«Η πιο τρομακτική οικονομολόγος παγκοσμίως» (The Times), «μια από τους τρεις σημαντικότερους μελετητές της καινοτομίας» (The New Republic), η Μαριάνα Μαζουκάτο είναι σούπερ σταρ οικονομολόγος ― ό,τι είναι ο Τομά Πικετύ για τις ανισότητες, είναι η Μαζουκάτο για τον ρόλο του κράτους και της καινοτομίας στις σύγχρονες οικονομίες.
Καθηγήτρια στο Πανεπιστημιακό Κολέγιο του Λονδίνου (UCL) και Ιδρύτρια/Διευθύντρια του Institute for Innovation and Public Purpose στο ίδιο πανεπιστήμιο, η πολυβραβευμένη ιταλο-αμερικανίδα οικονομολόγος εργάστηκε ως σύμβουλος σε κυβερνήσεις, πολιτικά κόμματα και διεθνείς οργανισμούς: σύμβουλος των κυβερνήσεων της Βρετανίας και της Σκωτίας· του Εργατικού Κόμματος της Μεγάλης Βρετανίας και του Δημοκρατικού Κόμματος των ΗΠΑ· του Επιτρόπου της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Έρευνα, Επιστήμη και Καινοτομία, του ΟΗΕ και του ΟΟΣΑ· της NASA και του Eυρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματοςμε αντικείμενο τη συμβολή των συμπράξεων δημόσιου-ιδιωτικού τομέα στην ανάπτυξη μιας νέας οικονομίας εκμετάλλευσης του διαστήματος.
«Τρομακτική» με τέτοια αναγνώριση από το «σύστημα»; Ναι, αλλά για όσους δεν εννοούν να ξεκολλήσουν από την έμμονη ιδέα ότι το «κράτος είναι το πρόβλημα και όχι η λύση»· ότι στην καλύτερη περίπτωση είναι μόνον επιδιορθωτής των αποτυχιών της αγοράς (market fixer) και, στη χειρότερη, εμπόδιο που πρέπει να συρρικνωθεί. Με το βιβλίο που την έκανε διάσημη, Το Επιχειρηματικό Κράτος: Ανατρέποντας τους Μύθους (επιμέλεια - πρόλογος: Γιάννης Καλογήρου, Κριτική, Αθήνα 2015), η Μαζουκάτο κατέρριψε την ευρέως διαδεδομένη ιδέα ότι το κράτος δεν είναι παρά ένας βραδυκίνητος, αναποτελεσματικός, γραφειοκρατικός μηχανισμός που απεχθάνεται το ρίσκο.
Γενικά, ο κρατικός παρεμβατισμός δικαιολογείται μόνο για διορθωθούν οι αποτυχίες της αγοράς στην κατανομή των πόρων (αρνητικές εξωτερικότητες, ατελής ανταγωνισμός, δημόσια αγαθά, κ.ά.), αλλά και πάλι μόνον, σύμφωνα με τη θεωρία της Δημόσιας Επιλογής, όταν το όφελος από την παρέμβαση υπερβαίνει το κόστος που απορρέει από την κρατική αποτυχία, λόγω της εξυπηρέτησης ιδιωτικών συμφερόντων (νεποτισμός, αναξιοκρατία, διαφθορά, προσοδοθηρία). Στην πιο ακραία εκδοχή τής θεωρίας αυτής προκρίνεται να ελαχιστοποιηθούν οι κρατικές παρεμβάσεις και να αφεθεί η κατανομή των πόρων αποκλειστικά στις αγορές, οι οποίες θα διορθώσουν μόνες τους τις δικές τους αποτυχίες.
