Η έννοια του πλούσιου και ανθούντος λιβαδιού ή του κήπου, με τα κάθε λογής λουλούδια και φυτά, κυριαρχεί στη φιλοσοφική βάση του νέου και καλαίσθητου τυπογραφικώς βιβλίου του Δημήτρη Κράλλη, με αντικείμενο την περιγραφή των κοινωνικών θεσμών και της νοοτροπίας στη Ρωμανία του 11ου αιώνα.
Κεντρική θέση στη συγκεκριμένη εργασία έχει η ζωή ενός γνωστού λογίου της εποχής, του Μιχαήλ Ατταλειάτη, τον οποίον ονομάζει προσφυώς «βυζαντινό μανδαρίνο». Ο συγγραφέας όμως δεν περιορίζεται σε ένα αυστηρά θεωρητικό σχήμα, το οποίο εξαντλείται στην παράθεση μόνον γεγονότων που αφορούν τη ζωή του Ατταλειάτη· εμπλουτίζει την αφήγησή του με γνώσεις και υλικό που σταχυολογεί από άλλες σύγχρονες πηγές για να οικοδομήσει έναν νέο τρόπο ανάγνωσης της ιστορίας. Πρόκειται για μια ιδιότυπη μεταφορά της δημιουργίας ενός κήπου γνώσεων, ενός λιβαδιού λέξεων προσεκτικά οργανωμένου και διαρθρωμένου, για να αποδώσει με γλαφυρό και εμπεριστατωμένο τρόπο την προσέγγισή του στην πολιτεία της Ρωμανίας κατά τον 11ο αιώνα. Η άκρως επιτυχής μέθοδος του Δημήτρη Κράλλη συνιστά τερπνό και πρωτότυπο τρόπο αφηγήσεως, τεκμηριωμένης με ακαδημαϊκή πιστότητα και αρτιότητα, όπως υπαγορεύει η πλούσια εμπειρία του ταλαντούχου ιστορικού. Απώτερος σκοπός του συγγραφέως είναι να προκαλέσει μια γενικότερη στοχαστική θεώρηση για τη φύση της αυτοκρατορίας της Ρωμανίας. Αναφορικά με την χρήση του όρου «Ρωμανία» και όχι «Βυζάντιο», οφείλουμε να αποδώσουμε εκ προοιμίου τα εύσημα στον συγγραφέα, αφού χρησιμοποιεί τον πραγματικό πολιτικό όρο που χαρακτηρίζει τη ρωμαϊκή μεσαιωνική αυτοκρατορία της Ανατολής και όχι τον επίπλαστο της δυτικής ιστοριογραφίας, που εσφαλμένως παραπέμπει στο αρχαίο Βυζάντιο και όχι στην Κωνσταντινούπολη των Μέσων Χρόνων.
Ο συγγραφέας αναλογίζεται τις πιθανές αντιδράσεις ενός αναγνώστη έναντι του εγχειρήματός του και διατυπώνει τρία προκριματικά ερωτήματα σχετικά με τη χρησιμότητα του βιβλίου του. Απαντά ο ίδιος θετικά και υποστηρίζει ότι κινείται πέρα από μια συμβατική βιογραφία για τον Ατταλειάτη, καθώς παρακολουθεί ολόκληρη την κουλτούρα του 11ου αιώνα, αλλά και τα χαρακτηριστικά και το ρόλο των αξιωματούχων καριέρας, της noblesse de robe, μιας τάξης που είχε καθοριστική συμβολή στη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων και στη χάραξη της επίσημης πολιτικής. Επιπροσθέτως, ο Δημήτρης Κράλλης επιχειρεί μια συνολικότερη αναδιάταξη του ερευνώμενου πεδίου, προσπαθώντας να διαμορφώσει μια άλλη ιστορική οπτική. Αυτή συγκροτείται γύρω από την περιγραφή του Ατταλειάτη ως μέλους μιας κοινωνικής τάξεως και όχι πρωτίστως ως ιστορικού. Μέσα δηλαδή από τις κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες αναδεικνύεται η προσωπικότητα του λογίου, του επιφανούς και ενεργού πολιτικού.
