Ο Τζον Μίλτον (1608 - 1674) είναι ένα σημαίνον, ένα βαρύ όνομα στην αγγλική φιλολογία, ένα όνομα ισάξιο κατά πολλούς με αυτό του Σαίξπηρ. Το έργο του, εν πολλοίς όχι και τόσο γνωστό στην Ελλάδα, είναι από πολλές απόψεις αξιοπρόσεχτο και αξιοθαύμαστο. Ιδίως το ποιητικό. Αυτό είναι άλλωστε που τον κατέστησε τόσο φημισμένο: Ο απωλεσθείς παράδεισος και, στη συνέχεια, Ο ξανακερδισμένος παράδεισος. Έργα μείζονος σημασίας για την εποχή τους αλλά και –γιατί όχι;– και για κάθε εποχή, ακόμα και τη δική μας, παρά το πλούσιο θρησκευτικό - θεολογικό του περιεχόμενο. Θεωρείται, βέβαια, στην εποχή μας κάπως βαρύς, πουριτανός και παλιομοδίτης, αλλά η ποίησή του είναι ζωηρή, θα έλεγα αειθαλής και συναρπαστική. Απόδειξη, η τελευταία μετάφραση του δεύτερου συμπληρωματικού έργου του Ο ξανακερδισμένος παράδεισος», από τον Δημοσθένη Κορδοπάτη. Είναι ένα ποίημα πολύστιχο που η σύνθεσή του προϋποθέτει βαθύτατη γνώση όλης της Βίβλου και του πνεύματός της, αλλά ταυτόχρονα και βαθύτατη γνώση της κλασικής γραμματείας, ελληνικής τε και ρωμαϊκής, διότι γίνονται πολυάριθμες αναφορές και υπαινιγμοί σ’ αυτές αλλά και στα κλασικά ιστορικά θέματα.
Δυο λόγια για τη ζωή και την εργογραφία του Μίλτον δεν θα έβλαπταν νομίζω, πριν πούμε περισσότερα για το ίδιο το έργο και θα υποβοηθούσαν τον αναγνώστη. Ο ποιητής καταγόταν από οικογένεια εύπορη και καλλιεργημένη. Σπούδασε στο Κέιμπριτζ και, κατά τη συνήθεια της εποχής εκείνης, προοριζόταν για ιερωμένος, άλλαξε όμως προσανατολισμό. Ο Μίλτον απέκτησε άρτια γνώση όχι μόνο της αγγλικής αλλά και της λατινικής γλώσσας και καλή γνώση της αρχαίας ελληνικής, της εβραϊκής και της ιταλικής. Από νωρίς επιδόθηκε στην ποίηση, αφού σε ηλικία 20 ετών συνέθεσε ένα θαυμάσιο ποίημα, την ωδή «Στο πρωινό της γέννησης του Χριστού». Σ’ αυτήν ανιχνεύονται όλα τα χαρακτηριστικά της ποιητικής μεγαλοφυΐας του. Έγραψε και άλλα πολύστιχα ποιήματα, ταξίδεψε στην Ευρώπη, γνωρίστηκε με τον σπουδαίο Ούγκο Γκρότιους (Hugo Grotius), επισκέφτηκε τον Γαλιλαίο στη φυλακή της Ιεράς Εξετάσεως, στη Νάπολι ξεναγήθηκε από τον μαρκήσιο της Βίλα, Τζοβάνι Μπατίστα, φίλο και βιογράφο του Τορκουάτο Τάσο. Έκανε έναν αποτυχημένο γάμο και, μετά την αποχώρηση της συζύγου του από τον συζυγικό οίκο, έγραψε τέσσερις πραγματείες πάνω στο διαζύγιο (On Divorce).