Επιχειρηματικό κράτος
Η μεγάλη ανατροπή της Μαζουκάτο συνίσταται στην πεποίθηση ότι το κράτος δεν πρέπει να το βλέπουμε απλώς ως επιδιορθωτή της αγοράς ή ως παθητικό χρηματοδότη της Έρευνας και της Ανάπτυξης. Απεναντίας, το κράτος πρέπει να είναι επιχειρηματικό ―να επενδύει σε δραστηριότητες ακραίας αβεβαιότητας, να είναι διατεθειμένο να αναλάβει υψηλούς κινδύνους στην αλυσίδα της καινοτομίας: ένα «επιχειρηματικό κράτος πρέπει να “σκέφτεται ελεύθερα” για να μπορεί να παράγει “μεγάλη σκέψη”», να μπορεί να δημιουργεί νέες αγορές. Ήταν τέτοιες δραστηριότητες που χάρη σε δημόσιες δαπάνες έφεραν το Ίντερνετ, το GPS, τα iphone/ipod/ipad, τον αλγόριθμο πίσω από το Google.
Η Αξία των Πάντων έχει ακόμη μεγαλύτερες φιλοδοξίες, δεδομένου ότι επιδιώκει να καταδείξει ότι ο πλουτισμός έχει καταστεί πολύ ευκολότερος στις σύγχρονες οικονομίες της αγοράς εξορύσσοντας αξία από εκείνους που τη δημιουργούν παρά δημιουργώντας τη.
Με σκοπό να επαναφέρει την αξία στο επίκεντρο των Οικονομικών, η Μαζουκάτο επιτίθεται σε έναν από πυλώνες της νεοκλασικής Οικονομικής, την υποκατάσταση της αξίας από την τιμή, προκειμένου να διαφοροποιηθούν οι παραγωγικές από τις μη παραγωγικές/παρασιτικές δραστηριότητες· να ακυρωθεί ο αφορισμός «κυνικός είναι αυτός που γνωρίζει την τιμή των πάντων, αλλά δεν γνωρίζει την αξία κανενός πράγματος» (Όσκαρ Ουάιλντ) που δικαίως εκτοξεύεται εναντίον της οικονομικής επιστήμης· και να καταστούν τελικώς οι οικονομίες πιο παραγωγικές, βιώσιμες και ακριβοδίκαιες.
Δεν έγινε αυτή η υποκατάσταση από τη μια μέρα στην άλλη. Με αφετηρία στη συλλογιστική τους ότι η αξία προσδιορίζει την τιμή, η κύρια φροντίδα των κλασικών οικονομολόγων (Άνταμ Σμιθ, Ντέιβιντ Ρικάρντο), καθώς και του Καρλ Μαρξ αργότερα, εστιάστηκε στον προσδιορισμό της πηγής της αξίας, στο ποιοι παράγουν αξία και ποιοι ζουν παρασιτικά. Ωστόσο, στα τέλη του 19ου αιώνα επέρχεται πλήρης ρήξη με τους κλασικούς με τη λεγόμενη «επανάσταση της οριακότητας» από τους Καρλ Μένγκερ, Λεόν Βαλράς, Ουίλιαμ Τζέβονς, Άλφρεντ Μάρσαλ. Η διάκριση αξίας-τιμής εξαφανίζεται, η δε τιμή καθίσταται το μοναδικό και απόλυτο μέτρο της αξίας. Οι άνθρωποι θεωρούνται τέλεια ορθολογικά όντα, οι επιλογές των οποίων καθορίζουν μέσω της προσφοράς και της ζήτησης την τιμή ενός αγαθού στην αγορά, δηλαδή το πόσο αξίζει γι’ αυτούς.
Η ανατροπή της νεοκλασικής Οικονομικής δεν μπορεί να προκύψει από ρουτινιέρικη σκέψη. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε εκρηκτική ανάπτυξή της (π.χ. θεωρία παιγνίων, πειραματική οικονομική) χάρη σε μια πλειάδα λαμπρών οικονομολόγων που κατασκεύασαν ένα στέρεο οικοδόμημα. Είναι η δεσπόζουσα θεωρία, διδάσκεται στα πανεπιστήμια και τα λύκεια και πολλοί πρωτεργάτες της έχουν τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ. Είναι επίσης λάθος να ταυτίζεται η νεοκλασική Οικονομική με τον «νεοφιλελευθερισμό», όπως κάνει ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ στο πολυδιαβασμένο βιβλίο του Νεοφιλελευθερισμός (Καστανιώτη, 2007). Ωστόσο, η νεοκλασική Οικονομική δέχθηκε πολλές επιθέσεις, μία από τις οποίες στον σκληρό πυρήνα της ορθολογικότητας των δρώντων, πρώτα από τον Χέρμπερτ Σάιμον, και μετέπειτα από τον Αμάρτυα Σεν και τους Ντάνιελ Κάνεμαν και Έιμος Τβέρσκι, με αποτέλεσμα η αλαζονεία της να έχει τρωθεί σοβαρά.
