Πώς να επιβιώνουμε στις κρίσεις

Υπουργείο Εθνικής Άμυνας

9 Σεπτεμβρίου 2023, Θεσσαλία. Στρατιώτες με πλωτά απεγκλωβίζουν πολίτες από πλημμυρισμένες περιοχές.

Οι πρόσφατες φυσικές καταστροφές που έπληξαν τη χώρα, με σημαντικότερες τη μεγα-πυρκαγιά στον Έβρο και τις μεγάλες πλημμύρες στη Θεσσαλία, δημιουργούν μια δύσκολη και επίπονη συνειδητότητα, ότι οι καταστροφές αλλά και γενικότερα οι κρίσεις, είναι μια κατάσταση που χρειάζεται να συνειδητοποιήσουμε ότι θα αντιμετωπίζουμε συχνά. Δεν είναι τυχαίο ότι, τα τελευταία χρόνια, χρησιμοποιείται όλο και συχνότερα ο όρος Permacrisis (Permanent Crisis): παρατεταμένη ή μόνιμη κρίση.

Επί της ουσίας, είναι μια ανάγνωση της πραγματικότητας η οποία υποστηρίζει πως έχουμε περάσει σε μία φάση κρίσεων, η οποία έχει αντικαταστήσει ότι τις προηγούμενες δεκαετίες θεωρούσαμε κανονικότητα. Ενισχυτικά σε αυτή την προσέγγιση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο 21ος αιώνας μπορεί να χαρακτηριστεί και αιώνας των κρίσεων. Από την τρομοκρατία και την οικονομική κρίση ώς την πανδημία και τον πόλεμο στην Ουκρανία, οι χώρες και οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν, με όλο και μεγαλύτερη συχνότητα, κρίσεις – σημαντικές και διαφοροποιημένες μεταξύ τους.

Αυτός είναι ένας βασικός λόγος που δίνεται μεγάλη έμφαση στη διαχείριση μας κρίσης και στον τρόπο με τον οποίο τα κράτη μπορούν να μετεξελίξουν σε αυτή την κατεύθυνση τις πολιτικές τους. Όσο όμως αντιμετωπίζουμε νέες κρίσεις όπως η πανδημία, κρίσεις που μοιάζουν με απειλές-δίκτυα, έχουν δηλαδή πολύπλευρο αρνητικό αποτύπωμα, οι δυνατότητες διαχείρισής τους από τα κράτη δοκιμάζονται.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να συνυπολογίσουμε και τις πολυκρίσεις (polycrisis). Πολλαπλές δηλαδή κρίσεις με διαφορετικό χαρακτήρα, χαρακτηριστικά και επιπτώσεις, που ξεσπούν την ίδια χρονική περίοδο. Εκ των πραγμάτων, κρίσεις που προϋποθέτουν διαφορετική διαχείριση από τις κρατικές υπηρεσίες. Μια χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί για την Ελλάδα ο Φεβρουάριος και ο Μάρτιος του 2020. Η Ελλάδα αντιμετώπισε το πρώτο κύμα της πανδημίας και, ταυτόχρονα, τη συνοριακή κρίση στον Έβρο. Το έκανε με επιτυχία (ιδίως η αντιμετώπιση της πρώτης φάσης της πανδημίας χαιρετίστηκε από άλλες χώρες ως υπόδειγμα αντιμετώπισης), ενώ άλλα κράτη που είχαν να αντιμετωπίσουν μόνο την πανδημία απέτυχαν. Οι πολυκρίσεις, πάντως, εντείνουν την πιθανότητα ένα κράτος να μην μπορεί να τις διαχειριστεί με επιτυχία. Άλλωστε, η διαχείριση κρίσεων ως διαδικασία έχει και αυτή τα όριά της.

Ένας ειδικός στις κρίσεις

Σε αυτή την κατεύθυνση κινείται το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο How to Survive a Crisis (Πώς να επιβιώσετε σε μια κρίση) που κυκλοφόρησε πριν από μερικούς μήνες. Ο συγγραφέας, ο Sir Ντέιβιντ Όμαντ, πρόσωπο κύρους στους τομείς στρατηγικής ασφάλειας, διαχείρισης κρίσεων και πληροφοριών, προτείνει ότι το κέντρο βάρους σε μια κρίση πρέπει να μετακινηθεί από τη διαχείριση στην επιβίωση. Στην ουσία, επαναφέρει τον περιβόητο όρο της ανθεκτικότητας. Ο Όμαντ υποστηρίζει αυτή την αναγκαιότητα επειδή, όπως τονίζει, στις περισσότερες από τις έκτακτες περιστάσεις που προκύπτουν, οι υπηρεσίες νομίζουν ότι διαχειρίζονται την κρίση αλλά επί της ουσίας τους διαχειρίζεται αυτή – ακολουθούν δηλαδή την εξέλιξή της.