Ως πουριτανός εντάχθηκε στο στρατό του Όλιβερ Κρόμγουελ και του Κοινοβουλίου εναντίον του βασιλιά Καρόλου Α’. Έγραψε σπουδαία πεζά κείμενα, όπως τα Αρεοπαγίτικα (Areopagitica). Με το έργο αυτό στρεφόταν κατά της λογοκρισίας, όμως σύντομα και ο ίδιος έγινε λογοκριτής του Τύπου επί διακυβέρνησης Κρόμγουελ! Ο μεταφραστής Δημοσθένης Κορδοπάτης, μας πληροφορεί στον κατατοπιστικό πρόλογό του ότι, για μια δεκαετία, η πένα του Μίλτον και το σπαθί του Κρόμγουελ κατέστησαν το φόβητρο της Ευρώπης. Αλλά την ίδια περίοδο η όρασή του εξασθένησε, ώστε να οδηγηθεί σύντομα σε πλήρη τύφλωση. Λίγο μετά, πέθανε και η γυναίκα του αφήνοντάς τον με τρεις μικρές θυγατέρες κάτω των οκτώ ετών. Σ’ αυτή την κατάσταση, επί επτά χρόνια (1658 - 1664), έγραψε τον Χαμένο παράδεισο (Paradise Lost), τον ωραιότατο επί μακράν σχεδιασμένο καρπό της μεγαλοφυΐας του, απαρτιζόμενο τελικά από 12 βιβλία κατά το πρότυπο της Αινειάδας. Για να γράψει αυτό το κολοσσιαίο έπος, ο Μίλτον, χρησιμοποίησε διάφορες πηγές. Κορυφαίο κεντρικό θέμα του είναι η πτώση του ανθρώπου με την προβληματική, αινιγματική μορφή του Εωσφόρου (Lucifer) ο οποίος, αρχικά, κάπως εκθειάζεται, αλλά στη συνέχεια απομειώνεται, αφού εμφανίζεται ως «έρπον φίδι» και ως «πατέρας του ψεύδους». Η παρατήρηση κάποιου φίλου ότι έγραψε πολλά για τον Χαμένο παράδεισο αλλά τίποτα για τον ξανακερδισμένο, οδήγησε τον Μίλτον το 1671 στη σύνθεση ενός μικρότερου έπους σε τέσσερα βιβλία, με τον τίτλο αυτόν ακριβώς: Ξανακερδισμένος παράδεισος (Paradise Regained). Το αξιοθαύμαστο βέβαια σ’ αυτό το εγχείρημα είναι ότι ο ποιητής το έγραψε μετά την τύφλωσή του, με τη συμπαράσταση και τη βοήθεια της τρίτης γυναίκας του, της Ελίζαμπεθ Μίνσουλ, κάτω από δύσκολες κοινωνικές και προσωπικές γι’ αυτόν συνθήκες.
Ιησούς και Σατανάς
Ενώ Ο απωλεσθείς παράδεισος» αναφέρεται στην πτώση - επανάσταση του Σατανά και των αγγέλων του και την έξωσή τους από τους ουρανούς, στην πτώση του πρώτου ανθρώπου και στην έξωσή του από τον κήπο της Εδέμ αλλά και στη λύτρωση του ανθρώπου από τον «Υιό του Θεού», στον Ξανακερδισμένο παράδεισο ο Μίλτον αναφέρεται μόνο στον πειρασμό του Ιησού από τον Σατανά στην έρημο. Απ’ αυτό το σημαντικό επεισόδιο παίρνει αφορμή ο ποιητής για να καταδείξει το σωτήριο έργο του Χριστού και τον τρόπο καταπολέμησης του κακού και του Διαβόλου από τους πιστούς. Στο έργο αυτό γίνονται εκπληκτικοί διάλογοι μεταξύ του Χριστού και του Σατανά και μέσω αυτών, γίνεται επισκόπηση της ιστορίας του ανθρώπου: περιγράφονται η ματαιοδοξία του, η φιλαρχία του, η φιλαυτία του, η υπερηφάνειά του και τόσα άλλα πάθη που τα ενσάρκωσαν κυρίως ηγεμόνες, βασιλείς, λογής φαύλοι κ.ά. Οι διάλογοι τεκμηριώνονται κι εμπλουτίζονται με πλείστα όσα χωρία από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη παραλλαγμένα και τροποποιημένα με τον ελλειπτικό τρόπο γραφής του ποιητή, που κατέχει καλά την τεχνική του ποιητικού λόγου ώστε, κατά τον μεταφραστή, να «καρφώνει φωτεινές λέξεις στον μαυροπίνακα της αιωνιότητας».
Η έλλειψη δράσης στον Ξανακερδισμένο παράδεισο αναπληρώνεται από τη φαντασμαγορική επισκόπηση των πεπραγμένων του ανθρώπου και των δυνατοτήτων του, μέσω των τριών πειρασμών του Ιησού όπου γίνεται έκκληση στην επιθυμία της σάρκας (οι λίθοι να μετατραπούν σε άρτον), της επιθυμίας των οφθαλμών (πειρασμός της πτώσης του Ιησού από το ιερό) και της αλαζονείας του βίου (πειρασμός της εναπόθεσης των βασιλείων της Γης από τον πειραστή στα πόδια του Ιησού).
Προσωπικά, έμεινα γοητευμένος από την εφευρετική ανταλλαγή σκέψεων και επιχειρημάτων μεταξύ Ιησού και Σατανά, από την ποιητική περιγραφή φυσικών τοπίων, από την αναφορά δεκάδων τοπωνυμίων και πόλεων, ιστορικών γεγονότων, ονομάτων γνωστών και αγνώστων στον αναγνώστη (Μέγας Αλέξανδρος, Σφίγγα, Σκιπίων, Σαλμανασάρ, Ανταίος, Τιβέριος, Σηιανός). Οι πλούσιες υποσημειώσεις στο κάτω μέρος της σελίδας υποβοηθούν τον αναγνώστη στην κατανόηση των ποιητικών λόγων.
