Ο Ισπανικός Εμφύλιος έχει εξεικονιστεί στη λογοτεχνία πρωτίστως από μη ισπανούς μυθιστοριογράφους. Λίγοι είναι οι ενεργοί πρωταγωνιστές εν πολέμω που κατόρθωσαν να γράψουν, αμέσως ύστερα από τη λήξη των πολεμικών επιχειρήσεων, ένα ολοκληρωμένο μυθιστόρημα, είτε λόγω της τρομώδους εμπειρίας που τους βάραινε είτε λόγω του ριζοσπαστικού τους πνεύματος, είτε, ακόμα, λόγω της ενεργού εμπλοκής τους στους κόλπους του Κομμουνιστικού Κόμματος και, επομένως, της μανιχαïστικής οπτικής τους.
Ακριβώς οι μη ισπανοί μυθιστοριογράφοι, λοιπόν, είναι αυτοί που στη διάρκεια του πολέμου, «προσηλωμένοι στον τελευταίο μεγάλο αγώνα», ή λίγο μετά, εξέδωσαν μυθιστορήματα υποστηρίζοντας κυρίως τη ρεπουμπλικανική πλευρά. Ο Ζωρζ Μπερνανός (Τα μεγάλα νεκροταφεία κάτω από το φεγγάρι, 1937), ο Αντρέ Μαλρώ (Η ελπίδα, 1937), ο Τζορτζ Όργουελ (Πεθαίνοντας στην Καταλωνία, 1938), ο Έρνεστ Χεμινγκουέι (Για ποιον χτυπάει η καμπάνα, 1940).
Κάθε πόλεμος, ιδίως εμφύλιος, όπου δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, προκαλεί τραύματα και στις ψυχές, που οι πρωταγωνιστές δυσκολεύονται να τα αντιμετωπίσουν, πόσο μάλλον να τα εξεικονίσουν. Κατά τον συγγραφέα και κριτικό Rafael Tasis, η γνώμη του οποίου φιλοξενείται στο Επίμετρο του βιβλίου από τον Xavier Pla, «ένα μυθιστόρημα πρέπει να συλληφθεί και να δομηθεί με χρόνο και ανάπαυλα στη διάθεση του συγγραφέα. Τα καλύτερα μυθιστορήματα για τον πόλεμο […] γράφτηκαν κάποια χρόνια αργότερα, όταν τα αποκαΐδια της μάχης έσβησαν. Εκείνη τη στιγμή, η εμπειρία και η ωριμότητα θα δώσουν την εξαιρετική τους σοδειά. Εκείνη τη στιγμή έχουμε εντέλει τη λογοτεχνία του πολέμου».
Τούτων δοθέντων, η Αβέβαιη δόξα, τίτλος που προέρχεται από το έργο του Σαίξπηρ Οι δύο άρχοντες της Βερόνας και ο συγγραφέας είχε συναντήσει στο 17ο κεφάλαιο του Κόκκινου και του μαύρου του Σταντάλ, είναι το πρώτο μυθιστόρημα που παρουσιάζει τον Ισπανικό Εμφύλιο από την οπτική των ηττημένων προσπαθώντας να μεταφέρει σε εμάς, τους αναγνώστες, τα πολύπλοκα συναισθήματα που προκάλεσαν στους ενεργούς πρωταγωνιστές τα τρία χρόνια του πολέμου. Πρόκειται, και όχι μόνο λόγω όγκου, για ιδιαίτερα φιλόδοξο και σύνθετο μυθιστόρημα, που βασάνισε το συγγραφέα του σε όλη του τη ζωή. Ο Ζοάν Σάλες, για να το πούμε ευθύς εξαρχής, αποφεύγει επιμελώς τους απλουστευτικούς διαχωρισμούς σε «καλούς» και «κακούς» και υιοθετεί την εθνικιστική, ρεπουμπλικανική, αλλά συγχρόνως και καθολική πλευρά, που εγκαλεί με ένταση τόσο το φασισμό όσο και τον αναρχισμό, «τόσο τους μαύρους όσο και τους κόκκινους».
Άλλωστε, η υποδοχή του έργου όταν πρώτη φορά εκδόθηκε στην Καταλωνία, το 1956, συντονίστηκε με τις προκρίσεις του συγγραφέα. Η κριτική είτε αδιαφόρησε είτε το διάβασε με σιωπηλή οργή και οιονεί μνησικακία, είτε με εχθρότητα και ενόχληση.
