Το παρόν κείμενο για την έκδοση του πλούσιου συλλογικού τόμου Moνοπάτια του φύλου και της σεξουαλικότητας σε επιμέλεια της Μαίρης Λεοντσίνη συμπίπτει με γεγονότα, δράσεις και βιωματικές καταγραφές εντός της ΛΟΑΤΚΙ+ και φεμινιστικής κοινότητας. Ενδεικτικά, το αφιέρωμα της Γιώτας Τεμπρίδου στην ελληνόφωνη Queer λογοτεχνία προσεγγίζει διερευνητικά την πρόσληψη της κουίρ γραφής και των κουίρ αναγνώσεων, ενώ η Λόλα Καραμπόλα, του κουίρ τρανς μυθιστορήματος της Ερωφίλης Κόκκαλη, αποτυπώνει τα κραξίματα και τις αστυνομουνίες, από τον προσφυγικό συνοικισμό των Γερμανικών μέχρι την οριστική ανάπλασή του τη δεκαετία του 1990.
Το φθινόπωρο πραγματοποιήθηκε το πρώτο Λεσβιακό Φεμινιστικό Φεστιβάλ στην Αθήνα που επιμελήθηκαν οι Λεσβίες στα Πρόθυρα, αναδεικνύοντας την αναγκαιότητα να κατανοηθεί ιστορικο-πολιτικά η λεσβιακή αορατότητα και οι μηχανισμοί αναπαραγωγής της. Στην ίδια χρονικότητα ωστόσο, βιώνουμε το συνεχές της κουλτούρας του βιασμού και του οργανωμένου μισογυνισμού / ομοφοβίας / τρανσφοβίας, τη συντηρητική αντεπίθεση της κανονιστικής ελληνικής διαπαιδαγώγησης με αφορμή την ανάγνωση του παραμυθιού «Η drag queen που έσωσε τα Χριστούγεννα» από την RawBee Candles, αλλά και την πρόσφατη πορεία υποστήριξης του Αndrew Tate (alt-right incel, κατηγορούμενος για βιασμό και trafficking) στην Αθήνα. Παράλληλα, με τη σύμπραξη του ευρύτερου φεμινιστικού και ΛΟΑΤΚΙ+ κινήματος, εξελίσσονται οι δικαστικοί αγώνες για την Ε. στην Ηλιούπολη, για τα επιζώντα άτομα στις υποθέσεις Φιλιππίδη και Λιγνάδη, καθώς και ο μακροχρόνιος αγώνας για τη δικαίωση του Ζακ Κωστόπουλου.
Σε αυτή τη χρονική συγκυρία, μια εμπεριστατωμένη χαρτογράφηση του ελληνικού τοπίου αναφορικά με τις κοινωνικοπολιτικές νοηματοδοτήσεις του φύλου και της σεξουαλικότητας προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό σημαντικά εμπειρικά δεδομένα, κριτικά θεωρητικά εργαλεία και εντοπισμένες επιστημονικές θεσιακότητες.
Η παρουσίαση του συλλογικού τόμου, ο οποίος εντάσσεται στις προσπάθειες για τη διεύρυνση της μελέτης του φύλου στις κοινωνικές επιστήμες, μπορεί να γίνει μέσω της προσέγγισης όρων και εννοιών που διατρέχουν συνδυαστικά ή μεμονωμένα τα επιμέρους κείμενα. Μέσα από μια εγκάρσια οπτική μπορούμε να εστιάσουμε ειδικότερα: στην επιθυμία των συμμετεχόντων/ουσών στην έρευνα για αναγνώριση, στο σημασιοδοτικό πλαίσιο του λόγου των υποκειμένων, στην ταξινομική ιεράρχηση των (έμφυλων, σεξουαλικών, εθνοτικών, πολιτισμικών) ταυτοτήτων, καθώς και στη χρονικότητα της συγκρότησης των ταυτοτήτων.
Παράλληλα μέσω από το πολύτιμο εμπειρικό υλικό του παρόντος συλλογικού τόμου αναδεικνύεται η (α)δυνατότητα υπέρβασης στερεοτυπικών διπόλων, καθώς και οι πρακτικές ξεγλιστρήματος που εφευρίσκουν τα υποκείμενα προκειμένου να διαχειριστούν τις επιπτώσεις της μη συμμόρφωσης με το κυρίαρχο ετεροκανονικό πρόταγμα.
