Τον περασμένο Μάρτιο κυκλοφόρησε το βιβλίο Μεταπολίτευση, 1974-1975. 50 ερωτήματα και απαντήσεις από τις εκδόσεις Πατάκη. Συγγραφείς του είναι ο δρ. της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ και πρώην υφυπουργός Παιδείας Άγγελος Συρίγος και ο εγνωσμένου κύρους δρ. της Ιστορίας Διεθνών Σχέσεων από το London School of Economics Ευάνθης Χατζηβασιλείου. Και οι δύο συγγραφείς, εκτός των άλλων ιδιοτήτων τους, έχουν μελετήσει σε βάθος τα γεγονότα της κυπριακής τραγωδίας του 1974 και της εγχώριας πολιτικής σκηνής εκείνης της χρονικής περιόδου, με έμφαση στους 12 μήνες της Μεταπολίτευσης, δηλαδή από τον Ιούλιο του 1974 έως και τον Ιούνιο του 1975.
Το βιβλίο χωρίζεται σε οκτώ ενότητες, ενώ όλες οι υποενότητές του απαντούν και σε ένα καίριο ερώτημα, ώστε ο αναγνώστης να κατανοήσει τα γεγονότα της εποχής με σαφήνεια και χρονική αλληλουχία. Αρχής γενομένης από την εισαγωγή, δίνεται η ερμηνεία του όρου Μεταπολίτευση, αναλύεται η πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα το 1974, δηλαδή το χρονικό μεταίχμιο για τη μετάβαση από το καθεστώς της επταετούς δικτατορίας στην Προεδρευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία και, τέλος, η θέση της Ελλάδας στη διεθνή κοινότητα. Αυτές είναι οι βασικές προϋποθέσεις για να κατανοήσει ο αναγνώστης το πλαίσιο εντός του οποίου έλαβαν χώρα τα γεγονότα έως το καλοκαίρι του 1975.
Πρόσωπα και γεγονότα
Στην πρώτη ενότητα του βιβλίου απαντώνται τα ερωτήματα που σχετίζονται με τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα της εποχής, δηλαδή του δικτάτορα Ιωαννίδη, του αρχιεπισκόπου και πρώτου προέδρου της Κύπρου Μακαρίου και του αμερικανού υπουργού Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ, καθώς και με τις συνθήκες υπό τις οποίες πραγματοποιήθηκε η πρώτη φάση της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο (Αττίλας Ι). Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, μέσα από εννέα απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα για την κατανόηση της περιόδου, ο αναγνώστης πληροφορείται για το τι συνέβη στη χώρα τις πρώτες ημέρες της Μεταπολίτευσης, ενώ το τρίτο μέρος είναι αφιερωμένο στη δεύτερη φάση της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο (Αττίλας ΙΙ). Ακολούθως, στο τέταρτο μέρος περιγράφονται οι διαδικασίες για τη διενέργεια των πρώτων εκλογών μετά από την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος, καθώς στο πέμπτο μέρος μέσα από μόλις τρεις ερωταπαντήσεις καθίσταται αντιληπτή η σημασία του νέου συντάγματος της χώρας και ο ρόλος του ανώτατου θεσμικού άρχοντα στη λειτουργία του κράτους. Παρομοίως, με ισάριθμες ερωταπαντήσεις στο έκτο μέρος, ο Άγγελος Συρίγος και ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου καλύπτουν τις σχέσεις της Ελλάδας με τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη και τα Βαλκάνια κατά τους συγκεκριμένους μήνες της Μεταπολίτευσης, ενώ στο έβδομο μέρος αναλύονται οι διμερείς σχέσεις της Ελλάδας με την Τουρκία και η απαρχή των προβλημάτων που προέκυψαν τότε και υφίστανται έως σήμερα (υφαλοκρηπίδα, αιγιακές διεκδικήσεις κ.λπ.). Τέλος, στο όγδοο μέρος, γίνεται μια αποτίμηση της περιόδου της Μεταπολίτευσης, σχολιάζεται η ποινική κατάληξη των δικτατόρων της επταετίας 1967-1974 και ερμηνεύεται ο ρόλος των πρωταγωνιστών εκείνης της χρονικής περιόδου στη μετέπειτα πολιτική ιστορία του τόπου.