Είναι στην ουσία ένα βιβλίο «μικρο-ιστορίας», όπως λέγει και ο ίδιος ο συγγραφέας. Επικεντρώνεται στους αξιωματούχους που δραστηριοποιούνταν στην αυλή και επηρέαζαν την πολιτική κατάσταση της αυτοκρατορίας. Ενεργοποιώντας ένα επαγωγικό μοντέλο εποπτείας, ο συγγραφέας εστιάζει στη ζωή ενός μεμονωμένου ανθρώπου, προκειμένου να αναδείξει την καίρια θέση που κατείχε στην υπαλληλική ιεραρχία η τάξη των γραφειοκρατών. Άνθρωποι σαν τον Ατταλειάτη θέσπιζαν το ισχύον νομικό πλαίσιο, προωθούσαν την αυτοκρατορική ιδεολογία και ερμήνευαν την αρχαία ρωμαϊκή παράδοση έτσι ώστε να νοηματοδοτεί ουσιωδώς τη θέση του αυτοκράτορος αλλά και των υπηκόων-πολιτών στην καθημερινότητά τους. Κατά το συγγραφέα, πρέπει να στραφούμε σε αυτούς τους πολυμαθείς γραφειοκράτες για να κατανοήσουμε ενδελεχώς τα εγγενή χαρακτηριστικά της Ρωμανίας.
Υπηρέτης της αυτοκρατορίας
Η δομή του βιβλίου αντικατοπτρίζει και επαληθεύει τη στοχοθεσία του συγγραφέως. Το σύγγραμμα χωρίζεται σε ένδεκα κεφάλαια: 1. Η εποχή του Ατταλειάτη, 2. Χαρτί, περγαμηνή και μελάνι: οι πηγές για τη βιογραφία του Ατταλειάτη, 3. Αττάλεια: μια πολύβουη πόλη στα όρια της επικράτειας, 4. Στη Βασιλεύουσα σε αναζήτηση σοφίας, 5. Ο οίκος του Ατταλειάτη, 6. Τα δικαστήρια, η αυλή και οι αυλικοί, 7. Ο στρατός στην κοινωνία – η κοινωνία του στρατού, 8. Ο δικαστής έφιππος: Η Αυτοκρατορία σε πόλεμο, 9. Το «δημοκρατικό» Βυζάντιο: οι πολιτικές απόψεις του Ατταλειάτη και το υλικό συμφέρον, 10. Ευλάβεια, φόροι και η ταυτότητα της οικογένειας, 11. Ευσεβείς και συνετοί στη Ρωμανία του Ατταλειάτη. Το υλικό εμπλουτίζεται από μια κατατοπιστική εισαγωγή, ωραιότατες φωτογραφίες, οργανωμένη θεματικώς βιβλιογραφία και από ένα χρήσιμο γλωσσάρι όρων.
Ο Δημήτρης Κράλλης εμφιλοχωρεί έτι περαιτέρω στην πορεία της αυτοκρατορίας κατά τον κρίσιμο εν πολλοίς 11ο αιώνα. Αναγνωρίζει τον νευραλγικό ρόλο της αυλικής ελίτ στην εφαρμογή πρακτικών πολιτικών λύσεων και αναφέρει ότι ο Ατταλειάτης, μέσω του ιστορικού του έργου, δεν παρουσιάζει μια αιτιώδη σχέση γεγονότων και προσώπων, αλλά μας αποκαλύπτει την κεντρική πολιτική του θέση. Η προσωπική του προσέγγιση στην πορεία της Ρωμανίας είναι καταλυτική, γιατί υιοθετεί το μοντέλο ακμή - καταστροφή και στοχάζεται επί των λύσεων που ενδεχομένως θα άλλαζαν την κατάσταση της ρωμαϊκής πολιτείας στον ταραγμένο 11ο αιώνα. Και είναι σημαντική η άποψη του Ατταλειάτη, γιατί, όπως γνωρίζουμε, κατείχε μια κρατική θέση υψηλού κύρους και ήταν μέλος του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος.
Αναποδράστως ήταν κοινωνός των επιτευγμάτων ή των αποτυχιών του κράτους. Η εγγύτητά του με τα κέντρα λήψης αποφάσεων ήταν καίρια, γιατί αυτός και οι όμοιοί του δημιουργούσαν την εφαρμοζόμενη πολιτική γραμμή, σε έκτακτες περιστάσεις διέχεαν την προπαγάνδα που προσιδίαζε κάθε φορά και εν γένει έκτιζαν ένα προστατευτικό πλαίσιο για τους υπηκόους της αυτοκρατορίας. Δεν πολεμούσαν στα πεδία των μαχών, αλλά με τις συγγραφές τους απέδιδαν μια πιστή εικόνα των πολιτικών παραγόντων της εποχής τους και έτσι άφηναν υλικό για μελέτη στους νεότερους.