Ο Όμαντ ήταν ο πρώτος συντονιστής Πληροφοριών και Ασφάλειας της αγγλικής κυβέρνησης τη δύσκολη περίοδο 2002-2005, υπεύθυνος για το σχεδιασμό και την παρακολούθηση της πρώτης αντιτρομοκρατικής στρατηγικής Contest. Προηγουμένως, βεβαίως, είχε μακρά θητεία σε υπηρεσίες πληροφοριών και στα υπουργεία Ασφάλειας και Άμυνας. Θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι ο άνθρωπος πάνω στον οποίο βασίστηκε ο σχεδιασμός της στρατηγικής ασφάλειας χωρών του δυτικού κόσμου τον 21ο αιώνα. Το βιβλίο του Securing the State είναι από τα ελάχιστα βιβλία στον τομέα της ασφάλειας που άρχισε να χρησιμοποιείται αμέσως μετά την κυκλοφορία του ως εγχειρίδιο αναφοράς. Επιπλέον, ο συγγραφέας εισήγαγε το πλαίσιο των πυλώνων πάνω στο οποίο έχει οικοδομηθεί όλη η διαδικασία σχεδιασμού στρατηγικών ασφάλειας.

Η συγγραφική του συνεισφορά αφορούσε κυρίως τον τομέα και τις υπηρεσίες πληροφοριών. Αλλά με τη νέα του εργασία έρχεται να δώσεις απαντήσεις, σε σημαντικό μάλιστα βαθμό πρακτικές, για το μεγάλο ζητούμενο κρατών και κοινωνιών, τις κρίσεις και την αντιμετώπισή τους. Ο συγγραφέας παρουσιάζει έναν οδηγό για την προετοιμασία των κρατών και απαντήσεις σε μία ευρεία τυπολογία κρίσεων, από τον πόλεμο και την πανδημία μέχρι τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και τις φυσικές καταστροφές. Ευνόητο είναι ότι αφιερώνει κεφάλαια στις τρομοκρατικές ενέργειες και τις κυβερνοεπιθέσεις.

Το πρώτο σημαντικό στοιχείο του βιβλίου είναι ότι θέτει ένα πλαίσιο σε μία συζήτηση αρκετά μπερδεμένη και αρκετά φορτισμένη. Αρχίζει από τον ορισμό και την εννοιολόγηση των όρων: τι σημαίνει κρίση, τι καταστροφή και τι έκτακτο περιστατικό. Παρουσιάζει τις πολλαπλές και διαφοροποιημένες επιπτώσεις των παγκόσμιων κρίσεων στην εποχή μας, όπως η πανδημία και ο πόλεμος στην Ουκρανία, σε διαφορετικά επίπεδα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνει στο ατομικό και το οικογενειακό επίπεδο, στις συνέπειες που έχουν οι κρίσεις στην οικογενειακή ζωή μας, στις επισφάλειες, στα ρίσκα. Τέλος, παρέχει ένα matrix ομαδοποίησης των απωλειών: από τις απώλειες ζωών μέχρι την άνοδο του πληθωρισμού.

Πέντε μαθήματα και μια πεποίθηση

Ποια είναι όμως τα βασικά μαθήματα που πρέπει να πάρουν τα κράτη, οι κοινωνίες και οι πολίτες έπειτα από τόσες κρίσεις που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν;

Μάθημα 1ο: Δεν πρέπει και δεν μπορεί όλα τα έκτακτα περιστατικά, κυρίως μάλιστα τα σοβαρά, να μετεξελίσσονται σε καταστροφές και σε κρίσεις. Αυτό βεβαίως προϋποθέτει ότι τα κράτη θα πρέπει να έχουν προετοιμαστεί κατάλληλα ώστε να είναι ανθεκτικότερα και να βρίσκονται σε θέση να διαχειριστούν σοκ όταν αυτά προκύπτουν, περιορίζοντας το καταστρεπτικό αποτέλεσμα περιστατικών πριν αυτά κλιμακωθούν σε κρίσεις. Είναι χαρακτηριστικό της εποχής των πολυκρίσεων, στην οποία ζούμε, πως η μία κρίση δεν περιμένει την προηγούμενη να τελειώσει για να ξεσπάσει, κάτι που καθιστά ζωτικής σημασίας την προετοιμασία για ένα τέτοιο μέλλον.

Μάθημα 2ο: Διοργάνωση συνεχών εκπαιδεύσεων και ασκήσεων, ώστε οι διαδικασίες και οι άνθρωποι (επαγγελματίες, εθελοντές, πολίτες) να είναι σε διαρκή εγρήγορση και σε φάση επικαιροποίησης γνώσης, δεξιοτήτων, δυνατοτήτων. Ακόμη και στο καλύτερο σύστημα διαχείρισης κρίσεων, οι άνθρωποι και οι διαδικασίες μπορούν να βρεθούν σε προβληματική κατάσταση λειτουργίας ή συγχρονισμού, ιδιαίτερα όταν κλιμακωθεί ένα περιστατικό σε κρίση. Το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτή της τάξης μπορεί να προκύψει από τις κρίσεις που εξελίσσονται αργά και συνήθως υποτιμούνται.

