Σε πρόσφατο podcast ο Ντέιβιντ Ράνσιμαν αναρωτιόταν αν ο Τραμπ είναι αβανγκάρντ δημοκρατικής πολιτικής εμπειρίας. Επί λέξει: «What if Trump is the avant guard of contemporary democratic politics?» Η σχεδόν τρολ ερώτηση πετάχτηκε απροειδοποίητα σαν Jack-in-the-box ενώ το podcast ήταν για το Against Interpretation της Σούζαν Σόνταγκ. Επειδή δεν εμπιστεύομαι πλέον τα αυτιά μου, έκανα replay κάμποσες φορές για να βεβαιωθώ ότι δεν παράκουσα.
Ο Ράνσιμαν είναι Professor of Politics στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. Βαθύς γνώστης της αμερικανικής πολιτικής, την κοιτάζει πότε αποσβολωμένος πότε βαριεστημένος ενώ ταυτόχρονα αντιστέκεται, όπως όλοι μας, στην προέλευσή της. «There has never been anything like it», έγραφε το 2013 με ανάμεικτο θαυμασμό και φόβο στο «How Can It Work?», μια εκτεταμένη εισαγωγή στο αίνιγμα της Αμερικανικής Δημοκρατίας.
Το κείμενο είναι σαν ένας κρίκος στην αλυσίδα που ξεκίνησε ο Τοκβίλ όταν βρέθηκε στη νέα χώρα το 1831-32: Επιφανείς Ευρωπαίοι μένουν άναυδοι μπροστά στο Αμερικανικό Ακατανόητο και μετουσιώνουν το τραύμα τους σε ενδιαφέρον γράψιμο. Δεν ξέρω αν ήταν στις προθέσεις του Runciman, αλλά το It στον τίτλο «How Can It Work?» σε αναγκάζει να σκεφτείς Στίβεν Κινγκ. Το φαινόμενο έχει σκοτεινές πτυχές.
Γραμμένο σε κάπως υπερθετικό τόνο («American democracy is an amazing, fascinating, bewildering thing») το «How Can It Work?» περιοδολογεί την Αμερική από τη σκοπιά ενός outsider. Πρώτο μισό 19ου αιώνα: χάος που σόκαρε τον Τοκβίλ. Δεύτερο μισό 19ου αιώνα: εμφύλιος και βία βιομηχανικής κλίμακας. Πρώτο μισό 20ού αιώνα: παγκόσμια ηγεμονία μαζί με υπόσχεση καλύτερου μέλλοντος. Δεύτερο μισό 20ού αιώνα: υπόσχεση που προσκρούει σε ακραία βία και ανικανότητα εκπλήρωσης καλών προθέσεων.
Τι είναι σήμερα η Αμερική
Τον 21ο αιώνα η Αμερική είναι όλα τα παραπάνω. Χάος, βία, ηγεμονία, υπόσχεση, ανικανότητα. Όσο προσπαθείς να την καταλάβεις, τόσο σου ξεφεύγει. Ανοικτότητα, πληροφορία, δυναμισμός, κινητικότητα, διαρκείς αλλαγές καθιστούν αδύνατο να εντοπίσεις πού είναι ο θόρυβος και πού είναι το σήμα. Ανοιγοκλείνεις τα μάτια σου και η χώρα έχει μετακινηθεί κάπου αλλού. Παραδοχές που πασχίζουν να τη διαγνώσουν γίνονται παρελθόν ενώ διατυπώνονται. Εξηγητικά μοντέλα παθαίνουν εμπλοκή στο αμείλικτο χωνευτήρι πειραματισμών, αέναων καινοτομιών και μετακινήσεων ανθρώπων, πραγμάτων και ιδεών. Η εκτυφλωτική διαφάνεια μετατρέπεται σε μαύρο κουτί γεμάτο αντιεσσενσιαλισμό.
Θριαμβολογία διαπλέκεται με αγχωτικές εμμονές κατάρρευσης. Είναι σήμερα το Σύστημα του Forever War Ρώμη στα τελευταία της; Θα συναντήσει τη νέμεση των ύβρεων που έχει διαπράξει; Έχει αρχίσει η παρακμή; Ή στέκεται χωρίς να το ξέρει στο κατώφλι μιας επόμενης Χρυσής Εποχής; Μήπως τα αντιτιθέμενα στάτους συνυπάρχουν σε ασταθή ισορροπία; Μετά από σχεδόν 7.000 λέξεις ο Ράνσιμαν σηκώνει τα χέρια καταλήγοντας σε αγνωστικισμό. Αδύνατον να ξέρουμε. Όταν δημοσιεύθηκε το «How Can It Work?» διαβαζόταν σαν εγκεφαλική in vitro άσκηση. Post-2016 διαβάζεται σαν λυσεργική προφητεία.
