[vi]Σήμερα ψηφιοποιημένο στο Αρχείο Καβάφη στο Ίδρυμα Ωνάση: GR-OF CA CA–SFO1-S02-F05-006 (253).
[vii]Δες Βιβλιοθήκη, ό.π., σ. 15 (3.43 και 3.44).
[viii]Δες Βιβλιοθήκη, ό.π., σ. 39 (3.252).
[ix] Κατερίνα Γκίκα, «Χρίστος και όχι Χρήστος, Μενελάου και όχι Κωνσταντίνου. Διερεύνηση της γνησιότητας κειμένου στα Πεζά του Κ. Π. Καβάφη», Κονδυλοφόρος 9 (2010) σ. 117-140.
[x]Λεύκωμα Καβάφη, 1863-1910, επιμέλεια Λένα Σαββίδη, Αθήνα, Ερμής, 1983 , σ. 316-317.
[xi]Δες Βιβλιοθήκη, ό.π., σ. 47 (3.316).
[xii]Στο, Atti del convegnointer nazionale di Studineo greciin onore di Paola Maria Minucci, Roma 21-23 novembre 2018 a cura di Francesca Zaccone, Paschalis Eftymiou, Christos Bintoudis, Sapienza Università Editice, 2020, σ. 63-74
[xiii] Έχω μονοτονίσει τις λέξεις του Καβάφη, αλλά κρατήσει την ορθογραφία τους.
[xiv]Δες Βιβλιοθήκη, ό.π., σ. 14 (3.40).
[xv]Κ. Π. Καβάφη, Τα Πεζά (1882;-1931), επιμέλεια Μιχάλης Πιερής, Αθήνα, Ίκαρος, 2003, σ. 384.
[xvi] Για τη ρίμα στον Καβάφη δες Χ. Λ. Καράογλου, «Προτάσεις για ένα ριμάριο Καβάφη» στο Νεοελληνικά μετρικά, επιμέλεια Νάσος Βαγενάς, Ρέθυμνο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1991, σ. 235-244. Και στο Χ. Λ. Καράογλου, Περί Καβάφη: μελετήματα και άρθρα (1980-2018), Αθήνα, Σμίλη, 2023.
[xvii]Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Μαρία Στασινοπούλου, Ο βίος και το έργο του Κ. Π. Καβάφη, Αθήνα, Μεταίχμιο 2001, σ. 104-105.
[xviii]Αλέξανδρος Κατσιγιάννης, «“Όταν που περνούμε στα βιβλία”. Ο Κ.Π. Καβάφης και η παλαιότερη ελληνική γραμματεία», Ποιητική (φθινόπωρο-χειμώνας 2018) 162-176.
