Αν κάποιος ρωτήσει σήμερα τους νέους Ευρωπαίους για τους σημαντικότερους ηγέτες της μεταπολεμικής ιστορίας είναι αρκετά πιθανό, ιδιαίτερα οι Γάλλοι, να συμπεριλάβουν στις απαντήσεις τους τον Στρατηγό Ντε Γκωλ. Οι περισσότεροι όμως, εξαιρουμένων των Γάλλων, θα γνωρίζουν ελάχιστα γι’ αυτή την προσωπικότητα που επηρέασε σημαντικά τη Γαλλία και την Ευρώπη. Δεν είναι τυχαίο πως ο προσδιορισμός γκωλικός χρησιμοποιείται ευρέως για να χαρακτηρίσει την παράδοση, την πολιτική, την κουλτούρα, αλλά και τον τρόπο διαχείρισης της εξουσίας στη Γαλλία. Ο Μιτεράν, ο Σαρκοζί, ο Μακρόν είναι μόνο μερικοί από τους γάλλους Προέδρους που έχουν αναφερθεί στο πώς εμπνεύστηκαν και αξιοποίησαν την κληρονομιά του Ντε Γκωλ. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό πως ο γκωλισμός διαπερνά την Αριστερά και τη Δεξιά, ο ίδιος ο Στρατηγός ήταν δύσκολο να χωρέσει σε μια στενή κομματική προσέγγιση. Αυτός ήταν άλλωστε και ένας από τους λόγους που δεν κατάφερε να συνδεθεί, κυρίως λόγω απέχθειας προς τους κομματικούς σχηματισμούς, με ένα κόμμα-σύμβολο.
Ένας Γάλλος Τσώρτσιλ
Σε μια πρόσφατη βιογραφία του, ο βρετανός ιστορικός Τζούλιαν Τζάκσον (Julian Jackson) χαρακτηρίζει τον Ντε Γκωλ πρότυπο δημόσιου άνδρα (statesman) και, μαζί με τον Τσώρτσιλ, τις δύο σημαντικότερες προσωπικότητες που σφράγισαν τον 20ό αιώνα για την Ευρώπη[1].
Ο Ντε Γκωλ ήταν ένας στρατηγός που δεν δοξάστηκε στα πεδία των μαχών. Αυτό δεν σημαίνει ότι είχε έλλειμμα στρατιωτικών δυνατοτήτων, το αντίθετο, είχε σωστά προβλέψει πως ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος θα κρινόταν σε μεγάλο βαθμό στην αξιοποίηση τεθωρακισμένων οχημάτων, αλλά η ανώτατη στρατιωτική ηγεσία της Γαλλίας δεν τον άκουσε. Τη στρατιωτική του σκέψη μπορούμε να τη διαβάσουμε μέσα από τα σχετικά βιβλία του, που είχε γράψει ως νέος αξιωματικός.
Είναι αξιοσημείωτο πως ο Ντε Γκωλ ήταν χαρισματικός συγγραφέας-αφηγητής, όπως μπορεί να κατανοήσει κανείς διαβάζοντας το τελευταίο του βιβλίο περί στρατιωτικής τέχνης, Στην κόψη του σπαθιού. Είχε όμως και ένα άλλο χαρακτηριστικό. Δεν πίστευε ότι μπορούσε να καταλάβει την εξουσία με τη δύναμη των όπλων. Ωστόσο, αξιοποίησε τον στρατό ως μέρος ενός σκληρού πολιτικού παιγνίου.
Η είσοδος του Ντε Γκωλ στην πολιτική έγινε με ένα διάγγελμα μέσω του BBC, το οποίο άκουσαν λίγοι, αλλά όλοι ισχυρίζονταν ότι το άκουσαν. Ήταν ένα διάγγελμα από το Λονδίνο, με το οποίο παρουσίαζε τη Γαλλία ελεύθερη και αγωνιζόμενη, σε αντίθεση με την κυβέρνηση που είχε συνθηκολογήσει με τη Γερμανία:
Αναδρομικά, το μήνυμα της 18ης Ιουνίου, που πολλοί λίγοι είχαν ακούσει στην ώρα του, θα γινόταν θρύλος, και ο δημιουργός του ένα πλάσμα εξαιρετικό. Άλλωστε δεν θα πρέπει να είναι κάποιος τρελός για να ισχυριστεί ότι ενσαρκώνει την ανυπότακτη Γαλλία, με μια λέξη τη Γαλλία, όταν δεν είναι παρά ένας προσωρινός υποστράτηγος, στην ουσία άγνωστος, και ενώ ο γαλλικός λαός, μέσα στη δυστυχία της εισβολής και της ήττας, έχει παραδοθεί στα χέρια του στρατάρχη Πεταίν; Του ένδοξου «νικητή του Βερντέν; (σελ. 76)
Το διάγγελμα ήταν απόδειξη του συνδυασμού μυστικιστικής και θείας χάρης, φήμης που συνόδευε πάντα τον στρατηγό. Μεταδόθηκε στις 18 Ιουνίου 1940 και τελείωνε με μια φράση- πολεμική κραυγή: «Η φλόγα της γαλλικής αντίστασης δεν πρέπει να σβήσει και δεν θα σβήσει» (σελ. 55).