Ανεμόμυλοι
Στο βίντεο με τους ανεμόμυλους, ο Ντόναλντ Τραμπ περηφανεύεται ότι τους έχει μελετήσει και τους ξέρει όσο κανένας άλλος. Οι ανεμόμυλοι κάνουν θόρυβο. Ασχημαίνουν τα πανέμορφα χωράφια. Ρίχνουν τις αξίες οικοπέδων. Προκαλούν καρκίνο. Είναι νεκροταφεία πουλιών. Στην Καλιφόρνια σκοτώνουν τον αμερικανικό αετό.
Παρότι επιτίθεται σε ανεμόμυλους, ο Τραμπ καμαρώνει αδαής δονκιχωτικών εφόδων. Αδιόρθωτα τουιτερικός ακόμη και όταν το τουίτερ τον διέγραψε και άλλαξε όνομα, αναμασάει πομπώδεις ήχους – tremendous, huge, magnificent, ever, most this, most that. Του αρέσει η λέξη beautiful ίσως επειδή ήταν αφεντικό της Miss USA. Όλα τα κάνει καλύτερα από κάθε άλλον. Επί προεδρίας του η αμερικανική βιομηχανία έγινε η ισχυρότερη στον κόσμο και ο αέρας ήταν ο πιο καθαρός. Όμως είναι και μετριόφρων. Όταν του λένε «Είσαι ο πιο διάσημος», απαντά: «Όχι, Ο Ιησούς Χριστός είναι διασημότερος». Και όταν θυμίζει ότι αγαπημένο του χρώμα είναι το πορτοκαλί γίνεται χαμός.
Σαν ριάλιτι κλάουν, ο Τραμπ είναι πιο αστείος από επαγγελματίες κωμικούς που τον κοροϊδεύουν. Όμως δεν είναι αστείος επειδή είναι αστείος. Είναι αστείος επειδή πιστεύει τις στομφώδεις ανοησίες που λέει και τις οποίες έχει ξεχάσει στο επόμενο δευτερόλεπτο.
Το βίντεο έχει πάνω από 900.000 views. Το έχω δει περισσότερες φορές από όσες έκανα replay το επίμαχο χωρίο του Ράνσιμαν. Αλλά δεν είμαι ο μόνος. Ο Ράνσιμαν ομολογεί ότι έχει παρακολουθήσει άφθονο πορτοκαλί περιεχόμενο σε σημείο που σκέπτεται τον Τραμπ ακόμη και όταν διαβάζει κάτι άσχετο, όπως το Against Interpretation της Σούζαν Σόνταγκ.
Στις αρχές των 1960s, το Against Interpretation έπιασε τον καλπάζοντα σφυγμό του μεταμοντέρνου και την εισβολή τέχνης στις πιο πεζές και ασήμαντες πλευρές της καθημερινότητας. Τόσο το βιβλίο όσο και το ομώνυμο δοκίμιο δραπέτευσαν από τα γκέτο του art criticism και διαχύθηκαν στην ευρύτερη κουλτούρα μετατρέποντας τη συγγραφέα τους σε σελέμπριτι.
Ο τίτλος συνοψίζει το επιχείρημα του Against Interpretation. Όταν βρισκόμαστε μπροστά σε έργο τέχνης, η Σόνταγκ θέλει να αποφεύγουμε την έμφυτη τάση να το ερμηνεύσουμε. Προτρέπει να αντιστεκόμαστε στην αυτοματική ροπή να το εξηγήσουμε ή να ανακαλύψουμε τι σημαίνει. Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να το απολαύσουμε:
Real art has the capacity to make us nervous. By reducing the work of art to its content and then interpreting that, one tames the work of art. Interpretation makes art manageable, conformable. Η πραγματική τέχνη μπορεί να μας κάνει να νιώθουμε άβολα. Με το να ανάγουμε το έργο τέχνης στο περιεχόμενο και να το ερμηνεύουμε, το εξημερώνουμε. Η ερμηνεία κάνει το έργο τέχνης διαχειρίσιμο, συμμορφώσιμο.
Το δοκίμιο κλείνει με τη φράση «In place of a hermeneutics we need an erotics of art». Το ανεστραμμένο σονταγκικό γκρήκlish δεν χρειάζεται μετάφραση.
Το podcast είναι εξαιρετική εισαγωγή στο κείμενο της Σόνταγκ, ιδιαίτερα καθώς ο Ράνσιμαν το αντιδιαστέλει με την απολαυστική αποκαθήλωση Desperately Seeking Susan της Terry Castle (London Review of Books, 17 Μαρτίου 2005). Αλλά σε κάποιο σημείο ο Ράνσιμαν κάνει ξαφνική στροφή χωρίς να βγάλει φλας και απάγει το Against Interpretation για να πει κάτι που δεν έχει σχέση με τέχνη.