Εκείνο, όμως, που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι η θεολογική εμβάθυνση στην οποία μας οδηγεί ο ποιητής, εμβάθυνση που την είχε κάνει ο ίδιος σ’ όλη του τη ζωή για να μας δώσει ένα τέτοιο τεράστιο έργο. Κάποιοι στίχοι μπορούν να το καταστήσουν σαφές. Σ’ έναν αντίλογό του, ο Σατανάς λέγει στον Χριστό:
Οι άνθρωποι γενικώς με θεωρούν μεγάλον / εχθρό της ανθρωπότητας […] / δεν έχασα από αυτούς ό,τι έχω κερδίσει / και κατοικώ μαζί τους ως συνέταιρος / για να μην πω ως απόλυτος κύριός τους … / Αυτό που με πληγώνει / αφάνταστα (και πώς μπορεί να γίνει αλλιώς;) / είναι ότι ο άνθρωπος, ο πεπτωκός άνθρωπος, / πρόκειται να αποκατασταθεί, εγώ όμως ποτέ.
Για να λάβει την απάντηση από τον Ιησού:
Δικαίως θλίβεσαι· συγκροτήθηκες εξαρχής / με ψέματα [Υποσ. Ιωάν. 8:44] και στα ψέματα θα τελειώσεις· / […] Υπήρξες τεχνίτης / στο να αναμειγνύεις κάποιο ίχνος αλήθειας, / για να διασπείρεις πιο πολλά ψέματα. / Γιατί ο Θεός δικαίως άφησε τα έθνη στις εξαπατήσεις σου· δικαίως, αφότου / ξέπεσαν σε ειδωλολατρικά…
Σε άλλη περικοπή, ο Χριστός, αντικρούει τον ισχυρισμό του Σατανά λέγοντας:
Όλα τα πράγματα / εκπληρώνονται άριστα στον πρέποντα χρόνο τους. / Εάν για τη βασιλεία μου οι Προφήτες είπαν / ότι δεν θα τελειώσει ποτέ, τότε / το πότε θα αρχίσει, ο Πατέρας το έχει αποφασίσει αυτό. / […] ίσως έχει αποφασίσει ότι πρέπει πρώτα να δοκιμαστώ / στην ταπείνωση και στις δυσκολίες / […] γνωρίζει μέχρι πού μπορώ / να αντέξω, και με ποιον τρόπο να υπακούσω! / […] Δεν γνωρίζεις ότι η άνοδός μου συνεπάγεται / τη δική σου πτώση και ο δικός μου θρίαμβος τη δική σου καταστροφή;
Ενώ το έργο φαντάζει αυστηρά θεολογικό, είναι ταυτόχρονα βαθιά φιλοσοφικό αφού, μέσα από τους διαλόγους και τους αντιλόγους αυτούς, ανακύπτουν τα περίφημα ερωτήματα της ελευθερίας του ατόμου, της επιλογής, της ευθύνης, της δίψας για εξουσία, της αγάπης για μάθηση, του πόνου, της μακαριότητας και τόσα άλλα συναφή θέματα που ο Μίλτον ανασκάπτει επιδέξια με την πένα του.
