Η πυρκαγιά δεν συγκλόνισε τον κόσμο μόνο για τα καταστροφικά αποτελέσματα και για το θάνατο τόσων ανθρώπων αλλά και για τον τρόπο της καταγραφής της. Κάποιος δημοσιογράφος, παίζοντας στο κανάλι του τις εικόνες της φωτιάς που τραβήχτηκαν από κινητό, ζήτησε από τον τεχνικό του στούντιο να δυναμώσει τον ήχο. Και τότε ακούσαμε με τρόμο τον ψηφιακό ήχο του πύρινου τέρατος που πλησίαζε μουγκρίζοντας. Γιατί το κινητό δεν τράβηξε μόνον εικόνες, κατέγραψε και τους ήχους της πύρινης γλώσσας που πλησίαζε.
Οι ερασιτεχνικές εικόνες τραβήχτηκαν εκεί που δεν μπορούσαν να φτάσουν τα τηλεοπτικά συνεργεία, μέσα από την πύρινη κόλαση, από αυτούς που η ζωή τους παιζόταν κορώνα-γράμματα, την ώρα που τους περικύκλωνε η φωτιά.
Τραβώντας με το κινητό δεν είμαι έξω από τα γεγονότα για να τα παρακολουθώ εκ του ασφαλούς, με άνεση, χωρίς βιάση, με στοχαστική ίσως απόσταση και χωρίς να κινδυνεύει ούτε το μικρό μου δαχτυλάκι, αλλά μετέχω στον κίνδυνο, βλέπω την εικόνα και τον ήχο του καθώς πλησιάζει. Ο φόβος, ο τρόμος, η απόγνωση καθορίζουν το βλέμμα μου. Δεν υπάρχει μοντάζ, εκ των υστέρων καλλωπισμός, και ο χρόνος δεν επιτρέπει φιλμικές κατασκευές και κόλπα.
Ποιος μπορεί να ξεχάσει τον σεφ Παναγιώτη Κοκκινίδη που έκανε live μετάδοση στο Facebook τη Δευτέρα 23 Ιουλίου στις 17 και 39 καταγράφοντας με το κινητό του τη φωτιά που πλησίαζε. Σε λίγα λεπτά κάηκε μαζί με τα δύο του παιδιά, τη γυναίκα και τη μητέρα του! Ο Νίκος Βερυκοκκίδης στις 7 το απόγευμα κατέγραφε εικόνες στην εφιαλτική θάλασσα όντας και αυτός μέρος του δράματος στο Μάτι και ο δεκατετράχρονος Βασίλης έγινε ο μικρός ήρωας της οικογένειάς του που τη βοήθησε να σωθεί ενώ παράλληλα ένιωσε ένα τρομερό πάθος να καταγράψει τους άλλους που ζούσαν την κοινή μοίρα, στα πρόθυρα του θανάτου. Δεκάδες περιπτώσεις. Εικόνες τραβηγμένες απ’ αυτούς που τελικά επέζησαν, αλλά και από τους άλλους που είχαν την τραγική μοίρα να καούν, αφήνοντας πραγματικά το τελευταίο σημείωμα. Φυσικά είναι ανήθικο να κρίνει κανείς τις καταγραφές του τρόμου με τρόπο αισθητικό. Δεν έκαναν τέχνη οι άνθρωποι αυτοί, δεν μας έδειχναν το καλό τους γούστο, την οπτική τους παιδεία, δεν τραβούσαν εικόνες για το προσωπικό τους άλμπουμ. Ήταν εικόνες απόγνωσης και αλληλεγγύης, κανείς τους δεν διεκδικεί τα εύσημα της αποκλειστικότητας και των πνευματικών δικαιωμάτων ή της καλύτερης «κάλυψης» των γεγονότων. Γιατί δεν υπήρξε κάλυψη, αλλά αποκάλυψη της τραγωδίας – και ήταν εικόνες πραγματικής Αποκάλυψης, όπως μπορεί να τις φανταστεί ένας σύγχρονος άνθρωπος.