Μάθημα 3ο: Οι ηγέτες πρέπει να μεταφράζουν ό,τι συνήθως είναι περίπλοκο, δυναμικό και δύσκολο να κατανοηθεί, και να εξηγούν σε όλους, και κυρίως σε όσους έχουν βασικό ρόλο στη διαχείριση μιας κατάστασης, τι πρέπει να γίνεται και γιατί. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα διαχείρισης κρίσης είναι το παράδειγμα του ουκρανού προέδρου Βολοντίμιρ Ζελένσκι: ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 είναι υποδειγματικός. Η αξιοπιστία της ηγεσίας είναι ένα κρίσιμο χαρακτηριστικό για τη διαχείριση κρίσεων και ένα στοιχείο που μπορεί εύκολα να χαθεί, με πιθανές δραματικές επιπτώσεις.

Μάθημα 4ο: Είναι σημαντικό  να εξετάζουμε σοβαρά τα προβλήματα που εξελίσσονται αργά και να προβλέπουμε έγκαιρες παρεμβάσεις, προτού τα προβλήματα αυτά εξελιχθούν σε κρίσεις πλήρους κλίμακας. Τα περισσότερα προβλήματα που αφέθηκαν χωρίς διαχείριση προκάλεσαν κρίσεις. Όταν όμως συμβεί αυτό, όταν η κρίση ξεσπάσει μπορεί να είναι πολύ αργά για να προλάβουμε να αποτρέψουμε ευρύτατες καταστροφές.

Μάθημα 5ο: Εάν μπορέσουμε να επιβιώσουμε από τις κρίσεις που έρχονται και καταφέρουμε να εκμεταλλευόμαστε τις ευκαιρίες που μπορεί να προκύψουν όταν οι κρίσεις ξεπεραστούν, τότε θα έχουμε περάσει σε μία νέα φάση. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε μία νέα στρατηγική προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα ανθεκτικό έθνος. Η επιβίωση σε μία κρίση απαιτεί τη διατήρηση της ισορροπίας, ώστε να αποφευχθεί η μετάβαση σε κατάσταση καταστροφής, την ώρα που προσπαθούμε να βρούμε τη σταθερή βάση για τη διαχείριση των έκτακτων συμβάντων που προέκυψαν.

Τα κράτη, λέει ο Ντέιβιντ Όμαντ, πρέπει να επενδύσουν στην ενίσχυση της ανθεκτικότητάς τους και στην ενδυνάμωση της ετοιμότητάς τους ώστε να μπορούν να διαχειριστούν μια καταστροφή. Η διαδικασία επιβίωσης σε μια κρίση περιλαμβάνει τρεις φάσεις:

α) προετοιμασία (πρόληψη, ανθεκτικότητα),

β) απάντηση (αντιμετώπιση, διαχείριση) και

γ) ανάκαμψη- επαναφορά. 

Το στοιχείο που δεν πρέπει ποτέ να αμφισβητείται σε μία κρίση είναι αυτό της ηγεσίας. Πρέπει να είναι ξεκάθαρο σε όλους ποιος έχει την ευθύνη και τον συντονισμό και να υπάρχουν ξεκάθαρες γραμμές διακυβέρνησης, αλλά και ρόλοι σε όλα τα επίπεδα (επιτελικό, επιχειρησιακό, τακτικό). Πολλές φορές, ενώ οι πολιτικές ασφάλειας και οι διαδικασίες υπάρχουν και είναι σαφείς, είναι προβληματική η πράξη, με αποτέλεσμα η αντίδραση να αποβαίνει ελλιπής ή/και αναποτελεσματική. Αυτό σημαίνει ότι, εκτός από την ηγεσία, τα κράτη οφείλουν να δώσουν έμφαση στο ανθρώπινο δυναμικό.

Τέλος, εκτός από τον καταλυτικό ρόλο του κράτους στην ανθεκτικότητα, πρέπει όλοι να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτή η διαδικασία είναι συλλογική, αφορά δηλαδή και εμάς, τους πολίτες. Ανθεκτικότητα σημαίνει ο πολίτης να καθαρίζει το οικόπεδο και το χωράφι του – πρέπει να γνωρίζει ότι οφείλει να το κάνει. Ανθεκτικότητα σημαίνει ότι οι δημοτικές αρχές οφείλουν να παρεμβαίνουν και να καθαρίζουν τα οικόπεδα που δεν καθαρίζουν οι δημότες τους, οφείλουν να το κάνουν. Ανθεκτικότητα σημαίνει ότι οι πολίτες πρέπει να ακούν τις οδηγίες και όταν ο δείκτης επικινδυνότητας είναι στο 4 και στο 5 να μην κάνουν θερμικές εργασίες (έτσι μπήκε η φωτιά στα Ψαχνά), να μην πηγαίνουν σε πάρκα και άλση για να τρέξουν ή να βγάλουν βόλτα το σκύλο τους. Ανθεκτικότητα σημαίνει η τοπική αυτοδιοίκηση να μην ανέχεται ή, πολύ περισσότερο, να μη λειτουργεί η ίδια παράνομες χωματερές κ.λπ. Αυτό σημαίνει ανθεκτικότητα στην πράξη.