Ο Φερνάντο Πεσσόα εκπροσωπεί ένα από τα ισχυρότερα καλλιτεχνικά φαινόμενα του 20ού αιώνα. Πεθαίνοντας στη Λισσαβώνα το 1935, τρία χρόνια προτού κλείσει τα πενήντα, άφησε πίσω του ένα ελάχιστο σε όγκο έργο, που έγινε γνωστό κυρίως από δημοσιεύσεις σε εφημερίδες και λογοτεχνικά περιοδικά. Παρ’ όλα αυτά, ο Πεσσόα υπήρξε μια συγγραφική ιδιοφυΐα: όχι μόνο γιατί στα κατάλοιπά του βρέθηκε ένα μπαούλο με άπειρα γραπτά, πολλά εκ των οποίων περιμένουν ακόμη το φως της δημοσιότητας, αλλά και επειδή όσα έγραψε (ποιήματα, δοκίμια και πεζά), άλλοτε στα αγγλικά και άλλοτε στα πορτογαλικά, καθιερώθηκαν ως προϊόντα των ανεξάντλητων λογοτεχνικών προσωπείων του: προσωπεία που μόνο σκέτα ψευδώνυμα δεν είναι. Οι ετερώνυμοι του Πεσσόα αποδεικνύονται ιδιοφυώς ξένοι ο ένας προς τον άλλο, αποτελώντας ολοκληρωμένες λογοτεχνικές προσωπικότητες (ο καθένας διαθέτει τη δική του βιογραφία και εργογραφία), που ξεπερνούν σε αριθμό τους ογδόντα.
ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΤΡΑΣ ΜΕ ΤΑ ΜΑΥΡΑ;
Ο Οδοιπόρος, που πρέπει να γράφτηκε περί το 1917, ανασύρθηκε από το διάσημο μπαούλο με τα άπειρα κατάλοιπα, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα πορτογαλικά το 2009 και παρουσιάζεται τώρα στα ελληνικά σε πλήρως αναθεωρημένη μετάφραση της Μαρίας Παπαδήμα (η παλαιότερη εκδοχή κυκλοφόρησε το 2010 από τη Νεφέλη). Το κείμενο δεν ανήκει σε κάποιον από τους ετερώνυμους και αποτελεί τυπικό δείγμα, όπως παρατηρεί η μεταφράστρια στην πυκνή εισαγωγή της, ανολοκλήρωτου έργου του Πεσσόα. Χωρίς ορατό τέλος και με άδηλη προοπτική, με πλήθος λεκτικά κενά ενδιαμέσως, και με ένα συμπληρωματικό σχέδιο της πλοκής του, που συνοψίζει και ταυτοχρόνως εμπλουτίζει και επεκτείνει τα αρχικά δρώμενα, ο Οδοιπόρος μοιάζει από τη μια πλευρά με παραμύθι ενώ σπεύδει να συνομιλήσει από την άλλη με τις πιο διαφορετικές πηγές, παραπέμποντας στα πιο διαφορετικά λογοτεχνικά είδη: από τον αποκρυφισμό, τη θεοσοφία και την αλχημεία (βλ. εκ νέου την εισαγωγή της Παπαδήμα) μέχρι το υπαρξιακό θρίλερ, τη λοξή αστυνομική ιστορία και την περιπέτεια αναζήτησης κάποιου πολύτιμου μυστικού ή ενός ακριβοθώρητου νήματος που είναι έτοιμο να αποκαλύψει ένα προσεκτικά κρυμμένο νόημα.