Όπως ήταν αναμενόμενο, η ομιλία του Ντε Γκωλ προκάλεσε την αντίδραση του στρατάρχη Πεταίν, ο οποίος ηγούνταν της γαλλικής κυβέρνησης. Στις επικρίσεις του Πεταίν, ο στρατηγός απάντησε με νέο διάγγελμα στις 26 Ιουνίου: «Ένας άλλος δρόμος είναι ανοιχτός, ο δρόμος του θάρρους: η Γαλλία θα ξανασηκωθεί, αλλά όχι κάτω από τη γερμανική μπότα και το ιταλικό σκαρπίνι. Θα ξανασηκωθεί μέσα στην ελευθερία. Θα ξανασηκωθεί μέσα στη νίκη» (σελ. 56).
Η απάντηση του σχεδόν αγνώστου υποστρατήγου στον στρατάρχη με το φωτοστέφανο του κύρους είναι κάτι παραπάνω από πράξη απείθειας: είναι συγχρόνως μια απαγγελία κατηγορίας και μια επαναστατική πράξη απέναντι σε επίσημη κυβέρνηση. Στις 3 Αυγούστου θα καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο. (σελ. 56)
Αλλ’ ήταν απτόητος, σαν Γάλλος προσηλωμένος σε μία αέναη προσπάθεια να συνενώσει και να συντονίσει τα καλύτερα στοιχεία της Γαλλίας σε όλο τον ιστορικό χρόνο της διαδρομής της, πριν και μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Ο Ντε Γκωλ έγινε ο κήρυκας, η δημόσια φωνή, το σύμβολο της ελεύθερης Γαλλίας και, με μία κρίσιμη απόφαση, ο βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ τον αναγνώρισε ως αρχηγό όλων των ελεύθερων Γάλλων:
Η απόφαση αυτή, που ανακοινώνεται […] από το BBC, έχει πολύ σημαντικές συνέπειες, γιατί αποδίδει στον νέο στρατηγό το αξίωμα πολιτικού αρχηγού, την ενσάρκωση των Γάλλων που αρνήθηκαν τη συνθηκολόγηση και παραμένουν ή μπαίνουν στον πόλεμο στο πλευρό της Μεγάλης Βρετανίας. Η προσωπικότητα του Σαρλ ντε Γκωλ άλλαξε διάσταση κάτω από την αιγίδα του Ουίνστον Τσώρτσιλ. (σελ. 58)
Η σχέση των δύο όμως εξελίχθηκε με δυσκολίες. Η επιθυμία του Ντε Γκωλ για ανεξαρτησία, η αδιαλλαξία του και η έπαρσή του απέλπισαν τον Τσώρτσιλ. «Μεταξύ του υπερόπτη Γάλλου και του αριστοκράτη Άγγλου διεξήχθη για καιρό ένας ψυχολογικός πόλεμος, που σημαδεύτηκε από οξείς διαπληκτισμούς και σκηνές συμφιλίωσης. Ο Τσώρτσιλ έφτασε στο σημείο να μην επιτρέψει στον Ντε Γκωλ την έξοδο από τη Μεγάλη Βρετανία και να του απαγορεύσει να μιλήσει στο ραδιόφωνο.
Από τη στιγμή, μάλιστα, που μπήκαν οι ΗΠΑ στον πόλεμο, ο Τσώρτσιλ ευθυγραμμίστηκε όλο και περισσότερο με τις θέσεις του αμερικανού Προέδρου Ρούσβελτ, ο οποίος μάλιστα δεν συμπάθησε ποτέ τον Ντε Γκωλ, στον οποίο έβλεπε έναν εκκολαπτόμενο δικτάτορα, ακόμα κι έναν «φασίστα». «Το χειρότερο για τον Ντε Γκωλ θα είναι η πρόθεση των Αγγλοσαξόνων να τον εξουδετερώσουν, κρατώντας τον μακριά από το σχέδιο απόβασης στη Βόρεια Αφρική το 1942, όπως και στη Νορμανδία το 1944, καθώς και από τις διεθνείς διασκέψεις της Τεχεράνης και της Γιάλτας» (σελ. 63-64).
