Ο Μιχάιλο Τκας, δημοσιογράφος- ερευνητής που συνεργάζεται με την Ukrainska Pravda, είναι ένας από τους μεγαλύτερους επικριτές του Προέδρου της Ουκρανίας, Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Τα τελευταία χρόνια προσπαθεί συνεχώς να ανακαλύψει και να αναδείξει πιθανά σκάνδαλα ή λάθη του. Οι σχέσεις των δύο είναι εκρηκτικές, σε συνέντευξη έχουν ανταλλάξει μέχρι και ύβρεις. Όλα αυτά, μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, έγιναν παρελθόν. Στις 2 Μαρτίου 2022, ο Τκας κάνει την εξής ανάρτηση στη σελίδα του στο Facebook:

Κάποτε λέγαμε «σαν τον Τσώρτσιλ», «χρειαζόμαστε τον δικό μας Βάτσλαβ Χάβελ» ή «πού είναι ο δικός μας Μαντέλα;» Όταν τα χρόνια περάσουν, μικρή σημασία θα έχει πια αν αυτός ο πόλεμος θα έχει λήξει με νίκη της Ουκρανίας ή με ήττα της Ρωσίας. Μου φαίνεται, όμως, ότι, σε δύσκολους καιρούς, σε διάφορες χώρες, σε όλο τον κόσμο, οι άνθρωποι θα λένε «ο δικός μας Ζελένσκι», «χρειαζόμαστε τον δικό μας Ζελένσκι» ή «πού είναι ο δικός μας Ζελένσκι;». (σ. 169)

Με αυτές τις φράσεις τελειώνει το βιβλίο, Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Η βιογραφία ενός απρόσμενου πρωταγωνιστή, των Regis Gente και Stephane Siohan που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος. Ποιος είναι τελικά αυτός ο ηγέτης που κυκλοφορεί με το χακί- στρατιωτικού τύπου αμάνικο μπλουζάκι και χρησιμοποιεί με μοναδικό τρόπο τις σύγχρονες πλατφόρμες επικοινωνίας, όπως το Instagram και το Telegram; Αρκετοί αναλυτές μιλούν για τον άνθρωπο που άλλαξε το μοντέλο της ηγεσίας πολέμου τον 21ο αιώνα, κυρίως στον τομέα της επικοινωνιακής διαχείρισης ενός πολέμου. Άλλοι συγκρίνουν τις ομιλίες του με τις αντίστοιχες του Τσώρτσιλ κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου.

Αυτός ο ηθοποιός

Πώς φτάσαμε σε αυτό το σημείο; Στον τίτλο της βιογραφίας, οι συγγραφείς χαρακτηρίζουν τον Ζελένσκι απρόσμενο πρωταγωνιστή. Εκτός όμως από απρόσμενος είναι και υποτιμημένος. Ήρθε από εκεί που δεν τον περίμενε (;) κανείς και άλλαξε αρχικά την εξέλιξη μίας εκλογικής διαδικασίας που έμοιαζε να μην έχει κανένα ενδιαφέρον:

Οι ουκρανικές προεδρικές εκλογές του Μαρτίου του 2019 προδιαγράφονταν ανιαρές. Τελικά, αποδείχτηκε ότι ήταν κάτι παραπάνω από συναρπαστικές, με μια πρωτοτυπία σύγχρονη, αναπάντεχη, αναζωογονητική, ακόμη και ανησυχητική. Τα διεθνή μέσα και η κοινότητα των ειδημόνων σε θέματα σχετικά με τη μετασοβιετική εποχή ανακαλύπτουν το φαινόμενο Ζελένσκι / Χολομπορόντκο, και οι αντιδράσεις τους είναι ανάμικτες: έκπληξη, περιέργεια, αλλά και συγκαταβατικότητα. Οι δημοσιογράφοι σκαλίζουν το βιογραφικό του Ζελένσκι, η φήμη του οποίου δεν έχει ξεπεράσει τα σύνορα των ρωσόφωνων περιοχών. Οι πιο θαρραλέοι κάνουν τη γνωριμία του Προέδρου Χολομπορόντκο παρακολουθώντας τον Υπηρέτη του Λαού στο Netflixή ή στο YouTube. (σ. 128)

Χολομπορόντκο ήταν ο ρόλος του Ζελένσκι στη δημοφιλή σειρά Ο υπηρέτης του λαού.

