Συνομιλία με τη Μαρίνα Αρετάκη
Το βιβλίο της Αγγέλας Καστρινάκη, Μίλα, Πηνελόπη!, είναι ένα βιβλίο-υφαντό προς τιμήν της αρχαίας υφάντρας. Η Καστρινάκη μελετά το μυθικό αυτό πρόσωπο έτσι όπως ταξιδεύει από τις απαρχές του ελληνικού λογοτεχνικού λόγου μέσα στο χρόνο και στον τόπο, σε άλλες γλώσσες, σε άλλες εθνικές λογοτεχνίες του δυτικού κόσμου, και αναλύει τους τρόπους με τους οποίους προσλαμβάνεται, αλλάζει, εξελίσσεται, σκιαγραφώντας εντέλει μια μορφή με έναν απίστευτο πλούτο εκφάνσεων. Κάποτε γίνεται και αγνώριστη! Η μελέτη κινείται ανάμεσα στη συγκριτική φιλολογία, τη θεματική κριτική και τις πολιτισμικές σπουδές. Η Καστρινάκη συμπυκνώνει μελέτες και θεωρίες με εξαιρετικά εύληπτο και χαρίεντα τρόπο, και φτάνει στα κείμενα χωρίς ποτέ να χάνει από τον ορίζοντά της τα ιστορικά και πολιτικά συμφραζόμενα (ποια Πηνελόπη άραγε μπορεί να σχετίζεται με την καταστολή της Άνοιξης της Πράγας;). Η συνομιλία που ακολουθεί οδηγεί τον αναγνώστη στα περιεχόμενα του βιβλίου και στα πυκνά μηνύματά του.
flickr
Η Αγγέλα Καστρινάκη.
Έχεις μελετήσει και τον Οδυσσέα και την Ελένη (στον Ρίτσο και τον Σεφέρη). Γιατί η μελέτη της Πηνελόπης έδωσε ολόκληρο τόμο; Τι πιο ενδιαφέρον έχει η Πηνελόπη από τον ταξιδεμένο Οδυσσέα και την ωραία Ελένη;
Ο Οδυσσέας και η ωραία Ελένη έχουν ήδη πληθωρικά μελετηθεί. Αλλά δεν είναι αυτός ο λόγος που επέλεξα την Πηνελόπη. Ενδιαφέρθηκα γι’ αυτήν επειδή είναι η μέση γυναίκα, η γυναίκα η γήινη, η γυναίκα της καθημερινότητας, άρα η πολιτική γυναίκα, η γυναίκα που ενδιαφέρει την πολιτική. Πώς εξελίσσεται λοιπόν αυτή η Πηνελόπη και πώς διεκδικεί την ισότητα ή την αναγνώρισή της μέσα στην κοινωνία; Η Ελένη είναι μια ιδέα περισσότερο, δεν είναι μια γυναίκα. Στον Ρίτσο είναι η ελευθερία, στον Σεφέρη το γνωστό «αδειανό πουκάμισο», στον Καζαντζάκη οδηγός προς τη θέωση. Επίσης οι γυναίκες συγγραφείς γενικά δεν ασχολούνται με την Ελένη. Είναι ουσιαστικά ένα ανδρικό θέμα. Το ίδιο, εν μέρει, ισχύει και για τον Οδυσσέα. Με αυτόν ταυτίζονται κυρίως οι άνδρες. Ωστόσο υπάρχει και ένας συνδυασμός: οι γυναίκες που ταυτίζονται με μια Πηνελόπη-Οδυσσέα, δηλαδή με μια Πηνελόπη ταξιδιώτισσα, με μια Πηνελόπη που βγαίνει στον δημόσιο χώρο και γίνεται και αυτή ηρωίδα της αναζήτησης. Μου αρέσει πολύ αυτός ο συνδυασμός…
Ποιος λέει «μίλα» στην Πηνελόπη; Εσύ; Εμείς όλοι; Υπάρχει κάποια περίπτωση να την προσκαλεί ο ίδιος ο Οδυσσέας να μιλήσει;
Ένα μεγάλο μέρος της φεμινιστικής παράδοσης λέει «μίλα, Πηνελόπη!». Μίλα, δηλαδή εκδηλώσου, μην κρύβεσαι, εκφράσου, φτιάξε τέχνη. Φυσικά το λέω κι εγώ, όμως το λέω και στον εαυτό μου. Όσο για τον Οδυσσέα, ναι, λέει πολλές φορές στις Πηνελόπες το «μίλα». Υπάρχει ένα πολύ ωραίο άρθρο του Έρικ Χόμπσμπομ, το αναφέρω στο βιβλίο, όπου υποστηρίζει ότι η βελτίωση της θέσης της γυναίκας δεν θα μπορούσε να συμβεί χωρίς την υποστήριξη και την ισχυρή παρότρυνση ορισμένων φωτισμένων ανδρών. Στο βιβλίο μου παρουσιάζονται αρκετοί τέτοιοι φωτισμένοι Οδυσσείς.