Μέσα από τις 300 και πλέον σελίδες του βιβλίου, ο αναγνώστης είτε έχει βιωματική εμπειρία από εκείνη τη χρονική περίοδο είτε γεννήθηκε αργότερα και οι γνώσεις του περιορίζονται μόνο από σχετικά αναγνώσματα, παρακολουθεί την πολιτική ιστορία της Μεταπολίτευσης με πολύ απλό (και καθόλου απλοϊκό) τρόπο, με πολλή ενδιαφέρουσα ροή, με ψύχραιμη ματιά και με τη συγγραφική δεινότητα που λίγοι δάσκαλοι κατέχουν για να μεταδώσουν τις γνώσεις τους ακούραστα και αβίαστα. Αν και το πλαίσιο των γεγονότων εκείνης της περιόδου είναι εν πολλοίς γνωστό, το βιβλίο αυτό ερμηνεύει τα γεγονότα υπό ένα νέο πρίσμα, αποκαθιστώντας πολλές στρεβλώσεις που έλαβαν χώρα εξαιτίας του λαϊκισμού κυρίως κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα.
Αν και η συγκεκριμένη εργασία αφορά αμιγώς τα γεγονότα και τις διεργασίες που έλαβαν χώρα την πρώτη περίοδο της Μεταπολίτευσης, γίνονται καίριες αναδρομές στη δράση και στο έργο ορισμένων πρωταγωνιστών της εποχής από τα χρόνια ακόμη της δεκαετίας του 1950, όπως για παράδειγμα του Τσάτσου και του Παπακωνσταντίνου για τη συνταγματική αναθεώρηση. Είναι αναδρομές απαραίτητες προκειμένου ο αναγνώστης να αντιληφθεί τις προσπάθειες για την πολιτειακή αλλαγή που τα πρώτα ψήγματά της εμφανίστηκαν πριν από την επταετή δικτατορία, αλλά και το αναχρονιστικό κενό που προκλήθηκε εξαιτίας της τελευταίας.
Ασφαλώς ο πρωταγωνιστής της μεταπολίτευσης ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και γι’ αυτό το λόγο οι δύο συγγραφείς αναλύουν διεξοδικά τις προσπάθειές του (με τα λάθη και τις επιτυχίες του) για τη δημιουργία της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας. Εντός αυτών των δώδεκα μεταπολιτευτικών μηνών, ο Καραμανλής ήταν εκείνος που κράτησε τις ισορροπίες, αν και βαλλόταν πανταχόθεν, από τις ακροδεξιές πολιτικές και κοινωνικές τάσεις που αντέδρασαν στη νομιμοποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας μέχρι τα λαϊκιστικά άκρα που επιζητούσαν «ένα νέο Γουδί» και την εκτέλεση των επικεφαλής του απριλιανού καθεστώτος. Ωστόσο, με την ανάλυση που παρατίθεται στο εν λόγω βιβλίο, δίνεται η νηφάλια ερμηνεία των επιλογών του Καραμανλή (έδωσε χάρη στους υπαίτιους του πραξικοπήματος, μετατρέποντας την καταδίκη τους σε ισόβια κάθειρξη, με τη φράση «όταν λέμε ισόβια εννοούμε ισόβια»), ο οποίος επί ξυρού ακμής οδήγησε τη χώρα από την ταπείνωση και τον διχασμό στον κοινοβουλευτικό και στον κοινωνικό εκδημοκρατισμό.
Το 2021 η Ελλάδα γιόρτασε τη συμπλήρωση των 200 ετών από την εθνική παλιγγενεσία, το 2022 τίμησε και έκανε τον απολογισμό της με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή και φέτος, το 2024, εορτάζει μισό αιώνα από την πτώση της επταετούς δικτατορίας και την έναρξη της μεταπολιτευτικής περιόδου. Αυτά τα 50 χρόνια ήταν η αφορμή για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου, όπως οι ίδιοι οι δημιουργοί του αναφέρουν. Είναι μια εργασία που αποτάσσεται τον συναισθηματισμό και τις πολιτικές/κομματικές αναγνώσεις. Απευθύνεται σε ένα αναγνωστικό κοινό «που αποζητεί την έντιμη, νηφάλια και επιστημονική αποτίμηση», όπως αναφέρεται στην εισαγωγή του βιβλίου και όπως διαπιστώνεται σε κάθε σελίδα του. Το εγχείρημα αυτό είναι ιδιαίτερα δύσκολο, ειδικά για τον Άγγελο Συρίγο, ο οποίος είναι πολιτικά ενεργός ως βουλευτής και πρώην υφυπουργός του κόμματος που ίδρυσε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής.