Κάποιος όμως θα μπορούσε να κάνει και μια διαφορετική ανάγνωση του φαινομένου Ζελένσκι, ο οποίος κέρδισε τις εκλογές του 2019 με το ποσοστό ρεκόρ 73,2%. Η προεκλογική του εκστρατεία είχε δύο βασικές διαστάσεις: α) τη δημοτικότητά του ως ηθοποιός και β) το απλό και ανεπιτήδευτο στυλ, που εξέφραζε τον μέσο Ουκρανό. Αυτές οι δύο διαστάσεις οδήγησαν πολλούς να υποστηρίζουν πως, τελικά, τις εκλογές τις κέρδισε περισσότερο ο ρόλος και λιγότερο ο πολιτικός. Εξ αυτού, οι περισσότεροι εκτίμησαν ότι πρόκειται για έναν διάττοντα αστέρα που κάποια στιγμή, γρήγορα, θα κατανοούσε οδυνηρά ότι άλλο το θέαμα κι άλλο η σκληρή πραγματικότητα. Η τάση λοιπόν στον Τύπο και στις πνευματικές και οικονομικές ελίτ ήταν να υποτιμούν τον νέο Πρόεδρο, να τον αποκαλούν υποτιμητικά «ηθοποιό»:

Ο διεθνής Τύπος καταφεύγει αμέσως στα γνωστά στερεότυπα: «ο Ουκρανός Κολίς» γράφουν οι γαλλικές ιστοσελίδες, ενώ στην Ιταλία συγκρίνουν τον Ζελένσκι με τον Μπέμπε Γκρίλο και το Κίνημα 5 Αστέρων. […] [Η] αρχή είναι εξαιρετικά δύσκολη για τον «υποψήφιο του Instagram». Και ενώ στις δημοσκοπήσεις ο πύραυλος απογειώνεται, κρύος ιδρώτας λούζει τη διπλωματική κοινότητα του Κιέβου, κυρίως την «Ομάδα των Πρεσβευτών του G7 στην Ουκρανία», ένα ανεπίσημο όργανο με ισχυρή επιρροή που βρίσκεται σε συνεχή επαφή με τις εθνικές αρχές. «Ακόμη και η ιδέα να δούμε έναν τύπο σαν τον Ζελένσκι να γίνεται ανώτατος στρατιωτικός διοικητής μιας χώρας σε εμπόλεμη κατάσταση μας προκαλεί τεράστια αμηχανία», μας εξομολογείται στις αρχές του 2019 ένας Ευρωπαίος που υπηρετεί σε διπλωματική θέση στην πρωτεύουσα. (σ. 128-129)

Τον Ζελένσκι ωστόσο υποτίμησε, και μάλιστα δημόσια, ο μεγαλύτερος αντίπαλός του, ο άνθρωπος που εισέβαλε στην Ουκρανία, ο Βλαντιμίρ Πούτιν: «το γέλιο είναι σαρδόνιο», δηλώνει Στις 7 Ιουνίου 2019, κατά τη διάρκεια του Διεθνούς Οικονομικού Φόρουμ της Αγίας Πετρούπολης, μπροστά σε ένα κοινό σημαντικών προσωπικοτήτων, όπως ο κινέζος Πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ. «Δεν γνωρίζω αυτόν τον άνθρωπο. Ελπίζω κάποτε να συναντηθούμε. Προφανώς, είναι μεγάλος ειδικός στον τομέα του, είναι καλός ηθοποιός [γέλια στο ακροατήριο]. Εγώ σοβαρολογώ και εσείς γελάτε». Ένας κλόουν λοιπόν! (σ. 103).

Ο πολεμικός ηγέτης του Telegram

Η πεποίθηση του Πούτιν ότι έχει να κάνει με εύκολο αντίπαλο καθρεφτίζεται και στις αρχικές εκτιμήσεις των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών, που ήταν σίγουρες ότι με την κήρυξη του πολέμου ο «ηθοποιός» θα τρεπόταν σε φυγή. Οι περισσότεροι αναλυτές θεωρούσαν ότι ο αρχικός σχεδιασμός της πρώτης φάσης της εισβολής, που περιελάμβανε την επίθεση στο Κίεβο, είχε στόχο την ανατροπή της κυβέρνησης, που θα παρουσιαζόταν στη συνέχεια ως βασικό επίτευγμα της αποναζιστικοποίησης. Όλο λάθος εξαρχής.