Τι/Ποιον κοιτά η Πηνελόπη στο εξώφυλλο;
Η Πηνελόπη αυτή του David Ligare κάθεται σε μια καρεκλίτσα στην άκρη κάποιας προκυμαίας. Στα δεξιά της απλώνεται μια γαλήνια θάλασσα. Αλλά εκείνη δεν κοιτάζει τη θάλασσα παρά έχει στρέψει τα μάτια της ακριβώς από την άλλη μεριά. Προσμένει άραγε τον Οδυσσέα, δεν τον προσμένει; Με τη θέση της στο χώρο φαίνεται να τον προσμένει, με το βλέμμα της φαίνεται να έχει ήδη κουραστεί από την αναμονή. Ουσιαστικά νομίζω πως δεν κοιτά παρά μέσα της. Είναι πολύ νέα. Μόλις έχει περάσει τα 20. Τι θα κάνει στην υπόλοιπη ζωή της; Θα θυσιαστεί; Θα αντιδράσει; Το έργο είναι του 1980, την εποχή όπου οι γυναίκες αντιδρούσαν.
Το βιβλίο έχει πολυετή δουλειά πίσω του. Ξεκίνησες με τις ίδιες ερωτήσεις, με την ίδια στάση απέναντι στα κείμενα ή άλλαξες κατά τη διάρκεια της συγγραφής; Και το ρωτάω γιατί μεσολάβησε το κίνημα #Me Too. Ρωτώ επίσης επειδή η αφηγηματική φωνή του βιβλίου μου φάνηκε πιο φεμινιστική απ’ ό,τι η φωνή στις αφηγήσεις με αυτοβιογραφικά στοιχεία (Και βέβαια αλλάζει! κ.λπ.).
Το βιβλίο έχει πίσω του 20 χρόνια δουλειά. Μάζευα σαν μυρμήγκι, κατά καιρούς πίστευα πως είμαι έτοιμη, παρέδιδα το βιβλίο στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και έπειτα το έπαιρνα πίσω, επειδή όλο και κάτι νέο έβρισκα. Δεν νομίζω όμως πως άλλαξαν τα ερωτήματά μου, δηλαδή το αίτημα της ισότητας, της αυτοδιάθεσης του σώματος, του λόγου. Ενδεχομένως προστέθηκε ένα θέμα που δεν το συναντούσαμε πολύ στον 20ό αιώνα, αυτό των θεραπαινίδων, δηλαδή των υπηρετριών της Πηνελόπης, που βρήκαν φρικτό θάνατο από το χέρι του Τηλέμαχου, θέμα που αντικατοπτρίζει μια νέα ευαισθησία απέναντι στον πιο αποσιωπημένο εργαζόμενο, τη γυναίκα οικιακή βοηθό. Εκεί τίθεται και το θέμα της βίας κατά των γυναικών.
Αυτό που άλλαξε κάπως ή και πολύ, αν δεν κάνω λάθος, κατά τη διάρκεια αυτών των είκοσι χρόνων, είναι το νεανικό κοινό. Το βιβλίο προέκυψε και μέσα από πολλά μαθήματα που έκανα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Λοιπόν, στον προχωρημένο 21ο αιώνα, φοιτήτριες έδειξαν να ενοχλούνται από ποιήματα που δεν μου περνούσε από το νου ότι μπορεί να είναι «επιλήψιμα». Η Γκέιλ Χολστ Ουόρχαφτ, π.χ., σε ένα ποίημά της περιγράφει ένα φλερτάκι, όπου ένας γεροχίπης ακραγγίζει το γόνατο μιας Πηνελόπης κάτω απ’ το τραπέζι. Τα κορίτσια ενοχλήθηκαν, εμένα μου φάνηκε τρισχαριτωμένο!