Οι συγγραφείς καταπιάνονται με γεγονότα που πολλοί αναγνώστες βίωσαν ή και θυμούνται με έντονο συναισθηματισμό. Αυτό από μόνο του αποτελεί τεράστια δυσκολία, επειδή οι αναμνήσεις, ο υποκειμενισμός, ο πολιτικός προσανατολισμός και οι κομματικές κατευθύνσεις ορισμένων εκ των αναγνωστών καθιστούν την αντικειμενικότητα εγχείρημα που μπορεί να αμφισβητηθεί. Επίσης, για την ανάγνωση του συγκεκριμένου ελλοχεύει μία ακόμα δυσκολία. Πολλοί θεωρούν ότι το σύγχρονο πολίτευμα της Ελλάδας και η εν γένει δημοκρατία και ελευθερία που επικρατεί στη χώρα είναι κάτι το δεδομένο. Μέγα λάθος – διότι και η δημοκρατία, και οι ελευθερίες, και η Ευρώπη κατακτήθηκαν κυριολεκτικά με αίμα και με πολύ κόπο. Αυτό ακριβώς, ότι τίποτα δεν χαρίστηκε ούτε είναι αμετάβλητο, αλλά χρειάζεται διαρκής αγώνας για τη διατήρησή του, έρχεται να επισημάνει το βιβλίο αυτό.
Η δημοκρατία, η ελευθερία, η κοινωνική ισορροπία και συνοχή, καθώς και η επικράτηση των ψυχραιμότερων φωνών δεν είναι αυτονόητα. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου για τη Μεταπολίτευση ξεδιπλώνεται αυτό που στη σύγχρονη εποχή θεωρείται κεκτημένο, ενώ τότε ήταν υπό διακύβευση.
Το δύσκολο 1974
Η σπουδαιότητα αυτού του βιβλίου είναι ότι επιστημονικά έρχεται να υπενθυμίσει τη σημασία του 1974 στις μετέπειτα εξελίξεις και γιατί οι επιλογές της μετάβασης στη δημοκρατία δεν είναι πρέπον να είναι παραγκωνισμένες, ξεχασμένες και μερικώς υποτιμημένες. Τους δώδεκα εκείνους πρώτους μήνες τέθηκαν οι προϋποθέσεις για τη σύγχρονη πολιτική, θεσμική και κοινωνική ανάπλαση της χώρας. Μέσα από τη μελέτη αυτού του βιβλίου, ο αναγνώστης διαπιστώνει ότι κάθε άλλο παρά εύκολη ήταν η μετάβαση, αφενός επειδή τα ερείσματα της χούντας ήταν ακόμα ισχυρά, εφετέρου επειδή πολύ σύντομα αναβίωσαν οι ιδεοληπτικές κοινωνικές αγκυλώσεις της μεταπολεμικής περιόδου.
Ο ρέων λόγος των δύο συγγραφέων, η επιστημονικά τεκμηριωμένη ανάλυσή τους, η επιτυχώς νοηματική διάρθρωση του βιβλίου και η κάλυψη όλων των σπουδαιότερων γεγονότων της εποχής επιτυγχάνουν με εύληπτο τρόπο την αποκαθήλωση όσων στρεβλών και λαϊκιστικών αντιλήψεων επίπλαστα επικράτησαν τα επόμενα χρόνια από τους τυχοδιώκτες της εγχώριας πολιτικής σκηνής. Μέσω του βιβλίου αυτού επιτυγχάνεται μια ολοκληρωμένη αποτίμηση του έργου που σημειώθηκε τα χρόνια της Μεταπολίτευσης, δίχως αυτό να σημαίνει ότι ολοκληρώθηκε η πορεία εκσυγχρονισμού του ελληνικού κράτους. Τουναντίον, όπως χαρακτηριστικά καταλήγουν οι συγγραφείς, τα γεγονότα εκείνης της περιόδου πρέπει να αποτελέσουν τον βατήρα της μετα-μεταπολιτευτικής γενιάς για την ακόμα περαιτέρω πρόοδο της χώρας και τη θωράκιση των θεσμών.
Αρχείο Τhe Books’ Journal
Ακόμα και η Αυγή, η εφημερίδα του σχετικώς νηφάλιου ΚΚΕ εσωτερικού, επέκρινε την επιλογή του Κωνσταντίνου Καραμανλή να μην εκτελεστούν οι θανατικές καταδίκες των πρωταιτίων της δικτατορίας και να μετατραπούν σε ισόβια δεσμά.