Οι επιπτώσεις της ταύτισης της αξίας με την τιμή δεν είναι αμελητέες. Επί παραδείγματι, το εθνικό εισόδημα υποεκτιμάται, αφού η εργασία των νοικοκυρών δεν συνυπολογίζεται, διότι δεν υπάρχει αμοιβή για την εργασία τους— σύμφωνα με το αστείο που κυκλοφορεί μεταξύ οικονομολόγων, αν παντρευτείς τη γυναίκα που καθαρίζει το σπίτι σου, το ΑΕΠ μειώνεται. Παρομοίως, παραδοσιακά ο χρηματοπιστωτικός τομέας θεωρούνταν σημαντικός μεν για τη μεταφορά του υπάρχοντος πλούτου, αλλά όχι για τη δημιουργία νέου πλούτου και, ως εκ τούτου, οι περισσότερες τραπεζικές υπηρεσίες δεν συμπεριλαμβάνονταν στους σχετικούς υπολογισμούς του ΑΕΠ. Μετά το 1970, η κατάσταση αυτή αλλάζει άρδην: ο χρηματοπιστωτικός τομέας συμπεριλαμβάνεται πλέον στους υπολογισμούς του ΑΕΠ, και με τη μεγάλη απορρύθμισή του αυξάνεται εξαιρετικά το ειδικό βάρος του στην οικονομία.
Ο θεωρητικός αναπροσανατολισμός που προτείνει η συγγραφέας έχει επίσης μεγάλες επιπτώσεις όσον αφορά τη διάκριση μεταξύ δημιουργίας και εξόρυξης αξίας, τη φύση του εισοδήματος που δεν κερδίζεται (πρόσοδος) και τη διανομή της αξίας. Στο πλαίσιο αυτό, η αγορά τροφοδοτεί την ανισότητα, επειδή γεννώντας απλώς εισόδημα δικαιολογεί ταυτόχρονα και το επίπεδό του και τη διανομή του, κάθε δε ανάλυση των δραστηριοτήτων ως παραγωγικών ή μη παραγωγικών εξαλείφεται.
Ο καπιταλισμός αλλιώς
Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές βρισκόμαστε ακόμη στο επίκεντρο μιας υγειονομικής κρίσης που πυροδοτεί μια μεγάλη οικονομική κρίση. Σε σειρά άρθρων στον Τύπο, η Μαζουκάτο επιμένει ότι δεν πρέπει να επαναληφθούν τα λάθη του παρελθόντος, ότι τώρα είναι η ευκαιρία να κάνουμε τον καπιταλισμό διαφορετικά. Άποψη που συμμερίζεται ο Πάπας Φραγκίσκος. Αφού εκθείασε την Αξία των Πάντων, δήλωσε πως το «ενδιαφέρον» όραμα της Μαζουκάτο«μπορεί να βοηθήσει στο πώς θα σκεπτόμαστε το μέλλον», στο οποίο, ιδίως μετά τον Covid-19, θα πρέπει να ξανατεθεί ως προτεραιότητα η αξία και όχι η τιμή των πραγμάτων.
