Η κόκκινη βιομηχανία γάλακτος

Εν πρώτοις, υπήρξε η εκτεταμένη έρευνα της Μαρίας Σαμπατακάκη για τη ζωή στον Ασπρόπυργο και για τις παραγωγικές δομές του. Η έρευνα αυτή οδήγησε στην ΑΣΠΡΟ’, έναν παλαιό συνεταιρισμό αγελαδοτρόφων. Παρά την αριστερή πολιτική τοποθέτηση των μετόχων του, εν μέσω του εμφυλίου, η εταιρεία ζήτησε αμερικανική χρηματοδότηση μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ. Κάπως έτσι, αναζητώντας το νήμα, προέκυψε η συγκεκριμένη μονογραφία για την ΑΣΠΡΟ’ μαζί με μια μεσαίου μήκους ταινία.

Η Μαρία Σαμπατακάκη έχει σπουδάσει ιστορία, επί χρόνια μάλιστα εργάστηκε γράφοντας εκλαϊκευμένη ιστορία σε σχετικά έντυπα. Το βιβλίο τη βασίζεται σε πρωτογενείς πηγές, σε αρχεία, (ΑΣΚΙ, Ίδρυμα Καραμανλή, Ιστορικό Αρχείο Πολιτιστικού Ιδρύματος Τράπεζας Πειραιώς), σε μαρτυρίες και συνεντεύξεις που δόθηκαν στην ίδια τη συγγραφέα και σε δευτερογενή βιβλιογραφία. Η έκδοση του βιβλίου χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Βασιλείου Τσίγκου.

Ο συνεταιρισμός των κομμουνιστών

Η πορεία της έρευνας ήταν εκείνη που τελικά οδήγησε στην αποκρυστάλλωση της συγκεκριμένης μονογραφίας, δεδομένου ότι ο συνεργατισμός ως αντικείμενο μελέτης δεν μπορούσε να αφορά μόνο την εσωτερική οργάνωση ενός συνεταιρισμού. Είχε να κάνει με ευρύτερες πολιτικές και κοινωνικές συναινέσεις. Γράφει η Σαμπατακάκη: 

Ενδεχομένως η ΑΣΠΡΟ’ να μην αποτελεί το μοναδικό παράδειγμα ενός ιστορικού παράδοξου. Είναι όμως το πρώτο που καταγράφεται στοιχειοθετημένα και έρχεται στην επιφάνεια. Πώς είναι δυνατόν μια μικρή κοινωνία προπολεμικών κομμουνιστών –και μάλιστα εν μέσω του εμφυλίου– να αποζητήσει αμερικανική ενίσχυση; Και πώς γίνεται ένας «εθνικόφρων» πολιτικός κόσμος όχι μόνο να συμφωνήσει αλλά και να συνδράμει σθεναρά επί περίπου μια δεκαπενταετία τα τέκνα εκείνων που βρίσκονταν στο «παραπέτασμα» και στις εξορίες;

Καταλαβαίνει λοιπόν κανείς πως η περίπτωση της ΑΣΠΡΟ’, πέρα από την αφήγηση ενός σημαντικού κομματιού της ιστορίας της μεταπολεμικής ανάπτυξης της Ελλάδας, είναι και η ιστορία ενός τόπου, ενός συνεταιρισμού (που στις μεγάλες στιγμές λειτούργησε με εξαιρετικά υγιές πνεύμα) αλλά και των αντιφάσεων μιας σκληρής εποχής, που όμως δεν μας επιτρέπει τελικά να δούμε τον ελληνικό Εμφύλιο «μονάχα με όρους ιδεολογικής αντιπαράθεσης», όπως παρατηρεί η συγγραφέας, αλλά μας υποχρεώνει να συμπεριλάβουμε παράγοντες όπως «η ανθρώπινη ανάγκη για επιβίωση και προκοπή». Πτυχές αυτής της ιστορίας  αποτελούν ο συσχετισμός με την επιχειρηματικότητα μιας διόλου ευκαταφρόνητης πληθυσμιακής μερίδας η οποία προσέκειτο πολιτικά στην Αριστερά –και ως εκ τούτου δεν είχε πρόσβαση σε κρατικές θέσεις εργασίας– αλλά και «η διάρθρωση της οικονομίας της πρώτης “καραμανλικής” περιόδου με όρους κοινωνικής κινητικότητας, που σε ορισμένες περιπτώσεις υπερέβη τα στεγανά μιας “ελεγχόμενης δημοκρατίας”, και, βεβαίως, οι μεγάλες ανατροπές -ενίοτε και με αρνητικό πρόσημο– που σημειώθηκαν στον παραγωγικό, βιομηχανικό και οικονομικό τομέα κατά την κυβερνητική τετραετία Ένωσης Κέντρου⁄αποστατών».