Ο ποιητής βάζει στο στόμα του Ιησού λόγια που μαρτυρούν την αναποτελεσματικότητα των αρχαίων σοφών με τις διάφορες δοξασίες και τις σχολές τους, αφού δεν απέκτησαν γνώση του αληθινού Θεού, ούτε του εαυτού τους, ούτε της πτώσης τους, σφετεριζόμενοι τη δόξα του Θεού, στηριζόμενοι στην τύχη και στη μοίρα. Όσο για τη θύραθεν σοφία και τα κοσμικά βιβλία, αντανακλώντας τα λόγια του Εκκλησιαστή, παρατηρεί:
Τα πολλά βιβλία / (οι σοφοί άνδρες το έχουν πει) είναι βαρετά. / Αυτός που τα διαβάζει ακατάπαυστα / και από το διάβασμά τους δεν αποκομίζει / πνευματικό σφρίγος και κρίση ισάξια / […] βυθισμένος στις γραμμές των βιβλίων / χωρίς βάθος μέσα του, ανώριμος / και παραλογισμένος, ασχολούμενος / με κοινοτοπίες και λεπτομέρειες / για διάφορα θέματα ανάξια λόγου / όπως τα παιδιά που μαζεύουν πετραδάκια / στην παραλία…
Εν κατακλείδι, στη μεγαλειώδη αυτή ποιητική σύνθεση, ο Σατανάς αμφισβητεί για τον Χριστό και την έννοια και τον όρο «Υιός Θεού», επισημαίνοντας ότι αυτός επιδέχεται πολλές ερμηνείες, αφού κι ο ίδιος είναι (ή έστω ήταν) «υιός Θεού. Του λέει ότι, τον υποβάλλει στους πειρασμούς, για να δει με ποιον έχει να κάνει, για να τον «βολιδοσκοπήσει και να τον δοκιμάσει». Μετά τον τελευταίο αποτυχημένο πειρασμό, ο Σατανάς «πέφτει» οριστικά και απομακρύνεται, ενώ τον Ιησού τον υπηρετούν οι άγγελοι σ’ ένα «γεύμα ουρανίων τροφών»
αντλημένο από την πηγή της ζωής. Οι ουράνιες χορωδίες ψάλλουν: / Νικώντας τον Σατανά στους πειρασμούς, γίνεσαι ο έσχατος Αδάμ / κι έχεις εκδικηθεί τον έκπτωτο Αδάμ. / Νικώντας τον / ξανακέρδισες τον Χαμένο Παράδεισο […] / δημιουργήθηκε τώρα ένας πιο θαυμαστός παράδεισος / για τον Αδάμ και τους απογόνους του… / Χαίρε, Υιέ του Υπέρτατου, κληρονόμε / των δύο κόσμων, δαμαστή του Σατανά. / Καταπιάσου τώρα με το ένδοξο έργο σου, / και κίνησε να σώσεις την ανθρωπότητα.
Πολύπλοκος επικός ποιητής
Ο Μίλτον είναι ένας μεγάλος συνθετικός, πολύπλοκος επικός ποιητής, διάδοχος θα έλεγε κανείς και κληρονόμος του Ομήρου, του Βιργιλίου, του Δάντη, του Τορκουάτο Τάσο κ.ά. Από νωρίς η ζωή του και η ποίησή του έλκυσαν πολλούς που μας έδωσαν σπουδαίες βιογραφίες του πολυπράγμονος αυτού ποιητή - πεζογράφου. Άλλο σπουδαίο έργο του είναι ο Σαμψών αγωνιστής (Samson Agonistes), ένα δραματικό ποίημα υπό τη μορφή αρχαίας τραγωδίας, με χορό που συμμετέχει στο διάλογο. Αναφέρεται στην αιχμαλωσία του γνωστού τυφλού βιβλικού ήρωα και στην εκδίκηση που παίρνει από τους καταπιεστές του – θέματα που έμοιαζαν με τη δική του προσωπική κατάσταση, γιατί κι ο ίδιος ήταν τυφλός κι ένιωθε καταπιεσμένος από παντού.
Στα τέλη του 17ου αιώνα κυκλοφορούσαν ήδη πέντε βιογραφίες του, αλλά οι βιογραφίες του Μίλτον συνεχίζονται μέχρι σήμερα, προσπαθώντας να ρίξουν περισσότερο φως στη μεγάλη αυτή προσωπικότητα. Δύο αξιοσημείωτες, πρόσφατες είναι του Nicolas McDowell, Poet of Revolution: The Making of John Milton και Joe Moshenska, Making Darkness Light: A Life of John Milton.
Θα ήταν παράλειψη να μη μνημονεύσω ότι. μεταξύ των άλλων, ο Μίλτον έγραψε και σονέτα, αλλά και ένα ογκώδες αμφιλεγόμενο έργο, το On Christian Doctrine (Περί του χριστιανικού δόγματος), που έμεινε αδημοσίευτο για 150 χρόνια, προφανώς γιατί απορρίπτει σ’ αυτό καθιερωμένα θρησκευτικά δόγματα και φαίνεται να παρεκκλίνει σε πολλά παραδεδεγμένα θεολογικά, κλίνοντας προς τον αρειανισμό. Πάντως, ο αναγνώστης μένει έκπληκτος από τον πλούτο των γνώσεων του ποιητή ο οποίος, σύμφωνα με έναν υπολογισμό, χρησιμοποιεί 9.000 παραθέσεις από την Αγία Γραφή για να υποστηρίξει τις θέσεις του. Αναμφισβήτητα, η αγγλική λογοτεχνία οφείλει πολλά στον Μίλτον, έναν ποιητή που μπορεί κανείς να τον αγαπήσει, μπορεί να τον μισήσει, αλλά δεν μπορεί να τον αγνοήσει. Γι’ αυτό, συνεχίζει να προκαλεί το ενδιαφέρον κριτικών και κοινού, ακόμη και στις ημέρες μας.