Θα απογοητευθεί όποιος συμπεραίνει, από τη θέση τηςυπέρ του αυξημένου ρόλου του κράτους και την εναντίωσή της στην παρασιτική οικονομία, ότι η Μαζουκάτο αποβλέπει στην ανατροπή του καπιταλισμού. Ασφαλώς, επιθυμεί το έργο της να επιδράσει και να αλλάξει την υπάρχουσα κατάσταση των πραγμάτων, και σίγουρα δεν θεωρεί τον εαυτό της διανοητή του σαλονιού. Ωστόσο, η επιδίωξή της είναι να καταστήσει τον καπιταλισμό ένα σύστημα που θα δουλεύει για όλους, λόγου χάριν, προωθώντας την εστίαση του χρηματοπιστωτικού τομέα σε μακροπρόθεσμες επενδύσεις, τη μεγαλύτερη φορολόγηση των κερδοσκοπικών συναλλαγών, την απαλλαγή των εταιρειών από τον βραχυπροθεσμισμό των τριμηνιαίων αποδόσεων, τον περιορισμό των προκλητικών αμοιβών των διευθυντικών στελεχών. Μια από τις άμεσες προτεραιότητες είναι η δόμηση των πολύ συχνά παρασιτικών συμπράξεων δημόσιου-ιδιωτικού τομέα σε συμβιωτικές με πρότυποτα οικοσυστήματα αμοιβαίων σχέσεων, ούτως ώστε να διασφαλίζεται το όφελος τόσο για την οικονομία όσο και για τους πολίτες.
Όσον αφορά τον τομέα της Υγείας, που λόγω της πανδημίας επαναξιολογείται θετικά η σημασία του, η Μαζουκάτοθυμίζει ότι αντλεί δισεκατομμύρια από τον δημόσιο κορβανά. Επί παραδείγματι, το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας (NIH) στις ΗΠΑ χρηματοδοτείται ετησίως με 40 δισ. δολάρια, από δε την επιδημία του Sarsτου 2002 μέχρι σήμερα δαπάνησε 700 εκατ. δολάρια στην έρευνα και την ανάπτυξη για την οικογένεια των κορωνοϊών. Ως εκ τούτου, είναι δίκαιο τα κράτη να διασφαλίζουν σωστές τιμές, τη μη παραβίαση των ευρεσιτεχνιών και ένα ικανοποιητικό ποσοστό των εσόδων να επανεπενδύεται στην καινοτομία. Εν πάση περιπτώσει, δεν μπορεί το εμβόλιο του covid-19 να διατεθεί (αν και όταν εγκριθεί) σε απαγορευτικές τιμές για πολλούς πολίτες, προκειμένου να αποφέρει υπέρογκα κέρδη σε εταιρείες που, ωστόσο, θα εκμεταλλεύονται ό,τι δημιουργήθηκε και από λεφτά των φορολογούμενων.
Η Μαζουκάτο δεν είναι αντικαπιταλίστρια. Όπως και πολλοί άλλοι, θεωρεί ότι ο καπιταλισμός είναι μεν το μοναδικό σύστημα οργάνωσης των οικονομιών σήμερα και θα παραμείνει για το ορατό μέλλον, αλλά είναι και πολύμορφος. Εξ ου και η αντιπάθειά της να εμπλακεί σε άγονες διαμάχες περί του τι είναι ο σοσιαλισμός και οι παραλλαγές του. Απεναντίας, όπως ξεκαθαρίζει εξ αρχής, αμφισβητεί το κυρίαρχο –και άκρως ιδιοτελές για λίγους– αφήγημα που συσκοτίζει τις διαφορές ανάμεσα στις παραγωγικές και μη παραγωγικές δραστηριότητες, και προτείνει ένα πιο αποτελεσματικό και δίκαιο μοντέλο καπιταλισμού. Η αξία του βιβλίου της Μαζουκάτο, Η Αξία των Πάντων. συνίσταται στο ότι μας μαθαίνει τι προσθέτει αξία στην κοινωνία.
*Το κείμενο του Κώστα Αναγνωστόπουλου θα δημοσιευτεί ως πρόλογος στο βιβλίο της Μαριάνα Μαζουκάτο, που θα κυκλοφορήσει σε λίγο από τις εκδόσεις Επίκεντρο.