Σφυρί και πρόκες
Προεκτείνοντας το επιχείρημα του Against Interpretation, ο Ράνσιμαν προτείνει να σταματήσουμε να ερμηνεύουμε τον Τραμπ. Σύμφωνα με την άποψή του, το λάθος που κάνουν οι αντίπαλοι του Τραμπ είναι να θεωρούν ότι οι λέξεις του έχουν νόημα ή συνεκτικότητα.
Often, his words don’t mean anything. They’re just words. He talks batshit crazy nonsense in a kind of stream-of-consciousness way. It’s free association. It’s radical in its refusal to abide by the conventions and forms of political speech partly because it is all about just getting the words out and rarely does he even think about the substance behind the words. Συχνά οι λέξεις του Τραμπ δεν σημαίνουν τίποτε. Είναι απλώς λέξεις. Λέει τρελές ανοησίες σαν να κάνει ελεύθερο συνειρμό. Είναι ακραία άρνηση συμβάσεων και μορφών πολιτικού λόγου, εν μέρει επειδή το μόνο που τον νοιάζει είναι να βγαίνουν οι λέξεις χωρίς να τον απασχολεί τι σημαίνουν.
Η διαπίστωση ότι «βγάζει λέξεις χωρίς νόημα / it is all about just getting the words out» είναι σωστή αλλά αυτό δεν χαρακτηρίζει μόνο τον Τραμπ ούτε τον κάνει αβανγκάρντ. Ο Τραμπ είναι εύκολος στόχος γιατί, μετά το 2016, κάθε λέξη, κάθε κίνηση και κάθε μορφασμός του υποβάλλεται σε μικροσκοπική υπερανάλυση. Αλλά μια πρόχειρη ματιά στο διαδίκτυο δείχνει ότι συμβάσεις και μορφές πολιτικού λόγου στις οποίες ο Ράνσιμαν αναφέρεται με δέος σαν να είναι φετίχ και αυτονόητα τοτέμ, έχουν απελευθερωθεί από παλιούς κανόνες και φτιάχνουν καινούργιους.
Ο Ράνσιμαν σκανδαλίζεται από την περιφρόνηση που δείχνει ο Τραμπ στον ρητορικό καθωσπρεπεισμό. Αλλά αυτό είναι πρόβλημα διανοουμένων όπως ο Ράνσιμαν και θυμίζει την παροιμία με το σφυρί:
If all you have is a hammer then everything is a nail. Αν το μόνο που έχεις είναι ένα σφυρί τότε όλα γίνονται πρόκες.
Το σφυρί του Ράνσιμαν είναι η πολιτική. Και όταν σκέπτεσαι πολιτική, ξανά πολιτική και μόνο πολιτική τότε ανακαλύπτεις ανύπαρκτες πρωτοπορίες. Η διάγνωση ότι ο Τραμπ είναι αβανγκάρντ δείχνει τις μπανανόφλουδες που παραμονεύουν στα όρια της τεχνογνωσίας. Ο expert οφείλει να ξέρει ή έστω να μαντεύει πότε το σφυρί δεν ταιριάζει στο πρόβλημα που προσπαθεί να κατανοήσει. Ή αν το κάνει χειρότερο. Για να χρησιμοποιήσω μια τραβηγμένη αναλογία, ο χειρούργος δεν ξέρει μόνο να κόβει και να ράβει. Ξέρει και πότε δεν πρέπει να χειρουργεί. Δυστυχώς αυτή η αρνητική γνώση δεν μαθαίνεται από τα βιβλία αλλά από τις μπανανόφλουδες που πατάμε.
O Τραμπ δεν είναι πρωτοπορία ούτε προσφέρει κάποια καινούργια ιδέα. Κοσμικά, καλλιστεία, wrestling, καζίνα, ριάλιτι tv, χρυσοί πύργοι και ξενοδοχεία με το όνομά του σε τεράστια γυαλιστερά γράμματα, ψευδοπανεπιστήμια με κάλπικα πτυχία, προεδρία, τριχομοσχεύματα, πηγουνισμοί – όλα τους έχουν αβάσταχτη βαρεμάρα. Δεν πρωτοτυπεί σε κιτς, ναρκισσισμό ούτε σε δημαγωγία. Αντί αβανγκάρντ είναι dérivé. Για να παραφράσω τη Χάννα Άρεντ, ο Τραμπ είναι The Banality of Banal.
Αν όμως η Σόνταγκ είχε δίκιο και Ερμηνεία = Εξημέρωση, τότε πρέπει να συνεχίσουμε να τον ερμηνεύουμε.
Αρχείο Γιώργου Ζώταλη
Against Interpretation. Το οπισθόφυλλο του βιβλίου της Σούζαν Σόνταγκ, έκδοση 1994.