Αναγνώριση
Στις εμπειρικές μελέτες διακρίνονται οι διαδικασίες που στερούν την αναγνώριση στα υποκείμενα με μη ετεροκανονικές επιθυμίες, καθώς και ο αγώνας τους για την επαναδιεκδίκησή της μέσω πολλαπλών στρατηγικών. Το κείμενο του Νίκου Ψόχιου «(Εξ)Ομολογώντας την ομοερωτική επιθυμία: Ηθικά τραύματα, σχέσεις εξουσίας και αναγνώριση στην ελληνική οικογένεια» πραγματεύεται τις σχέσεις εξουσίας εντός της ελληνικής οικογένειας και ιδιαίτερα την άρνηση των οικείων/σημαντικών άλλων να επικυρώσουν την αναγνώριση των υποκειμένων κατά τη διαδικασία της γνωστοποίησης της ομοερωτικής επιθυμίας. Σύμφωνα με τον Ψόχιο, αυτή η παραγνώριση δεν λειτουργεί ως δείκτης ελλιπούς αυτοπραγμάτωσης, αλλά ως μέρος μιας προσπάθειας, η οποία επιτρέπει στους συνομιλητές του να διάγουν βιώσιμες ζωές.
Η έρευνα της Περσεφόνης Κερεντζή «(Α)όρατες λεσβιακές πρακτικές και επιθυμίες στο οικογενειακό πλαίσιο: (Α)διανόητες σχέσεις ή στρατηγικές αντίστασης;», εξετάζει τις οικογένειες καταγωγής ή/και επιλογής των λεσβιών συνομιλητριών της, αναδεικνύοντας ότι παρότι οι οικογένειές καταγωγής, και κυρίως οι μητέρες, τους αρνήθηκαν το δικαίωμα μιας αναγνωρίσιμης ζωής με μία άλλη γυναίκα, εκείνες κατορθώνουν να οικοδομήσουν ερωτικές και φιλικές σχέσεις αναγνώρισης. Στην ίδια μελέτη η Κερεντζή εστιάζει κριτικά στη δυνατότητα της υπέρβασης του δίπολου ορατότητα/αορατότητα, με άλλα λόγια, στις παράλληλες πορείες που ακολουθούνται από τα υποκείμενα προκειμένου να σημασιοδοτήσουν και να επαναδομήσουν τις ζωές τους ως κοινωνικά αναγνωρίσιμες.
Η Θεανώ Πυροβολυσιάνου («“Υπήρξαν χρόνια που εγώ δεν είχα υπόσταση, που ό,τι έκανα εγώ ήταν γκέι και άξιο μόνο για κοροϊδία”: Ομοφοβία και στιγματισμός της ομοερωτικής επιθυμίας») περιγράφει τους τρόπους διεκδίκησης της ομοερωτικής επιθυμίας και τις ομοφοβικές εμπειρίες ομοφυλόφιλων ανδρών και γυναικών. Η μελέτη της εξετάζει τις διαφορετικές προσπάθειες αναγνώρισης της μη ετεροκανονικής ταυτότητας, με βάση την εννοιολόγηση του Honneth, δηλαδή την αγάπη από τα οικεία πρόσωπα, τη νομική αναγνώριση από την πολιτεία, καθώς και την κοινωνική εκτίμηση. Ιδιαίτερα εστιάζει στην ελλιπή αναγνώριση των συνομιλητών/τριών της, στην ομοφοβία ως μέσο αστυνόμευσης καθώς και στη συγκρότηση της ηγεμονικής αρρενωπότητας και της ευάλωτης θηλυκότητας ως κανονιστικά πρότυπα.
Εκπαίδευση
Οι έρευνες που αφορούν τον εκπαιδευτικό τομέα παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς αναδεικνύουν τις σχολικές πορείες ΛΟΑΤΚ+ νέων καθώς και τις εμπειρίες των διδασκόντων/ουσών. Στην έρευνα του Σπύρου Μποβιάτση («“Από τους άλλους”: Το γκέι παιδί, η οικογένεια και το σχολείο») στο ελληνικό σχολικό περιβάλλον επισημαίνεται τόσο η πρόσληψη της ομοσεξουαλικότητας ως κοινωνική απειλή, όσο και η βία που ασκείται σε ΛΟΑΤΚ+ μαθητές/τριες λόγω της ταυτότητας φύλου και του σεξουαλικού προσανατολισμού τους. Στο σχολικό πλαίσιο το ετεροκανονικό αφήγημα της ρομαντικής ασεξουαλικότητας και της «αθωότητας» των παιδιών συγκρούεται με την ομοσεξουαλικότητα και την κουίρ οπτική, η οποία εντοπίζει την ασεξουαλικότητα ως μηχανισμό άμυνας του παιδιού που επιχειρεί να κρυφτεί από επιτελέσεις σεξουαλικότητας που δεν το συμπεριλαμβάνουν.