Δεν ήταν όμως οι Ρώσοι οι μόνοι που υποτίμησαν την πρόθεση αλλά και την ικανότητα του Προέδρου της Ουκρανίας να αντισταθεί και να πολεμήσει. Οι περισσότεροι παρατηρητές της πολιτικής ζωής της Ουκρανίας τα ίδια πίστευαν..

Μέσα σε λίγες μέρες όμως, μετά τις 24 Φεβρουαρίου, όλα άλλαξαν και ο Ζελένσκι, αντί να δραπετεύσει εκτός της χώρας, βρέθηκε να ηγείται της άμυνας των Ουκρανών. Οι επικριτές του βλέπουν πλέον έναν άλλο Ζελένσκι, μια σύγχρονη εκδοχή του Πατέρα της Νίκης, του Τσώρτσιλ:

Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, αποδείχτηκε ότι ήταν πολύ θαρραλέος και αποφασισμένος. Επί της ουσίας δεν αποσταθεροποιήθηκε ούτε εγκατέλειψε το Κίεβο. Νομίζω ότι τα πράγματα δεν πάνε καλά για τους Ρώσους, εν μέρει επειδή ο Ζελένσκι δεν έφυγε από τη πόλη, ενώ μπορούσε να το κάνει. (σ. 164)

Αλλά ο Ζελένσκι δεν αντιγράφει τον Τσώρτσιλ. Η ηγετική του μορφή είναι προσαρμοσμένη στην εποχή της εικόνας, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, των κρυπτογραφημένων πλατφορμών επικοινωνίας. Ο «Πρόεδρος του Instagram» παίρνει την εκδίκησή του, μετατρέποντας τη ζωή του στην πολεμική συνθήκη σε θέαμα που στόχο έχει να εμψυχώσει και να πει ότι είναι εκεί, στο πλάι όσων αγωνίζονται για τη χώρα τους. Καθημερινά, μαγνητοσκοπούνται δεκάλεπτα βίντεο στο war room του Ζελένσκι, στο γραφείο του ή στον δρόμο, συνήθως τη νύχτα, που αμέσως αναρτώνται στα κοινωνικά δίκτυα. «Εκφωνεί λόγους στο ύψος των περιστάσεων: αναφέρεται διαρκώς στο προσωπικό πεπρωμένο του καθενός, των γυναικών, των παιδιών». Με τις δημόσιες ομιλίες του αποδεικνύει ότι δεν φοβάται τους Ρώσους. Κάθε βράδυ, ενώ ο πόλεμος μαίνεται, εκείνος, φορώντας το χακί μπλουζάκι, συνοψίζει τα γεγονότα, εξηγεί τι συμβαίνει στο μέτωπο και αναπτερώνει το ηθικό του λαού με τη βαθιά φωνή του. «Σε αυτά τα βίντεο, οι τελευταίες του λέξεις είναι συνήθως αφιερωμένες στους ήρωες της ημέρας» (σ. 165).

Η στάση του αυτή κινητοποιεί την περιέργεια και το θαυμασμό των ΜΜΕ. Το Forbes, σε σχετικό αφιέρωμα, ζήτησε από διαφόρους ειδικούς να σκιαγραφήσουν το στυλ ηγεσίας του Ουκρανού Προέδρου. Τα βασικά στοιχεία που τόνισαν είναι: α) υπόδειγμα κουράγιου και ψυχής, β) λειτουργεί και αντιπροσωπεύει τον μέσο άνθρωπο που πολεμά για την πατρίδα του, γ) επικοινωνεί άμεσα, αποτελεσματικά με ξεκάθαρα και έντονα μηνύματα, δ) είναι ο ηγέτης που εμφανίζεται, ε) λειτουργεί ως παράδειγμα με την καθημερινή του παρουσία και στ) είναι αυθεντικός^[1].

Η κορυφαία ιστορικός Μάργκαρετ ΜακΜίλαν, σε άρθρο της στο Foreign Affairs, θεωρεί καταλυτικό το ρόλο του Ζελένσκι για την εξέλιξη του πολέμου και στέκεται σε ένα σημαντικό χαρακτηριστικό του: «δεν απευθύνεται μόνο στους Ουκρανούς, αλλά στους πολίτες όλου του κόσμου»^[2]. Κι αυτό στοχεύει στην καρδιά των Ουκρανών. Η MακΜίλαν δεν μπορεί να προβλέψει την έκβαση του πολέμου, είναι όμως βέβαιη ότι οι Ουκρανοί έχουν κερδίσει τον πόλεμο της επικοινωνίας: «το αφήγημα τους γίνεται πιστευτό και νομίζω πως το πιστεύουν ακόμη και στη Ρωσία. Ήταν τόσο επιδέξιοι, για παράδειγμα, όταν αξιοποίησαν αιχμαλώτους ρώσους στρατιώτες που μίλησαν στις μητέρες τους ή όταν χρησιμοποίησαν το Facebook για να δείξουν στις ρωσικές οικογένειες ότι οι γιοι τους είναι καλά. Από την άλλη πλευρά, το αφήγημα της Ρωσίας γίνεται όλο και πιο τρελό, όλο και πιο μη πιστευτό»^[3].