Τώρα ως προς το θέμα μιας «φεμινιστικότερης» τοποθέτησης στο βιβλίο αυτό σε σχέση με προηγούμενά μου, κάνεις μια πολύ διεισδυτική παρατήρηση. Αφού κι εγώ απορούσα ώρες ώρες με τον πολύ αγωνιστικό μου τόνο στο βιβλίο! Δεν ανήκα σε φεμινιστικές ομάδες στα νεανικά μου χρόνια. Φυσικά, όχι επειδή υποτιμούσα το θέμα. Αλλά επειδή είχα την εντύπωση ότι διεκδικούσα την ισότητα στην πράξη: με το να είμαι συνδικαλιστάκι, με το να εκδίδω περιοδικά. Μπορεί και να έκανα λάθος. Πάντως στο βιβλίο μου Κάτι να αλλάξει! Μα πώς;, όπου αναφέρομαι στα φοιτητικά μας χρόνια στη Θεσσαλονίκη του 1980, το κομμάτι για το φεμινιστικό κίνημα ζήτησα από μια παλιά συντρόφισσα να το γράψει.
Τα διηγήματά σου Εκδοχές της Πηνελόπης κυκλοφορούν το 2002. Η Πηνελόπη πρώτα σού παρουσιάστηκε ως λογοτεχνικό πρόσωπο και στη συνέχεια ως αντικείμενο μελέτης; Και πώς ήταν η εμπειρία να μελετήσεις τον ίδιο σου τον εαυτό, δηλαδή τα διηγήματά σου μέσα στη μελέτη σου;
Έγραψα τις Εκδοχές της Πηνελόπης την ίδια εποχή που όλος ο δυτικός κόσμος έγραφε για την Πηνελόπη. Δεν το γνώριζα. Ήταν κάτι σαν «παραλληλογένεση». Τα μόνα κείμενα που είχα υπόψη μου ώς τότε ήταν η Πηνελόπη του Τζόυς, ο διάσημος μονόλογός της στο τέλος του Οδυσσέα, καθώς και το Ημερολόγιο της Πηνελόπης του Βάρναλη. Η Πηνελόπη η δική μου προέκυψε από ένα πνεύμα λίγο σκανδαλιάρικο ή πνεύμα αντιλογίας σε σχέση με το πρότυπο: δεν είναι τυπικά πιστή, ρίχνει δηλαδή τα μάτια της και σε άλλους άνδρες, είναι όμως κατά βάθος πιστή, γιατί ο Οδυσσέας που έχει επιλέξει ανταποκρίνεται στην καρδιά της.
Απέφυγα να καταστήσω τον εαυτό μου αντικείμενο μελέτης. Έχω μια πολύ σύντομη αναφορά, κι αυτή κυρίως επειδή ένα διήγημά μου κάνει ένα ωραίο ντουέτο με το ποίημα μιας Αμερικανίδας, της Κάρεν Μπγιόρνεμπι, περίπου συνομήλικής μου: και οι δύο παρουσιάζουμε Πηνελόπες που ταξιδεύουν.
Το βιβλίο αφιερώνεται στη μητέρα σου, τη Νέλλη Χατζιδάκη, «από τις πρώτες χημικούς μηχανικούς του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου». Υπήρξε κάποιου είδους Πηνελόπη η μητέρα σου;
Ναι, φυσικά, η μητέρα μου υπήρξε και παραμένει μια Πηνελόπη. Μια δυναμική Πηνελόπη. Κατά τη δεκαετία του 1950 επέλεξε να φοιτήσει στο ΕΜΠ και έπειτα να ασχοληθεί με τη βιομηχανία. Έγινε επιχειρηματίας, όπως λίγες γυναίκες της γενιάς της. Μέσα στο βιβλίο μιλώ για ένα «υπόγειο ρεύμα» της εποχής του 1950. Ο φεμινισμός σε εκείνη τη φάση βρισκόταν σε ύπνωση, αλλά από τα κάτω στην κοινωνία πραγματοποιούνταν αλλαγές, όπως αυτή της εφόρμησης στα «ανδρικά» επαγγέλματα. Στη λογοτεχνία εκφράζεται αυτό με τον έργο της Οριάνα Φαλάτσι, Η Πηνελόπη στον πόλεμο: η Πηνελόπη βάζει παντελόνια, καπνίζει και αποφασίζει ποτέ να μην κλάψει.