Ο Ατταλειάτης από νεαρά ηλικία οραματίστηκε μια ζωή ευημερίας στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα, ώστε να αποκομίσει υψηλότερα εισοδήματα και κύρος, μέσω όμως μιας εξειδικευμένης εκπαίδευσης. Την απέκτησε στην Κωνσταντινούπολη, καταφέρνοντας έτσι να εισέλθει στον κρατικό μηχανισμό και να πραγματοποιήσει την καριέρα που φανταζόταν.
Ο Δημήτρης Κράλλης προχωρά με δυναμικό τρόπο στη στοιχειοθέτηση της ακίνητης και κινητής περιουσίας του Ατταλειάτη, δεδομένο που αντανακλά την περίοπτη κοινωνική και οικονομική θέση του λογίου. Η μεγάλη περιουσία του προερχόταν από τα γαμήλια συμφωνητικά που είχε συνάψει με τις δύο συζύγους που παντρεύτηκε. Επίσης, όσο υπηρετούσε ως δικαστής, τόσο εξελισσόταν ανοδικά στην δικαστική ιεραρχία και λάμβανε τους ανάλογους μισθούς. Η πολυπλοκότητα αλλά και η ποικιλία των νομικών διενέξεων ήταν πηγή πλούτου για τον δικαστή, που τον βοηθούσε στην προσωπική του ανέλιξη και στην εδραίωσή του στην ανώτατη τάξη.
Ο έλεγχος των θεσμών της Ρωμανίας στο βιβλίο του Δημήτρη Κράλλη εντρυφεί με περισσή λεπτομέρεια στη λειτουργία των δικαστηρίων, της αυλής και των αυλικών. Εντοπίζει τον Ατταλειάτη στο πλευρό του αυτοκράτορος Ρωμανού Δ’ Διογένη και περιγράφει την ευθεία εξάρτηση του λογίου από τις πολιτικές διακυμάνσεις που επισυνέβαιναν λόγω εχθρικών επιδρομών ή εσωτερικών ανακατατάξεων. Η διαφωτιστική ανάλυση του συγγραφέως σχετικά με το οικονομικό και πολιτικό πλέγμα που είχε διαμορφωθεί προωθεί τη γνώση μας αναφορικά με την πνευματική αλλά και την πολιτισμική ταυτότητα του κεντρικού πρωταγωνιστή αυτής της μονογραφίας, του Μιχαήλ Ατταλειάτη. Παρακολουθώντας την κοινωνική κινητικότητα και άλλων σύγχρονων αξιωματούχων της εποχής του βιογραφούμενου, συμπλέκει την εμπειρία των γεγονότων και των συνθηκών με αυτή του αναγνώστη βοηθώντας τον να αποκτήσει πλουσιότερο κριτήριο για την υπό εξέταση περίοδο, προεκτεινομένης, τηρουμένων των αναλογιών, έως σήμερα. Έτσι, μπορούμε αναφανδόν να ισχυριστούμε ότι το συγκεκριμένο βιβλίο αποτελεί μια άλλη οπτική για την αυτοκρατορία της Ρωμανίας, αφού τρέπει τον καθρέπτη του Ατταλειάτη προς το συγχρονικό μας παρόν – έτσι δυνάμεθα να αντλήσουμε χρήσιμα τεκμήρια για την έννοια και το περιεχόμενο του πολιτικού όρου «σταθερότητα», διακύβευμα που απασχολεί στις μέρες μας όλες τις πολιτικές ηγεσίες του αναπτυγμένου κόσμου.
Ίσως ο Ατταλειάτης διέκρινε τη σταδιακή απαλοιφή αυτής της πολυπόθητης σταθερότητας και, για το λόγο αυτό, ίσως να αντιμετωπίζει στο ιστορικό του έργο με θετική διάθεση τους αλλοεθνείς Δυτικούς που ήλθαν να ενσωματωθούν στον κοινωνικό ιστό της αυτοκρατορίας. Ήταν γι’ αυτόν το αναγκαίο ανθρώπινο υλικό για να προστατευτούν η σταθερότητα και η πολιτική ευστάθεια. Η ρωμαϊκή ταυτότητα, ως εθνοφυλετικό χαρακτηριστικό, είχε λάβει μια διασταλτικότητα προκειμένου να προσαρμοσθεί στις νέες συνθήκες.