Στην αρχή του πολέμου ο Σάλες –γεννημένος στη Βαρκελώνη το 1912, πτυχιούχος Νομικής χωρίς ποτέ να ασκήσει το επάγγελμα του δικηγόρου, στη συνέχεια δημοσιογράφος, διορθωτής και λινοτύπης και ένας από τους πρώτους καθηγητές της καταλανικής ρεπουμπλικανικής Ζενεραλιτάτ (της Αυτόνομης Καταλανικής Δημοκρατίας), μέλος στα νιάτα του του παράνομου Καταλανικού Κομμουνιστικού Κόμματος πριν στραφεί με το ξέσπασμα του πολέμου στον καθολικισμό–, μπήκε στη Σχολή Αξιωματικών της Ζενεραλιτάτ σκοπεύοντας να λάβει την απαραίτητη για τη συμμετοχή του στον πόλεμο στρατιωτική εκπαίδευση. Στο τέλος του 1936 παρουσιάστηκε στη Φάλαγγα Ντουρούτι στη Μαδρίτη και, αργότερα, βρέθηκε στο μέτωπο της Αραγώνας και τελικά στην Καταλωνία (Απρίλιος-Μάιος 1938). Με το τέλος του πολέμου, ο Σάλες, ταγματάρχης του Ρεπουμπλικανικού Στρατού, άφησε την ηττημένη Καταλωνία, πέρασε τα σύνορα με τη Γαλλία και έζησε στο Παρίσι εξόριστος μεταξύ Ιανουαρίου και Δεκεμβρίου 1939, για να εγκατασταθεί στη συνέχεια στην Αïτή και τελικά στο Μεξικό, πριν επιστρέψει στη Βαρκελώνη, όπου συνεργάστηκε ως διορθωτής με εκδοτικούς οίκους και εξέδωσε το 1952 το πρώτο του βιβλίο, μια ποιητική συλλογή σαφώς επηρεασμένη από τον Μπωντλαίρ.
Η κυοφορία του μυθιστορήματος
Εν τω μεταξύ, το 1948, άρχισε να γράφει την Αβέβαιη δόξα, τα πρώτα σχεδιάσματα της οποίας πιθανόν να είχε αρχίσει να σκαρώνει κατά την εξορία του στο Μεξικό. Το βιβλίο, όπως ήδη σημειώσαμε, εκδόθηκε το 1956, παρά τα εμπόδια και τις περικοπές που επέβαλε η φρανκική λογοκρισία. Πρώτο εμπόδιο: το μυθιστόρημα αυτού του κατεξοχήν ανεξάρτητου ανθρώπου, που πίστευε ότι «ο συγγραφέας πρέπει να γίνεται μάρτυρας της αλήθειας» και για τον οποίο «ο πόλεμος ήταν η μεγαλύτερη εμπειρία της ζωής του», κατηγορήθηκε για «θρησκευτικό αμοραλισμό». Για να πάρει άδεια κυκλοφορίας, ο Σάλες χρειάστηκε να απευθυνθεί στον Αρχιεπίσκοπο της Βαρκελώνης ώστε να πιστοποιήσει εκείνος ότι δεν περιείχε κάτι που να αντιβαίνει στη θρησκευτική ή την ηθική ορθοταξία.
Ενδεικτική των δυσκολιών του Σάλες, όχι μόνο στην Ισπανία, είναι η περιπέτεια της γαλλικής έκδοσης στον Gallimard, όπου ως αναγνώστης ισπανικών από το 1956 εργαζόταν ο Χουάν Γκοϊτισόλο – αυτός σύστησε στον γάλλο εκδότη και το σημαντικό μυθιστόρημα σε καταλανική γλώσσα της Μερσέ Ροδορέδα, Πλατεία διαμαντιού, μεταφρασμένο κι αυτό σε κρουστά ελληνικά από τον Ευρυβιάδη Σοφό (Καστανιώτη, 2019). Αρχικά, το βιβλίο είχε προγραμματιστεί να κυκλοφορήσει το 1958. Ο Σάλες επέμεινε να έχει στη διάθεσή του ανάλογη πιστοποίηση από τον αρχιεπίσκοπο των Παρισίων, ο οποίος αρνήθηκε να την παράσχει. Χρειάστηκε έτσι να περάσουν τέσσερα χρόνια για να εκδοθεί το βιβλίο στη Γαλλία. Κι όταν κυκλοφόρησε, η ισπανική αστυνομία κατάσχεσε το διαβατήριο του Σάλες και του απαγόρευσε την έξοδο από τη χώρα.
Εν τω μεταξύ, εκείνος συνέχισε να επεξεργάζεται το πολυπρισματικό, πληθωρικό μυθιστόρημά του μεταξύ 1957 και 1959, αυξάνοντας τις σελίδες, πράγμα που εξακολούθησε να κάνει μέχρι το θάνατό του, το 1983 – η πέμπτη εκδοχή του βιβλίου του, που δημοσιεύθηκε τον Ιούνιο του 1981, ήταν και η οριστική. Πρόκειται, επομένως, για έργο ζωής, ένα μυθιστόρημα εν προόδω.