Στην εκτεταμένη μελέτη της Γιούλης Παπαδάκου για τις πορείες διαμόρφωσης των ΛΟΑΤΚ+ νέων εκκινώντας από τα σχολικά χρόνια («“Δεν ένιωθα τη σιγουριά να το πω πουθενά”: Σχολικές πορείες ΛΟΑΤΚ+ νέων») υπογραμμίζεται ότι, παρ’ όλη την απόρριψη και τον κοινωνικό έλεγχο από τις ομοκοινωνικές ομάδες στην εκπαιδευτική κοινότητα, την απουσία ομοφυλόφιλων αναπαραστάσεων ή/και τον θεσμικό στιγματισμό τους, τα ΛΟΑΤΚ+ νεαρά υποκείμενα επινοούν έμφυλες στρατηγικές για να διασφαλίσουν μια ομαλή πορεία στο σχολικό περιβάλλον. Επίσης, σε αντίθεση με τα ευρήματα της διεθνούς ερευνητικής βιβλιογραφίας, η εγχώρια έρευνα της Παπαδάκου διαπιστώνει τις άρτιες σχολικές επιδόσεις των ΛΟΑΤΚ+ μαθητών/ριών και τη μετέπειτα πρόσβασή τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Στο πεδίο της προσχολικής εκπαίδευσης το κείμενο του Χουντάλα εξετάζει το γυναικοκρατούμενο επάγγελμα των νηπιαγωγών και εστιάζει στον στιγματισμό των ανδρών νηπιαγωγών. Η “έμφυλη εξαίρεση” αποτελεί εδώ την αιτία μιας διπλής απαξίωσης: αφενός υποτιμάται η επαγγελματική ταυτότητα του άνδρα νηπιαγωγού ως κοινωνού φροντίδας, μάθησης και αγωγής, αφετέρου αναπαράγεται το δεδομένο της θηλυκοποίησης της φροντίδας ως υποδεέστερης εργασίας. Επίσης αναδεικνύεται η δυσφορία των ανδρών νηπιαγωγών να επιτελέσουν το συναισθηματικό πρότυπο φροντιστή/γονέα εκτός της ετεροκανονικής συνθήκης.
Ιεράρχηση ταυτοτήτων
Σε πολλά κείμενα του συλλογικού τόμου αναλύεται διεξοδικά η έμφυλη ιεράρχηση των κοινωνικών και πολιτισμικών ταυτοτήτων. Μελετώντας την περίπτωση μιας εφηβικής ομάδας ποδοσφαίρου, ο Άγγελος Σκίμπας (Ομοκοινωνικότητα και αρρενωπότητες: Η περίπτωση μιας εφηβικής ομάδας ποδοσφαίρου στην Αθήνα) παρουσιάζει τις κυρίαρχες μορφές αρρενωπότητας εντός ενός ομοκοινωνικού πλαισίου, εστιάζοντας στις ηγεμονικές πρακτικές της ανδρικής ομοκοινωνικότητας, δηλαδή στον μάτσο ανταγωνισμό, τη συναισθηματική αποστασιοποίηση, την εκνηπίωση και την αντικειμενοποίηση των γυναικών. Σε αυτό το πλαίσιο, η συγκρότηση μιας ιδεατής ηγεμονικής αρρενωπότητας μπλοκάρει τόσο τις δυνατότητες προσδιορισμού των νεαρών αγοριών δίχως «αρρενωπό κεφάλαιο», όσο και τη ρευστή φύση της αρρενωπότητας που διαχωρίζεται από το κανονιστικό ιεραρχικό πρότυπο.
Έναν διαφορετικό τύπο ιεράρχησης, εν προκειμένω της επιστημονικής ταυτότητας έναντι της έμφυλης ταυτότητας, αποτυπώνει η έρευνα για τις γυναίκες πανεπιστημιακούς των Περσεφόνης Κερεντζή και Μαριάνας Ντερβισαλίαϊ, «“Δεν υπάρχει κάτι που να μην κατάφερα λόγω του φύλου μου”: Αφηγήσεις Ελληνίδων πανεπιστημιακών μηχανικών». Η παρούσα αναλυτική μελέτη στρέφεται στο λόγο των υποκειμένων αναδεικνύοντας τη συνθετότητα του πεδίου, κυρίως όσον αφορά τη γενεαλογία της έμφυλης ανισότητας στη βάση της κοινωνιολογικής δομής του ελληνικού Πανεπιστημίου, την αναπαραγωγή της ανδροκεντρικής κουλτούρας εντός του, αλλά και την αορατοποίηση ή την απάλειψη της έμφυλης ταυτότητας ως τακτική ένταξης και αναγνώρισης. Στις αφηγήσεις των γυναικών-μελών ΔΕΠ επισημαίνεται τόσο η επιταγή της συγκρότησης της επιστημονικής ταυτότητας με βάση το ανδροκεντρικό πρότυπο του εργάζεσθαι για την επιστήμη, όσο και η εμπρόθετη δράση των γυναικών ακαδημαϊκών για ισότιμη αναγνώριση στον ακαδημαϊκό χώρο, παρά τα συστημικά έμφυλα εμπόδια και τις περιχαρακώσεις των πανεπιστημιακών δικτύων.