Κοιτάς τα κείμενα ταυτόχρονα μέσα στη συγχρονία τους, στα ιστορικά και λογοτεχνικά συμφραζόμενα, αλλά και έχοντας μια σύγχρονη οπτική σε σχέση με το γυναικείο ζήτημα. Ήταν δύσκολο αυτό; Υπήρχε μια επιθυμία να είσαι δίκαιη απέναντι στα κείμενα, να μην τα κρίνεις με βάση το σήμερα, με άδικους αναχρονισμούς;
Ας πάρουμε ένα παράδειγμα, τον Παλαμά. Στα 1897 γράφει το ποίημά του «Πηνελόπη», όπου επαινεί πολύ την ηρωίδα του: είναι πιστή, μια θεά του αργαλειού, αλλά και ερωτική, «και σα βωμός το μέτωπό σου, ω Πηνελόπη». Όμως ένας είναι τρανότερος από αυτήν, ο σύντροφός της. Λοιπόν, ναι, βλέπω τον Παλαμά στα ιστορικά του συμφραζόμενα, επισημαίνω ότι ήταν φιλικά προσκείμενος προς τα αιτήματα των γυναικών, ανήκε κιόλας στον κύκλο της Καλλιρρόης Παρρέν. Τον βλέπω όμως και με τα σημερινά μάτια. Αυτοί οι στίχοι «Κι έναν μονάχα ξέρουν και θεοί κι ανθρώποι […] πιο τρανό, τον σύντροφό σου» μου κάθονται λίγο στο στομάχι. Γιατί παριστάνει ότι προσθέτει (με το και), ενώ στην ουσία αφαιρεί. Του ασκώ σύγχρονη φεμινιστική κριτική, αν θες. Νομίζω ότι το δικαιούμαστε. Τι; Θα λέμε μόνο πως για την εποχή του ήταν μια χαρά;
Ποια είναι για σένα η πιο συντηρητική στιγμή αποτύπωσης της Πηνελόπης και ποια η πιο ρηξικέλευθη; Σε ρωτάω γιατί στον Όμηρο δεν σκιαγραφείται μια σιωπηλή άβουλη γυναίκα, αλλά μια εξίσου ευρηματική και έξυπνη όσο ο Οδυσσέας. Και, επίσης, σημειώνεις κάπου ότι την σεβάστηκε ακόμα και ο Αριστοφάνης.
Λες ότι «στον Όμηρο δεν σκιαγραφείται μια σιωπηλή άβουλη γυναίκα». Υπήρχαν όμως εποχές που την έβλεπαν ακριβώς έτσι: σιωπηλή, άβουλη, ανιαρή, που μας έχει πρήξει με την περίφημη πίστη της. Η εποχή μας είναι αυτή κυρίως που έχει αναδείξει την ομηρική Πηνελόπη ως ευρηματική και έξυπνη. Οι αιώνες διαβάζουν με διαφορετικό τρόπο το ομηρικό έργο…
Η πιο συντηρητική στιγμή είναι ίσως εκείνη με την Πηνελόπη της Δώρας Μοάτσου, κατόπιν κυρίας Βάρναλη. «Στο σιγαλό σου το αργαστήρι / σ’ ύπνο βαθύ το μέτωπο έχεις γύρει». Έτσι, τόσο παθητικά, αντιδρά αυτή η Πηνελόπη του 1928 στις κατηγορίες διαφόρων ανδρών συγγραφέων ότι κάνει απιστίες: βάζει την Πηνελόπη της να κοιμάται! Το ενδιαφέρον είναι ότι η Δώρα Μοάτσου υπήρξε φεμινίστρια. Όμως, ειδικά οι φεμινίστριες έπρεπε εκείνη την εποχή να κρατάνε το κούτελό τους καθαρό. Αλλιβώς θα δέχονταν διπλή καταγγελία και θα δυσφημιζόταν επιπλέον το κίνημα.
Η πιο ρηξικέλευθη Πηνελόπη; Πολλές! Ας μιλήσω για εκείνη της Ελισαβέτας Μπαγκριάνα, βουλγάρας ποιήτριας, που το 1933 έγραψε «Δεν είμαι εγώ η Πηνελόπη της αρχαίας Ελλάδας», δεν είμαι εγώ εκείνη που θα κάθομαι πάνω από ξεδιπλωμένους χάρτες, θα περιμένω και θα κλαίω. Καλεί τους «δρόμους» να την πάρουν μαζί της («ω, πάρτε με σεις, αναρίθμητοι δρόμοι»), άρα επιθυμεί να ταξιδεύσει, και πιθανώς δεν κάθεται με σταυρωμένα χέρια στον ερωτικό τομέα‧ αλλά εντέλει συμφιλιώνεται με τον Οδυσσέα, όταν εκείνος επιστρέφει, έχοντας εντωμεταξύ γίνει μια ισχυρή και αυτεξούσια «Πηνελόπη του 20ού αιώνα», όπως είναι ο τίτλος του ποιήματος.