Ουσιαστικά λοιπόν, η έρευνα της Σαμπατακάκη, μέσα από την αρχειακή τεκμηρίωση, επιδιώκει να φωτίσει κάποιες άγνωστες και αγνοημένες πτυχές της ελληνικής μεταπολεμικής πολιτικής και οικονομικής ζωής.

Το βιβλίο ξεκινά με ένα αφιέρωμα της εφημερίδας Ημερησία, τον Νοέμβριο του 1958, το οποίο περιγράφει το παραγωγικό μοντέλο της ΑΣΠΡΟ’, ως παράδειγμα και επιθυμητό στόχο της εποχής. Στη συνέχεια πηγαίνει πίσω στο χρόνο και αναφέρεται στη σχέση που ανέπτυξε κατά τη δεκαετία του 1930 ο Ευάγγελος Αβέρωφ με τον αρβανίτη γεωπόνο του Ασπροπύργου, Γεώργιο Καλλιέρη, μια σχέση που έμελλε να παίξει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία και την ανάπτυξη του συνεταιρισμού, καθώς οι δύο άνδρες μοιράζονταν την κοινή, δυσάρεστη εμπειρία της φυματίωσης –γνωρίστηκαν κατά τη διάρκεια της ταυτόχρονης ανάρρωσής τους–, είχαν και οι δύο ήδη από τα οικογενειακά περιβάλλοντά τους ενεργό σχέση με την πολιτική και επίσης ήξεραν καλά από γεωργία και  κτηνοτροφία αφού προέρχονταν και οι δύο «από πολιτισμικές κοινότητες οι οποίες, αφενός, διατηρούν απαράβατους και καταλυτικούς δεσμούς με τη γη και, αφετέρου, έχουν μακρά κτηνοτροφική παράδοση».

Ακολουθεί η περιγραφή της μεγάλης αλλαγής που σημειώνεται στην περιοχή του Ασπροπύργου, κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές του 1930. Οι αλλαγές στον τόπο, είναι τελικά εκείνες που θα οδηγήσουν στην ανάπτυξη της αγελαδοτροφίας της περιοχής, «η οποία οργανώθηκε πιο συστηματικά κατά τη μεσοπολεμική περίοδο». Το 1936 ιδρύεται ο Συνεταιρισμός Αγελαδοτρόφων στον Ασπρόπυργο, μέσα από τις δυσχερείς συνθήκες που έχουν προκύψει λόγω του παγκόσμιου κραχ και της ελληνικής χρεοκοπίας του 1932.

Στον Ασπρόπυργο, όπως παρατηρεί η Σαμπατακάκη, εκείνη την εποχή, η ομάδα που εμπνέεται και προχωρά στην ίδρυση του Συνεταιρισμού πρόσκειται ιδεολογικά στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, που εγκαθιδρύθηκε το 1936, δεν στάθηκε εμπόδιο στο εγχείρημα του Ασπρόπυργου, αφού η 4η Αυγούστου έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στη «συνεταιριστική ιδέα» που, σύμφωνα με τον Ιωάννη Μεταξά, θα αποτελούσε «το βάθρον μιας καλλίτερης πολιτικής της Ελλάδος», καθώς «ο αγροτικός κόσμος και ο εργατικός κόσμος» αποτελούσαν τους στυλοβάτες του αστικού πολιτισμού.

Ωστόσο η σχέση του Συνεταιρισμού με το κράτος δεν υπήρξε ανέφελη.  Το 1939, ο υφυπουργός Αγορανομίας κατηγορήθηκε από την ΑΣΠΡΟ’ ο ιθύνων νους της οποίας τότε ήταν νομομαθής και στέλεχος του ΚΚΕ, για ευνοϊκή μεταχείριση της νεοσύστατης τότε γαλακτοβιομηχανίας ΕΒΓΑ και εξαναγκασμό των συνεταιριστών να παραδίδουν σε αυτήν το γάλα σε προκαθορισμένη τιμή. Η σύγκρουση με το κράτος ήταν μονόδρομος.

Τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά του Συνεταιρισμού βάρυναν ιδιαίτερα και την περίοδο της Κατοχής και ιδίως του εμφυλίου, οπότε ο Ασπρόπυργος κατέβαλε βαρύ φόρο αίματος. Μάλιστα, η ενεργός συμμετοχή των αγελαδοτρόφων στην ΕΑΜική αντίσταση, είχε συνέπεια και την είσοδο της περιοχής «σε εμφυλιοπολεμική κατάσταση, με έκτροπα και δολοφονίες που λαμβάνουν σοβαρές διαστάσεις».

Μετά τον πόλεμο

Το στοίχημα για τη χώρα μετά τον πόλεμο, και ενώ η Ελλάδα είχε εισέλθει στην εμφύλια περίοδο της νεότερης ιστορίας της, ήταν η επάνοδος σε μια οικονομία της ειρήνης, πράγμα διόλου εύκολο. Το Δόγμα Τρούμαν αρχικά και το Σχέδιο Μάρσαλ στη συνέχεια θα λειτουργούσαν απολύτως θετικά στην περίπτωση του Συνεταιρισμού. Περιγράφει η Σαμπατακάκη:

Ο Ασπρόπυργος και η οικόσιτη αγελαδοτροφία του, που είχε καταφέρει να επιβιώσει την περίοδο της Κατοχής, εναρμονιζόταν εξαιρετικά στο νέο τοπίο, όπως είχε αρχίσει να διαμορφώνεται. Υπήρχε μόνο ένα αγκάθι: ο Συνεταιρισμός των Αγελαδοτρόφων ήταν «βαμμένος» πολιτικά και σαφώς προσανατολισμένος αριστερά. Πώς θα μπορούσε να ενταχθεί σε ένα πρόγραμμα χρηματοδότησης που ευνοούσε τους «συμμοριόπληκτους» και όχι τους κομμουνιστές; Και πώς αυτό ήταν δυνατόν να συμβεί παράλληλα με την εμφύλια σύγκρουση που βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη;

Κάπου εδώ φαίνεται πως παρεμβαίνει ο Αβέρωφ, ο οποίος, σύμφωνα και με προφορική μαρτυρία, κατόπιν επικοινωνίας που είχε με τον Καλλιέρη, «βοήθησε με το Μάρσαλ. Άλλωστε, η ανάληψη της υπουργίας [στο Υπουργείο Εφοδιασμού] από τον Ευάγγελο Αβέρωφ κατά την πιο κομβική διετία διάρθρωσης του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ελλάδα δεν μπορεί να μη συνδεθεί και με τη συμβολή του στη δανειοδότηση του Συνεταιρισμού».

Το 1951 τέθηκε σε λειτουργία το εργοστάσιο της ΑΣΠΡΟ’, μεγάλο στοίχημα της Αγροτικής Τράπεζας, το οποίο σύντομα απέκτησε καλό όνομα, παρότι ο πρώτος χρόνος λειτουργίας του συνέπεσε με μια επιδημία αφθώδους πυρετού που έπληξε το ζωικό κεφάλαιο. Ώς το 1955, ο Συνεταιρισμός έχει αντικαταστήσει τα απωλεσθέντα βοοειδή και, σύμφωνα πάντοτε με τις αναφορές της Αγροτικής Τράπεζας, οι οικόσιτες αγελάδες στον Ασπρόπυργο ανέρχονταν σε 3.000-3.500.

Μια τέτοια επιχείρηση, στην Ελλάδα, ασφαλώς θα είχε προβλήματα λειτουργίας και διαχείρισης – κάποια μάλιστα, λογιστικής φύσεως, τα εντόπισαν βρετανοί ορκωτοί λογιστές. Αλλ’ η αμερικανική πλευρά, που επιδοτούσε την ΑΣΠΡΟ’, έδειχνε «μεγάλη ανοχή στα λογιστικά πταίσματα». Γιατί;

Πρώτον, διότι οι αγελαδοτρόφοι του Ασπροπύργου συμμορφώνονται προς τις υποδείξεις, τα δάνεια έχουν μετατραπεί σε σοβαρή υποδομή και η συνεταιριστική επιχείρηση λειτουργεί. Δεύτερον, επειδή λαμβάνουν πολύ περισσότερο υπόψη τούς αστάθμητους παράγοντες που καθορίζουν την ετήσια παραγωγή, αλλά και τις ιδιαιτερότητες της ελληνικής αγροτικής οικονομίας. Και τρίτον, επειδή στη δική τους αντίληψη προέχει η άμεση ανασυγκρότηση κατά τρόπο που να διασφαλίζει τον επισιτισμό.