«Χρειάζομαι πυρομαχικά και όχι βόλτα». Με αυτή τη φράση απάντησε ο Ζελένσκι σε εκπροσώπους των ΗΠΑ που προσφέρθηκαν να τον μεταφέρουν με ελικόπτερο από το Κίεβο όσο διαρκούσε η πρώτη πολιορκία της πόλης. Σύμφωνα με τις υπηρεσίες πληροφοριών, έχει γλιτώσει από τουλάχιστον τρεις απόπειρες δολοφονίας εναντίον του. Σε κάθε περίπτωση, μέσα σε λίγους μήνες, έχει καταφέρει δύο κρίσιμα για την ύπαρξη της χώρας του επιτεύγματα: α) ένωσε την Ουκρανία, εμπεδώνοντας την πεποίθηση ότι ανήκει στη Δύση και στην Ευρώπη, πεποίθηση που είναι η νέα ταυτότητα της Ουκρανίας και β) κινητοποίησε τη διεθνή κοινή γνώμη, η οποία ασκεί πίεση στις πολιτικές ηγεσίες, που με τη σειρά τους προχώρησαν σε ένα γενναίο πρόγραμμα υποστήριξης της Ουκρανίας.

Δεν πρόκειται όμως για θαύμα. Ο Ζελένσκι δεν κοιμήθηκε ηθοποιός και ξύπνησε Τσώρτσιλ, κάθε άλλο. Ήδη, πριν εκλεγεί Πρόεδρος, ήταν επιτυχημένος επιχειρηματίας και ηθοποιός που γνώριζε καλά τη δύναμη της επικοινωνίας και των νέων μέσων. Αυτό ήταν και το βασικό όχημα που τον οδήγησε στην Προεδρία. Επίσης, ως άνθρωπος της εποχής του, εξελίσσεται, μαθαίνει και προσαρμόζεται. Μέσα από τις σελίδες της βιογραφίας του μπορεί κάποιος να δει πώς από την αρχική προσπάθεια του επιτελείου του να τον κρύψει από τους δημοσιογράφους έφτασε να αποτελεί την επιτομή της επιτυχημένης διεθνούς επικοινωνίας. Ο Ζελένσκι έμαθε να σκέφτεται στρατηγικά, να λειτουργεί σε ένα πολύ ανταγωνιστικό περιβάλλον και τελικά να ηγείται ενός έθνους που αναδύεται μέσα από τον πόνο, περήφανο όμως αφού αντιστέκεται στο όνομα της πατρίδας.

Πάνω από όλα, όμως, ο Ζελένσκι είναι ο πολιτικός που εκφράζει τη νέα δυναμική γενιά των Ουκρανών που αναζητούν το μέλλον τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η στιγμή που υπογράφει το αίτημα ένταξης μέσα από το οχυρωμένο προεδρικό κτίριο δίνει ένα νέο νόημα στην Ενωμένη Ευρώπη – αφού είναι η εγγύηση της ειρήνης, της ελευθερίας και της προόδου.

^[1] Edward Segal, “As Ukraine Resists Russian Invasion, Zelensky Demonstrates These Leadership Lessons”, 1 Mαρτίου 2022, https://www.forbes.com/sites/edwardsegal/2022/03/01/as-ukraine-resists-russian-invasion-zelenskyy-demonstrates-these-leadership-lessons/

^[2] Margaret MacMillan, “Leadership at War. How Putin and Zelenksy have defined the Ukrainian conflict”, Foreign Affairs, 29 Μαρτίου 2022, https://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2022-03-29/leadership-war

^[3] Deutsche Welle, “Ukrainians have won the information war: historian Margaret MacMillan”, https://www.dw.com/en/ukrainians-have-won-the-information-war-historian-margaret-macmillan/a-61022603