Η συγγραφή της μελέτης αυτής ήταν ένα λιγότερο μοναχικό ταξίδι από τα προηγούμενα βιβλία σου; Η Πηνελόπη ύφανε έναν ιστό σχέσεων γύρω σου;
Αλήθεια, με βοήθησαν πολλοί φίλοι και φίλες, συνεισφέροντας ποιήματα, βιβλία. Ο Κώστας Σοφιανός έγραψε ένα εκτενές ποίημα, όπου αντιτάσσει στη βασίλισσα Πηνελόπη τις πολλές ανώνυμες Πηνελόπες που υπέφεραν και υποφέρουν – ανάμεσά τους και η… Παναγία. Το πάρε-δώσε με τις φοιτήτριες και τους (λιγότερους) φοιτητές ήταν, όπως πάντα, εξαιρετικά σημαντικό: τα μαθήματα μας βοηθούν να ξεκαθαρίσουμε τις απόψεις μας, ενώ μερικές φορές πέφτουν και πολύ ωραίες ιδέες για την ερμηνεία των κειμένων. Σε ένα σημείο γράφω και πώς αντέδρασε το φοιτητικό κοινό σε ένα τραγουδάκι που έβαλα στις εξετάσεις: φοβάμαι, λέει η Πηνελόπη, Να μη σε πάνε μακριά / Του καινούργιου σου έρωτα τα χάρτινα φτερά. «Κάνε λοιπόν τον κύκλο σου Οδυσσέα / Κι όσο λείπεις θα ’μαι εδώ / Θα υφαίνω ατέλειωτο πανί / Ώσπου να βρεις το δρόμο σου μοιραία / Στης Ιθάκης το νησί να ξαναβγείς…» Εγώ εκνευριζόμουν με αυτή την Πηνελόπη, ενώ οι φοιτήτριες την έβλεπαν ως μια γυναίκα που έχει την ψυχική δύναμη να περιμένει τον Οδυσσέα ώσπου να τελειώσει την περιπλάνησή του σε μιαν άλλη αγκαλιά.
Προς το τέλος γράφεις: «ίσως να γεννιέται μια Πηνελόπη κάθε μέρα». Δεν έχει εξαντληθεί το θέμα; Να περιμένουμε και δεύτερο τόμο;
Ναι, όποιος ψάξει στο διαδίκτυο θα βρει ατελείωτες ποιητικές ή μυθοπλαστικές Πηνελόπες, καθώς και σχετικές μελέτες. Γι’ αυτό στον 21ο αιώνα ασχολήθηκα σχεδόν αποκλειστικά με Πηνελόπες γεννημένες στην Ελλάδα. Αν δεν περιοριζόμουν στην Ελλάδα, δεν θα τελείωνα ποτέ. Δεν έχει εξαντληθεί καθόλου το θέμα. Εγώ ίσως έχω εξαντληθεί…
Η μελέτη έχει μια εν πολλοίς γραμμική αφήγηση και τα κεφάλαια έχουν σχέση με την Ιστορία. Οι Πηνελόπες σου συμβαδίζουν με την εποχή που δημιουργούνται, με τα λογοτεχνικά ρεύματα, ή κάποτε βγαίνουν από την ιστορική στιγμή, προβάλλονται στο μέλλον;
Συνήθως συμβαδίζουν, επιτρέποντάς μου να φτιάξω στοιχειωδώς μια ιστορία των αναπαραστάσεων των γυναικών, του γάμου, του φλερτ, του διαζυγίου… Κάποτε μπορεί να είναι λίγο καθυστερημένες (να κρούουν ανοιχτές θύρες σε θέματα ισότητας) και άλλοτε να είναι ρηξικέλευθες όπως είπες νωρίτερα, να ανοίγουν δρόμους. Μια τέτοια Πηνελόπη είναι π.χ. εκείνη του Έιβιντ Γιούνσον, του κατοπινού νομπελίστα, που γεννιέται το 1946 στη Σουηδία. Αυτή ανοίγει σχολή υφαντικής και εργοστάσιο για να διατηρήσει την περιουσία της αλλά και για να απασχολεί τις κοπέλες του νησιού, δίνοντάς τους διέξοδο άλλη από την πορνεία. Μια πολύ πρώιμη επιχειρηματίας, και με κοινωνική συνείδηση…