Στο κέντρο του παραμυθιού ή του μύθου του Πεσσόα (ιδιαιτέρως παραστατική η εικονογράφηση του Γιώργου Πογγοζίδη) βρίσκεται μια ακαθόριστη και εξαιρετικά ρευστή μορφή, ο Άντρας με τα Μαύρα, ο οποίος εμφανίζεται δίκην οράματος στον ήρωα και πρωτοπρόσωπο αφηγητή, ζητώντας του να μην κοιτάζει το δρόμο ο οποίος ξεδιπλώνεται μπροστά του, αλλά να τον ακολουθήσει μέχρι το τέλος. Τι μπορεί να σημαίνει μια τέτοια επιταγή, ή έστω παρότρυνση, και τι ακριβώς οφείλει να κάνει ο πρωταγωνιστής; Ο Πεσσόα έχει την ικανότητα να προκαλεί σασπένς εκ του μηδενός, να μας υποβάλλει σε ένα κλίμα άγχους και αγωνίας στηριγμένος σε μιαν απειροελάχιστη, μετά βίας ανιχνεύσιμη λεπτομέρεια (σκέφτομαι εδώ τα διηγήματά του Περί θανάτου και άλλων μυστηρίων, ή το εκτεταμένο διήγημα τρόμου Ένα πολύ πρωτότυπο δείπνο, που κυκλοφορούν επίσης σε μετάφραση της Παπαδήμα από τον Gutenberg) και ο Οδοιπόρος έρχεται να επιβεβαιώσει περίτρανα αυτή τη μέθοδο. Ο Άντρας με τα Μαύρα μπορεί να κατευθύνει τον ήρωα σε ένα ταξίδι γεμάτο απρόσμενες τροπές και ανατροπές, αλλά τα πραγματικά συμβάντα απουσιάζουν πανηγυρικά από την ιστορία.
ΕΡΩΤΑΣ, ΔΟΞΑ, ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΣΟΦΙΑ
Ο πρωταγωνιστής συναντά κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στο εσωτερικό της χώρας του πολλές γυναίκες, που ταυτίζονται άλλοτε με τον έρωτα και άλλοτε με τη δόξα, με την εξουσία και με τη σοφία. Μπορεί να αναρωτιέται ξανά και ξανά για την παρουσία και την ταυτότητα του Άντρα με τα Μαύρα, μπορεί επιπροσθέτως να διαισθάνεται πως το ταξίδι είναι ένα ταξίδι προς τον Θεό ή προς τα ενδότερα στρώματα της ύπαρξής του (ο Πεσσόα επισωρεύει σύμβολα επί συμβόλων), με τη διαφορά πως κανένα αφηγηματικό γεγονός δεν έρχεται να επικυρώσει τη δράση της ιστορίας ή να πυροδοτήσει περαιτέρω εξελίξεις της, προσθέτοντας κάποιο χειροπιαστό υλικό στα δεδομένα της.
Κι αν όλα αυτά πηγάζουν μόνο από τις φαντασιώσεις του ήρωα, που παραμένει από την πρώτη μέχρι και την τελευταία στιγμή εγκλωβισμένος στη μοναξιά του, όντας υποχείριο της ηθελημένης απομόνωσης και μοναχικότητάς του; Κι αν όλα αυτά αντανακλούν τις μετακινήσεις ή τις αναδιπλώσεις της μνήμης του, συνιστώντας μεταμφιέσεις του εγώ του; Η λογοτεχνία του Πεσσόα δεν είναι πλασμένη για να δίνει απαντήσεις, αλλά για να θέτει ερωτήματα – γι’ αυτό και έχει καταστεί τόσο δημοφιλής στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, γι’ αυτό και κατορθώνει να κινητοποιήσει και να ευαισθητοποιήσει τους ανθρώπους της εποχής μας, που νιώθουν στο πετσί τους τον ερωτηματικό της χαρακτήρα, την επιμονή και την ένταση της ισχύος της όταν ψάχνει πίσω από το διηνεκές παιχνίδι των μορφών τις τύχες του υποκειμένου σε έναν κόσμο πλήρως εξοικειωμένο με την πολυμέρεια και την πολυμορφία, καθώς και με την αποσπασματικότητα, με την αστάθεια και με την προσωρινότητα. Τίποτε, έτσι κι αλλιώς, δεν πρόκειται να μείνει στη θέση του και κανένας κανόνας δεν σκοπεύει να εγγυηθεί το παραμικρό.