Με αντικείμενο την ελληνική λογοτεχνική παραγωγή κατά την περίοδο της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης (2010-2015) το κείμενο της Ελένης Πατσιατζή «Έμφυλες ταυτότητες στη “λογοτεχνία της κρίσης”» παρουσιάζει την έντονη έμφυλη διχοτομία στην ανάδειξη συγγραφέων και συγκεκριμένων πεζογραφημάτων σε αυτό το χρονικό πλαίσιο. Η παρούσα μελέτη διαπιστώνει τις διαδικασίες της έμφυλης ιεράρχησης στη σύγχρονη πεζογραφία μυθοπλασίας και της αορατοποίησης της γυναικείας οπτικής, που οφείλονται στην επικράτηση του ετεροφυλοφιλικού / ετεροκανονικού προτάγματος τόσο στις μυθοπλαστικές (στερεοτυπικές) φιγούρες των λογοτεχνικών έργων όσο και στην ταυτότητα των συγγραφέων.
Οι νοηματοδοτήσεις και η ιεράρχηση των έμφυλων, σεξουαλικών, εθνοτικών και πολιτισμικών ταυτοτήτων δεν δύναται να κατανοηθούν δίχως την χαρτογράφηση του σημασιοδοτικού πλαισίου (γεωγραφικό, πολιτισμικό, γλωσσικό και λογοθετικό συγκείμενο) εντός του οποίου λαμβάνουν χώρα. Η κομβική σημασία του πλαισίου τονίζεται σε πολλά κείμενα: Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εμπεριστατωμένη έρευνα της Σεριφέ Σιράκ για τη σημασία της μαντίλας και την εμπρόθετη δράση στις χρήσεις της στο πλαίσιο της εθνοπολιτισμικής μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης («Νέες μουσουλμάνες με μαντίλα: Νοηματοδοτήσεις της θηλυκότητας στη μειονότητα της Θράκης»). Σε αντίθεση με το στερεοτυπικό, οριενταλιστικό δίπολο που προτάσσει την πολιτισμική υπεροχή της Δύσης (ως φορέα προόδου) και υποτιμά την Ανατολή (ως τόπο βαρβαρότητας και οπισθοδρόμησης), η Σιράκ αναδεικνύει την πολυπλοκότητα των νοηματοδοτήσεων και τις πολλαπλές απευθύνσεις της χρήσης της μαντήλας εντός και εκτός της μουσουλμανικής κοινότητας. Η μαντήλα, ως πρακτική επιτέλεσης φύλου και μέσο ενδυνάμωσης, συνδέεται με τη διεκδίκηση μιας νέας γυναικείας ταυτότητας και το αίτημα αναγνώρισής της με την ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού, καθώς και με την προνομιακή (α)δυνατότητα της επιλογής.
Ξεγλιστρήματα
Τέλος, ο παρών συλλογικός τόμος μας προσφέρει σημαντικές πληροφορίες αναφορικά με τις στρατηγικές που επινοούν τα υποκείμενα για να αντιπαρέλθουν ή να αντισταθούν στις έμφυλες και σεξουαλικές περιχαρακώσεις. Οι συμμετέχοντες/ουσες ξεγλιστρούν συνεχώς από τις πιέσεις της κυρίαρχης νόρμας, είτε μέσω στρατηγικών γνωστοποιήσεων των ομοερωτικών επιθυμιών τους, είτε μέσω της «προσαρμογής» της έμφυλης επιτέλεσής τους στο εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο. Οι στρατηγικές «επιβίωσης και αναγνώρισης» που εφαρμόζουν οι συνομιλητές/τριες των συγγραφέων αποτελούν πολυπαραγοντικές διαδικασίες, οι οποίες δεν μπορούν να ερμηνευθούν μέσω κυρίαρχων θεωρητικών σχημάτων, όπως ορατότητα vs αορατότητα ή αναγνώριση vs παραγνώριση. Ακολούθως, μέσω των πρακτικών του ξεγλιστρήματος δημιουργείται ένας νέος χώρος εντός του οποίου καθίσταται δυνατή τόσο η υπέρβαση της δομικής θυματοποίησης και στιγματοποίησης των υποκειμένων, όσο και η αποσταθεροποίηση κυρίαρχων και αλληλοαποκλειόμενων διπολικών σχημάτων.
Εκκινώντας από τα λόγια και την εμπρόθετη δράση των υποκειμένων, το συλλογικό εγχείρημα Μονοπάτια του φύλου και της σεξουαλικότητας αναδεικνύει την ανατρεπτική και δημιουργική πολλαπλότητα των ζωών που κινούνται στα μεσοδιαστήματα των κανονιστικών συμβάσεων και των έμφυλων κατηγοριοποιήσεων.