Δεν δίστασες στη μελέτη να αναμείξεις το υψηλό (ποίηση) και το χαμηλό (στίχοι τραγουδιών – αν και είναι σπουδαίοι οι στίχοι του Ζορζ Μπρασένς). Είναι το πιο κοντινό βιβλίο σου σε αυτό που λέμε cultural studies, πολιτισμικές σπουδές. Σε ενδιέφερε περισσότερο το περιεχόμενο, οι μεταμορφώσεις της Πηνελόπης, από τον τρόπο με τον οποίο αυτό το πρόσωπο ενσαρκώθηκε σε λογοτεχνικό λόγο;
Δεν αδιαφορώ για το καλλιτεχνικά περατωμένο, για το ωραίο. Κάνω και αισθητική αξιολόγηση πότε πότε. Όμως κυρίως με ενδιέφερε να δω τις ιδεολογικές προεκτάσεις του θέματος, τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, βλέπουν τον εαυτό τους και τις σχέσεις τους και τα προβάλλουν στην τέχνη. Τα χαμηλότερα έργα είναι πολλές φορές πιο χρήσιμα για να αναδειχθεί αυτό το ζήτημα από τα υψηλά, που μπορεί να είναι και άχρονα ή πολύ μπρος από την εποχή τους. Με γοήτευσε πολύ που έβαλα τραγουδάκια, τηλεταινίες, αστεία κομμάτια από θεατρικά έργα… Γενικά διασκέδασα πολύ γράφοντας αυτό το βιβλίο, που δεν είναι αυστηρή φιλολογία ούτε σκυθρωπός φεμινισμός, παρά μια παιχνιδιάρικη περιδιάβαση στα κείμενα.
* Η συνομιλία της Αγγέλας Καστρινάκη με τη Μαρίνα Αρετάκη έγινε δημόσια κατά την παρουσίαση του βιβλίου Μίλα, Πηνελόπη! στο 2ο Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων 2023.
Gail Holst-Warhaft
ΣΟΥΒΕΝΙΡ
Ζαλισμένη ακόμα από τον ύπνο
βγαίνει στην άκρη της αυλής
εκεί όπου κείτονται οι γυναίκες
περασμένες σαν σπίνοι
σε ζώνη κυνηγού.
Οι μύγες μπαινοβγαίνουν στα ρουθούνια τους
και τ’ ανοιχτά μάτια∙ νιώθει το στόμα της
φαρμάκι και φωνάζει τα ονόματά τους
ένα προς ένα, λες και με τ’ όνομα
υπήρχε τρόπος να τις σώσει
από τ’ άγρια χέρια: Ηρώ,
Ερμιόνη, Ιφιγένεια, Ειρήνη,
Φαίδρα, Βατία, Μαρπίσση,
Λήδα, Λευκοθέα, Ερυσώ,
Ευρώπη, Μαία – αδύναμες υπάρξεις
πιασμένες στα βρόχια του δικού τους
πόθου. Γονατίζει να βγάλει
το γοβάκι που ’χει πάρει το σχήμα
του ποδιού, το κάθε δάχτυλο έσκαψε τη σόλα
σαν την τρύπα του τυφλοπόντικα.
Αυτό μόνο θα μείνει
απ’ τη χαριτωμένη Μαία, ένα παπούτσι
που χόρευε όλη νύχτα,
ένα γοβάκι που το ταίρι του κανένα πριγκιπόπουλο
δεν θ’ αναζητήσει: ενθύμιο για την Πηνελόπη.
Gail Holst-Warhaft, Η εξομολόγηση της Πηνελόπης, σ. 58-61, σε μετάφραση Ελένης Νίκα (οι δικές μου επεμβάσεις, με την άδεια της συγγραφέως, αρκετές)
Όλγα Παπακώστα
Η ΓΑΤΑ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ
Εγώ δεν είμαι Άργος. Όταν τον είδα να μπαίνει στην αυλή μετά από τόσα χρόνια, του γύρισα επιδεικτικά την πλάτη. Ξόδεψα επτά ζωές στα γόνατα της Πηνελόπης περιμένοντάς τον. Βαρέθηκα τον χτύπο του αργαλειού και τα ψαροκόκαλα των μνηστήρων. Πάω να πεθάνω κάπου ήσυχα, να ξεχάσω το χάδι του.
Από τη συλλογή της Όλγας Παπακώστα, Όχι ακόμη Κάρμεν, Αθήνα 2013, σ. 115