Βασιλιάς ή αρχέτυπο Προέδρου;
Ήταν όμως ο Ντε Γκωλ φασίστας; Έχει επικριθεί σκληρά για συγκεντρωτισμό, για προσπάθεια επιβολής προεδρικής μοναρχίας – αλλά ακόμη και η Αριστερά αναγνώριζε την προσήλωσή του στη δημοκρατία και τους πολίτες, και αυτό αποτυπώθηκε στον τρόπο με τον οποίο κατέλαβε την εξουσία την περίοδο της κρίσης της Αλγερίας:
Επρόκειτο για την κατάκτηση της εξουσίας από έναν «καλλιτέχνη της πολιτικής», αλλά αυτό έγινε δυνατό μόνο επειδή διέθετε τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου που είναι σταλμένος από τη Θεία Πρόνοια. Η νομιμοποίησή του από την Ιστορία καθιστούσε την επιστροφή του «ανθρώπου της 18ης Ιουνίου» αξιόπιστη. Ο αρχηγός της Ελεύθερης Γαλλίας, ο αναστηλωτής της ελευθερίας δεν μπορούσε να θεωρείται φασίστας. Μεγάλο μέρος της πολιτικής τάξης, αποτελούμενο από παλιούς αντιστασιακούς και αρκετούς διανοουμένους –όπως οι Μαλρό, Μοριάκ, Ζαν Αμρούς και άλλοι– εμπιστεύονταν τον Ντε Γκωλ εξαιτίας του παρελθόντος του που, στα μάτια τους, αποτελούσε εγγύηση απέναντι σε μια δικτατορία. (σελ. 110)
Ήταν ένας άνθρωπος που δεν χωρούσε σε καλούπια και σε συνθήκες. Παράξενος, ιδιόρρυθμος, μη κατατάξιμος: πολλά επίθετα έχουν χρησιμοποιηθεί για να περιγραφεί αυτό το φαινόμενο. Μεταξύ άλλων τον αποκάλεσαν δυνάμει αυτοκράτορα, αυτός όμως έγινε τελικά ο αναμορφωτής της δημοκρατίας.
Το εντυπωσιακό σ’ αυτή την ιστορία, λέει o Michel Winock, είναι η βαθιά ταύτιση ανάμεσα στο πάθος ενός ανθρώπου και στη δράση του: «Στην περίπτωση του Ντε Γκωλ, δεν υπάρχει πονηρία του λόγου. Γνωρίζει τι θέλει και ενεργεί σύμφωνα με το στόχο, την έμμονη ιδέα του, το μεγαλείο της χώρας του». Ολοκληρωτικά στοιχειωμένος από την επιθυμία να ανοικοδομήσει την ηττημένη, κατεστραμμένη και υποταγμένη Γαλλία, επιστράτευσε όλη του τη σκέψη και όλη του την ενέργεια στην υπηρεσία ενός πατριωτικού ιδανικού. Κάπως έτσι μπόρεσε να επανιδρύσει μια νέα Γαλλία.
Οι πρωτοβουλίες του για την απο-αποικιοποίηση, η αναγνώριση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, η σκληρή κριτική στις ΗΠΑ για τον πόλεμο στο Βιετνάμ και η εξίσου σκληρή κριτική στο Ισραήλ για τον πόλεμο του 1967, σε συνδυασμό με την αποχώρηση της Γαλλίας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ αλλά και με την πολιτική που ακολούθησε στο πλαίσιο της Ε.Ε., αποτυπώνουν την εξωτερική πολιτική του Ντε Γκωλ. Μια πολιτική που δέχτηκε έντονη κριτική για εθνικισμό και αντιαμερικανισμό. Ωστόσο οι Γάλλοι ένιωθαν υπερήφανοι που η χώρα τους είχε και πάλι το δικό της αποτύπωμα στις διεθνείς υποθέσεις:
Η Γαλλία, εγκαταλείποντας το σύστημα των μπλοκ, ίσως έδωσε το σύνθημα μιας γενικής εξέλιξης προς την ύφεση στις διεθνείς σχέσεις. Οι ζηλωτές της ατλαντικής κυριαρχίας τη θεωρούν καταδικασμένη σ’ αυτό που ονομάζουν απομόνωση, ενώ, σ’ όλη την υφήλιο, ένα τεράστιο πλήθος ανθρώπων την επικροτεί και τη δικαιώνει. (σελ. 127)
Ο Ντε Γκωλ είχε βασικό στόχο την αναμόρφωση της Γαλλίας και την επανίδρυση της δημοκρατίας με βάση ένα νέο Σύνταγμα, τη μετάβαση σε ένα προεδρικό σύστημα εξουσίας και την προώθηση μεγάλου αριθμού μεταρρυθμίσεων. Ο ίδιος έγινε ο ιδρυτής της Ε΄ Γαλλικής Δημοκρατίας περνώντας μέσα από πολέμους και κρίσεις. Ήταν σίγουρα πολιτικός για τα δύσκολα. Η διαδρομή αυτή ωστόσο δεν ήταν ανέφελη. Χρειάστηκαν δύο επιστροφές για να αλλάξει τη Γαλλία.