«Η πιο όμορφη μέρα μου»
Το Αβέβαιη δόξα –ο τίτλος του οποίου παραπέμπει στην 14η Απριλίου 1931, ημερομηνία ανακήρυξης της Δημοκρατίας, την «πιο όμορφη μέρα» της ζωής του, όπως έλεγε ο Σάλες– αναπτύσσεται μέσα από τη διαδρομή τεσσάρων χαρακτήρων, η φωνή και η οπτική γωνία των οποίων αλλάζει από κεφάλαιο σε κεφάλαιο. Πρόκειται για πολυφωνικό μυθιστόρημα που συνενώνει πολλαπλές αφηγηματικές φωνές σε έναν ρεαλισμό, μεγάλης συμβολικής δυναμικής. Ο Σάλες αρχιτεκτονεί ένα μυθιστόρημα-ποταμό «που εκτείνεται σε όλες τις πλευρές», σύμφωνα με τον Xavier Pla, ο οποίος προσθέτει: «Η δράση εξακτινώνεται, το έργο είναι μεγάλο, ρευστό και αργό, αλλά ταυτόχρονα πολύ γρήγορο και έντονο όπως το ρεύμα του νερού ενός μεγάλου και δυνατού ποταμού που ρέει σταθερά».
Οι βασικοί ήρωες του μυθιστορήματος είναι τέσσερις. Ένας ρεπουμπλικανός στρατιώτης στο μέτωπο της Αραγώνας, ο μεγαλοαστός ιδεαλιστής αναρχικός Λιουίς ντε Μπροκά, που σαφώς παραπέμπει στον Ζουλιέν Σορέλ και στο Κόκκινο και το μαύρο του Σταντάλ – τα αρχικά του ονόματός του, εκτός από τον Σορέλ, παραπέμπουν και στον συγγραφέα. Και μια αναρχική από τη Βαρκελώνη, η Τρίνι Μιλμάνυ, πρώτα ερωμένη και ύστερα γυναίκα του Λιουίς, η οποία έχει ασπαστεί τον καθολικισμό, αλλά παραμένει πνεύμα ανεξάρτητο και δεν διστάζει να διαλύσει τη σχέση της με τον Λιουίς όταν μαθαίνει τα ερωτικά του καμώματα. Ο Κρουέλς, ένας νεαρός σπουδαστής ιερατικής σχολής, στρατιώτης στις ρεπουμπλικανικές δυνάμεις, η πίστη του οποίου δοκιμάζεται λόγω της εμφανούς επιρροής του από τον Σαρτρ, οπότε για την επισκοπή της Βαρκελώνης κατά τη μετεμφυλιακή εποχή θα θεωρηθεί ετερόδοξος. Και ο Ζούλι Σολεράς, εκκεντρικός και απελπισμένος. Τα τέσσερα αυτά πρόσωπα γνωρίζονται από παλιά, οι τρεις ήταν μαζί φοιτητές στη Βαρκελώνη, ο τέταρτος τους γνώρισε εν όπλοις.
Ο Σάλες δομεί το μυθιστόρημά του γύρω από τον αινιγματικό Σολεράς, που προβάλλεται ως αντιήρωας, αφού εμφανίζεται και εξαφανίζεται για να εμφανιστεί ξανά αφήνοντας έκπληκτους τους υπόλοιπους χαρακτήρες. Χάρη στις εμπειρίες και στα συναισθήματα που προκαλεί ο Σολεράς στους άλλους, διαμορφώνει ο αναγνώστης μια συνολική εικόνα για το χαρακτήρα του. Ο Σολεράς έλκεται από την αποτυχία, είναι μονίμως πνεύμα αντιλογίας, διψάει για δόξα, ασχολείται επισταμένως με το μακάβριο και το άσεμνο, ενδιαφέρεται για σεξουαλικές διαστροφές. Είναι σε διαρκή διαπάλη με τον εαυτό του και σε όλη της έκταση του μυθιστορήματος παραθέτει Μπωντλαίρ, Νίτσε, Σπινόζα, Σοπενάουερ, Κίρκεγκωρ, Ντοστογιέφσκι, Σαρτρ (λόγω των αναφορών στον Σαρτρ, ο Σάλες, που μετέφρασε τους Αδελφούς Καραμαζώφ αλλά και τη Τερέζα Ντεκερού του Φρανσουά Μωριάκ, συγκαταλέγεται στους λογοτεχνικούς παράγοντες που εισήγαγαν τον υπαρξισμό στην καταλανική λογοτεχνία). Περιφέρεται μόνος σε όλο το μυθιστόρημα, σε διάφορα σημεία του μετώπου της Αραγώνας, όπου συχνά παρόντες είναι ο Γκόγια και ο Μπωντλαίρ.