Όταν η γραφειοκρατία καταρρέει
Ευλάβεια, σύνεση, γνώση και σαφή αντίληψη του πολιτικού γίγνεσθαι είναι οι βασικοί άξονες που συγκροτούν το προτεινόμενο βιογραφικό σχήμα για τον Μιχαήλ Ατταλειάτη. Ο Δημήτρης Κράλλης μάς προσφέρει μια νέα εικόνα γι’ αυτόν τον αξιωματούχο και τη θέση του μέσα στην ρωμαϊκή κοινωνία του 11ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη. Γράφοντας αυτό το όντως σπουδαίο βιβλίο, δωρίζει μια ιστορική εργασία αναμφισβήτητης αξίας για όποιον θέλει να μελετήσει την εποχή. Η αφήγηση του προτείνουμε να διαβαστεί μαζί με το ιστορικό κείμενο του Ατταλειάτη και τη Χρονογραφία του Ψελλού. Τα τελευταία κεφάλαια που μιλούν για το στρατό, τη διαστρωμάτωσή του και τη ρυθμιστική του λειτουργία στην πολιτική ομαλότητα, όπως και αυτά που αφορούν το θρησκευτικό φρόνημα ανθρώπων του κύκλου του, είναι εξόχως αποκαλυπτικά της κοσμοθεωρίας που επικρατούσε και πώς αυτή σφυρηλατούσε ιδεώδη και στάσεις ζωής.
Στο επιλογικό σημείωμα του βιβλίου, με τίτλο «Μια σύντομη κατακλείδα», ο συγγραφέας ολοκληρώνει την παρουσίαση του ανθρώπου που θέλησε να εντάξει στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο του 11ου αιώνα. Εκεί, προς τα τέλη αυτής της εποχής, οι ανώτεροι αξιωματούχοι που ανήκαν στην πολιτική γραφειοκρατία αρχίζουν να χάνουν τη δύναμη και την επιρροή τους, καθώς οι στρατιωτικοί αποκτούν ισχύ και αναδεικνύονται σε σημαντικούς πόλους εξουσίας. Τα πολλαπλά παραθέματα από πηγές της περιόδου τεκμηριώνουν τον κοινωνικό περίγυρο αποτελώντας πρόσθετο στοιχείο που ποικίλλει την αφήγηση διασπώντας τη μονοτονία του ακαδημαϊκού λόγου. Λίγη παραπάνω προσοχή θα έπρεπε να δειχθεί στη γλωσσική επιμέλεια του τελικού δοκιμίου της μετάφρασης από το αγγλικό πρωτότυπο, καθώς εντοπίσαμε κάποιες αβλεψίες.
Ο Δημήτρης Κράλλης ανοίγει την πόρτα στον σύγχρονο αναγνώστη για να εισέλθει σε έναν πολύ ενδιαφέροντα κόσμο, που, λίγο ώς πολύ, μοιάζει με τον δικό μας: έχει γραφειοκρατία, δυσκίνητο κρατικό μηχανισμό, δοκιμασμένους στο χρόνο θεσμούς και το στρατό που υπερασπίζεται την επικράτεια της αυτοκρατορίας από τις επιδρομές. Μετατρέπει έτσι την ιστορική πραγματεία σε μια ευχάριστη αφήγηση με μυθιστορηματικές τάσεις, αλλάζοντας μάλιστα την καθεστηκυία πραγματικότητα στις ιστορικές - ακαδημαϊκές εργασίες. Τα εξαρχής τεθέντα ερευνητικά ερωτήματά του εκπληρώνονται όσο προχωρά στην έρευνά του και καταφέρνει να λάβει τις άκρως πολύτιμες για τον αναγνώστη απαντήσεις του. Παράλληλα, στο πεδίο αυτό, διανοίγει νέους δρόμους, έχοντας δημιουργήσει ένα νέο όχημα για να περιηγηθούμε στην αχανή ιστορία της Ρωμανίας.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ:
Ηλίας Καφάογλου, «Το ξίφος και η πένα»: https://booksjournal.gr/kritikes/istoria/4326-to-ksifos-kai-i-pena