Η διπλή διαδρομή του στρατηγού Ντε Γκωλ, πρώτα στην ελεύθερη Γαλλία και έπειτα στην Ε΄ Δημοκρατία, είναι χωρίς προηγούμενο στη σύγχρονη ιστορία της Γαλλίας, λέει ο συγγραφέας. Είχαν προηγηθεί η επιστροφή του Κλεμανσώ το 1917 και του Πουανκαρέ το 1926, αλλά ούτε ο ένας ούτε ο άλλος είχαν επιτελέσει διαδοχικά τον ρόλο του σωτήρα και του νομοθέτη.
Ωστόσο, η κρίση του Μάη του ’68 υπήρξε γι’ αυτόν μοιραία. «Οι Γάλλοι φάνηκαν απέναντί του αρκετά αχάριστοι, διώχνοντάς τον ύστερα από τόσες εξαιρετικές υπηρεσίες που προσέφερε στη χώρα», σημειώνει ο Michel Winock. Ο Ντε Γκωλ πέθανε λίγο καιρό μετά την ήττα του στο δημοψήφισμα της 9ης Νοεμβρίου 1970. Αλλά η συλλογική μνήμη θα μετέτρεπε τη ζωή και το παράδειγμά του σε εθνικό μύθο.
Αυτός ο μύθος είναι ακόμη ζωντανός και εξόχως επιδραστικός. Τη Γαλλία την κυβερνά ο γκωλισμός, μια μυθική πολιτική παράδοση που έχει στιγματίσει όλους τους Προέδρους έπειτα απ’ αυτόν. Ο σωτήρας, ο ελευθερωτής, ο άνθρωπος που ένωσε όλους τους Γάλλους και ο νομοθέτης, αυτές είναι οι κυρίαρχες ιδιότητες του στρατηγού με την πολιτική μαεστρία και την αδιαμεσολάβητη σχέση με τους πολίτες. Σε μία εποχή που η συζήτηση περί ηγετών και διαφορετικών μοντέλων έχει κορυφωθεί, ο Ντε Γκωλ συμβολίζει όλα αυτά που ψάχνει κάποιος από έναν ηγέτη, ένα σύμβολο για τη Γαλλία.
Ο μύθος του πηγάζει και από τις πολλές αποτυχημένες απόπειρες δολοφονίας εναντίον του. Κάποιοι τον αποκαλούσαν δηκτικά βασιλιά, η πραγματικότητα είναι πως εκείνος πίστευε στην πεφωτισμένη εξουσία, αλλά και στην δημοκρατία.
Ο Winock μας προσφέρει μία συναρπαστική και πυκνογραμμένη βιογραφία που περιγράφει την εκθαμβωτική και γοητευτική προσωπικότητα του Ντε Γκωλ, αλλά και τις αντιφάσεις και τις σκοτεινές πλευρές του. Μια τόσο χαρισματική προσωπικότητα δεν έχει άλλωστε ανάγκη από αγιογραφίες. Οι Γάλλοι που τον εξανάγκασαν σε αποχώρηση, ενώ είχε υψηλά ποσοστά δημοτικότητας, ήταν αυτοί που έσπευσαν μαζικά να τον αποχαιρετίσουν στο τελευταίο του ταξίδι στους δρόμους της ελεύθερης Γαλλίας. Ποτέ δεν ξέχασαν ότι συνέβαλε ιδιαίτερα για αυτή την ελευθερία.
[1] Julian Jackson, De Gaulle, Harvard University Press, Cambridge, 2019.