Βλέποντας την Έλια Κάλλια να μιλάει στην τηλεόραση νόμιζες πως γέμισε η οθόνη με ευγένεια, γενναιότητα και αλτρουισμό. Στο Μάτι, όσο πατούσε, τράβηξε τα γενικά πλάνα με τους ανθρώπους μέσα στη θάλασσα να προσπαθούν να αποφύγουν τον καπνό, κινδυνεύοντας όμως να πνιγούν μένοντας για πολλές ώρες στα νερά. Μόλις που έφτανε το φως για αυτές τις λήψεις. Αν μεγέθυνες τις εικόνες αυτές θα έβλεπες από κοντά δεκάδες περιπτώσεις ανθρώπων, στιγμιότυπα που συνθέτουν τη συμφωνία του τρόμου. Όταν η κυρία Κάλλια δημοσιοποίησε τις εικόνες έγραψε πως «σχόλια και like δεν χρειάζονται».
Οι σύγχρονες απόψεις για το ντοκιμαντέρ είναι πως δεν αποτελεί ένα είδος τεκμηρίωσης αλλά μια προσωπική ποιητική του δημιουργού-σκηνοθέτη, που χτίζει τον κόσμο του με υλικά της πραγματικότητας μέσα από μια προσωπική συμμετοχική παρατήρηση. Περισσότερο δηλαδή αυτοβιογραφείται και λιγότερο αποτυπώνει την πραγματικότητα. Αντίθετα, οι εικόνες των κινητών στο Μάτι αποτελούν άγριο υλικό τεκμηρίωσης που ενώνονται με το βλέμμα της ανθρώπινης ύπαρξης στα ακρότατα όριά της.
Τι θα έλεγε άραγε σήμερα ο Αλεξάντρ Αστρύκ που, το 1948, διατύπωσε τη θεωρία πως η κάμερα του κινηματογράφου είναι ένα στυλό και το σινεμά είναι μία Γραφή. Κυριολεκτικά μπορείς να βγάλεις από την τσέπη σου το στυλό σου (το κινητό) και να γράψεις. Όχι μόνον τις παιχνιδιάρικες αναμνηστικές σέλφις αλλά και κείμενα ζωής και θανάτου.
Ο Βιμ Βέντερς δήλωσε προσφάτως πως οι φωτογραφίες των κινητών «καταστρέφουν» την τέχνη της φωτογραφίας και, κατ’ επέκταση, μειώνουν την αξία της εικόνας του ντοκιμαντερίστικου κινηματογράφου. Προφανώς εννοεί πως το κινητό δεν έχει τη δυνατότητα μιας καλής μηχανής με εξαιρετικούς φακούς και λοιπά. Δεν γνωρίζω πόσο ισχύει σήμερα αυτό με τα κινητά μεγάλης ανάλυσης και καλών φακών. Εκείνο όμως που πιστεύω πως έχει σήμερα περισσότερη σημασία από την ποιότητα της εικόνας είναι η διαδικασία της καταγραφής, η αστραπιαία επιθυμία να γράψεις βγάζοντας το στυλό- κάμερα από την τσέπη σου. Ο συντελεστής του χρόνου που πιέζει, η χωρίς προετοιμασία αντίδραση στην πραγματικότητα έχει ήδη οδηγήσει διάσημους φωτογράφους, εδώ και πολλά χρόνια, και ντοκιμαντερίστες, να τραβάνε με κινητά. Κανείς δεν ξέρει σε τι μορφές καταγραφών και συνθέσεων εικόνων μπορεί να οδηγήσει η χρήση των κινητών.
Δεν γνωρίζω αν τέτοιες θεωρητικές σκέψεις, ένα μήνα μετά την τραγωδία στο Μάτι, είναι βέβηλες. Τις μέρες μάλιστα που ακόμη μετράμε νεκρούς. Όμως, έγραψα τα παραπάνω για να πω –και αυτό πρέπει να το ξέρουν όλοι– πως δεν ξεφεύγεις από τις εικόνες του κινητού. Ακόμη και αν θέλεις δεν μπορείς να κουκουλώσεις την αλήθεια. Ακόμη και αν θέλεις να κρύψεις στους νεκρούς θα βρεθούν μπροστά σου μαζί με τον τρόμο τους και θα γίνουν ο εφιάλτης σου.