Κάπως έτσι, η χώρα άλλαζε, επιτυγχάνοντας σημαντική ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας που είχε αποτέλεσμα τη σταδιακή αποσύνδεσή της από την αμερικανική υποστήριξη και τη διαμόρφωση ενός νέου περιβάλλοντος μέσα στο οποίο καλούνταν να κινηθεί και ο Συνεταιρισμός. Ο οποίος, και τη δεκαετία του 1960, συνέχισε να έχει τη σταθερή στήριξη της Αγροτικής Τράπεζας, και όταν ήταν υποδιοικητής της ο Νίκος Μομφεράτος και μετά την κυβερνητική αλλαγή του 1964, όταν καθήκοντα ανέλαβε ο Αδαμάντιος Πεπελάσης.

Σταδιακά επισυνέβησαν σημαντικές, ευρύτερες αλλαγές, με συνέπειες και για το Συνεταιρισμό, ιδίως από το 1964 και μετά. Κάποια στιγμή, παρατηρεί η Σαμπατακάκη, «οι συνεταιρισμοί θεωρήθηκαν περισσότερο βαρίδια για τον οικονομικό εκσυγχρονισμό και ταυτίστηκαν εν πολλοίς με τον επαρχιακό παλαιοκομματισμό». Τα χρόνια της χούντας, η ΑΣΠΡΟ’ μπήκε στο στόχαστρο λόγω των πολιτικών πεποιθήσεων των μελών της. Στα τέλη του 1972, η βιομηχανία γάλακτος και γαλακτοκομικών ζει μεγάλη κρίση. Κι όταν ο Στυλιανός Παττακός επισκέπτεται τον Ασπρόπυργο, οι εταίροι της ΑΣΠΡΟ’ τον προειδοποιούν «ότι η εκτροφή των βοοειδών και η παραγωγή γάλακτος έχει καταστεί ασύμφορη και προτιμούν πλέον να στέλνουν τα ζώα στο σφαγείο. “Ωραία, θα έχουμε κρέας τότε”, απαντά εκείνος».

Η δεκαετία του 1970 ήταν δύσκολη για την ΑΣΠΡΟ’. Η πετρελαϊκή κρίση, μεταξύ άλλων, έφερε αύξηση της τιμής των ζωοτροφών, ενώ ένας ακόμη παράγοντας που φαίνεται ότι έπαιξε ρόλο στην πορεία του κλάδου ήταν ότι το αγελαδινό γάλα δεν γινόταν τυρί. Αλλά το πιο σημαντικό πρόβλημα ήταν η αδυναμία της μικρής οικόσιτης αγελαδοτροφίας να μετασχηματιστεί σε σύγχρονη μονάδα. Ενώ ο Συνεταιρισμός διακρινόταν για την εκσυγχρονιστική πρακτική του στον τομέα της επεξεργασίας του γάλακτος, η πρωτογενής παραγωγή δεν μπορούσε να ακολουθήσει. Η εργασιακή νοοτροπία και τα χρησιμοποιούμενα μέσα παρέμεναν ίδια. Κι όταν, κάποια στιγμή, για λόγους δημόσιας υγιεινής, απαγορεύτηκε ο σταβλισμός των αγελάδων εντός οικιστικών συγκροτημάτων, οι συνεταιριστές αποδιοργανώθηκαν πλήρως. «Το γεγονός αυτό», σημειώνει η Σαμπατακάκη, «σε συνδυασμό με την αναζήτηση λιγότερο κοπιαστικών προσόδων και την πώληση ή ενοικίαση της γης τους σε κατασκευαστές αποθηκών, θα οδηγήσει την ΑΣΠΡΟ’ σε λουκέτο στις αρχές της δεκαετίας του 1990».

Η πορεία και το τέλος της ΑΣΠΡΟ’ θα μπορούσε να είναι μια διδακτική ιστορία και σήμερα ιδίως για ειδικούς συμβούλους, πολιτικό προσωπικό, τεχνοκράτες και εμπειρογνώμονες των υπουργείων Ανάπτυξης και Αγροτικής Ανάπτυξης και, ιδίως, για τους ιθύνοντες του τραπεζικού τομέα. Αν και ζούμε σε άλλους καιρούς, με άλλα προβλήματα και διαφορετικές προκλήσεις, σίγουρα όλοι αυτοί οι παράγοντες θα είχαν πολλά να μάθουν από τη μελέτη αυτής της μονογραφίας.