Εγκαταλείπει τα χαρακώματα των ρεπουμπλικανικών δυνάμεων και, στο τέλος του μυθιστορήματος, ξέρουμε ότι για ένα διάστημα πέρασε στην αντίπαλη πλευρά, επέστρεψε όμως στους ρεπουμπλικάνους όταν συνειδητοποίησε ότι η νίκη ανήκε στους φρανκιστές. Ο Σολεράς πεθαίνει νέος, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους κεντρικούς χαρακτήρες. Πεθαίνει ως ηττημένος, «ίσως γιατί η μοναδική δόξα μοιάζει να είναι εκείνη της νιότης». Εξάλλου, ο συγγραφέας μάς έχει αρμοδίως ειδοποιήσει (στην «Εξομολόγηση του συγγραφέα», που προηγείται των τεσσάρων μερών του μυθιστορήματος): τέσσερις ιστορίες διαδέχονται η μία την άλλη. Εκείνη του Λιουίς σε ημερολογιακή μορφή, εκείνη της Τρίνι σε επιστολική μορφή, τέλος η διπλή αυτοβιογραφική αφήγηση του Κρουέλς. Περιγράφει ο Σάλες ένα από τα κίνητρα της αφήγησής του:
Η δίψα για δόξα γίνεται, σε συγκεκριμένες στιγμές της ζωής, ιδιαίτερα έντονη. Όσο πιο έντονη είναι η δόξα τόσο πιο αβέβαιη είναι η δόξα για την οποία διψάμε, δηλαδή πιο αινιγματική. Το μυθιστόρημά μου προσπαθεί ακριβώς να αιχμαλωτίσει κάποια από αυτές τις στιγμές σε κάποιους από τους χαρακτήρες του. Με ποιο αποτέλεσμα; Δεν είμαι εγώ αυτός που θα το πει.
Αυτός επιμένει να επαναλαμβάνει ένα στίχο του Μπωντλαίρ: «Η νιότη μου ήταν μονάχα μια θύελλα σκοτεινή». Επειδή ξέρει ότι η μόνη δόξα βρίσκεται στη νιότη, περίοδο κατά την οποία αναζητούμε το απόλυτο και στην οποία δίνουν τον τόνο ο έρωτας και ο θάνατος πριν έρθουν η αβεβαιότητα και η ήττα – αν βέβαια δεν προλάβει ο θάνατος. Ο Σάλες γράφει ένα μυθιστόρημα για τα χαμένα ιδανικά, τις απωλεσθείσες ψευδαισθήσεις, ουσιαστικά για τη σπαταλημένη νιότη. Όπως θα το έλεγε ο Σταντάλ:
Αχ! Πόσο η άνοιξη μοιάζει αυτής της αγάπης
με την αβέβαιη δόξα μιας απριλιάτικης μέρας,
που μια στιγμή δείχνει όλο το θάμβος του ήλιου
και την άλλη ένα σύννεφο τα παίρνει όλα!
Σωστά, μαντεύει ο αναγνώστης ότι ο πόλεμος, ο αχός της μάχης, δεν είναι το ζητούμενο στην Αβέβαιη δόξα, αν και οι περιγραφές για την περικυκλωμένη Βαρκελώνη, με τις ελλείψεις τροφίμων και τους ανελέητους βομβαρδισμούς, είναι καθηλωτικές, ενώ η πολύτροπη αφήγηση περιγράφει αδρά τη συνθετότητα του πολέμου, τα τραύματα, το ψυχικό άλγος που δημιουργείται, τη βαθιά ηθική κρίση χαρακτήρων αντιμέτωπων με την ανταρτεμένη νεότητά τους, τη μοναξιά, τελικά την ίδια τους τη μοίρα. Ο Σάλες, εκτός από μια μαρτυρία για τον Ισπανικό Εμφύλιο, γράφει για ματαιωμένες ζωές, για την αποτυχία, για τις διαψεύσεις.
«Όλοι είμαστε από πηλό, Ζούλι, όλοι είμαστε χωμένοι σε μια θάλασσα από λάσπη που μας καλύπτει», λέει σε ένα σημείο ο Λιουίς στον Ζούλι. Και ο τελευταίος του απαντά: «Από την άλλη, τι δεν θα έδιναν τα αστέρια για να γίνουν σαν εμάς».
