«[...] θα φτάσουμε στις κορυφές που ονειρευτήκαμε ή οδεύοντας ας πούμε ότι χαθήκαμε»
Τελική στροφή ποιήματος του Δ. Λόη, σαμποτέρ της ΠΕΑΝ. Εκτελέστηκε από τους κατακτητές στις 7 Ιανουαρίου 1943[1]
Η πρόσφατη επανέκδοση από τις Eκδόσεις του Βιβλιοπωλείου της Εστίας του σημαντικού βιβλίου του ιστορικού Πέτρου Μακρή-Στάικου για τη ζωή και το θάνατο του Κίτσου Μαλτέζου, συμπληρωμένη με νέα στοιχεία, μου επέβαλε το ξαναδιάβασμά του. Το τέλος της ανάγνωσης με έκανε να συνειδητοποιήσω ξανά πόσο τραγικές συνέπειες είχε για την Ελλάδα η απώλεια, από βίαια γεγονότα όσο και από φυσικά αίτια, από το 1937 έως το 1945, μιας σειράς ξεχωριστών νέων ανθρώπων, διαφορετικού βεβαίως βεληνεκούς, του πνεύματος αλλά και της δράσης, τα οποία στρατεύθηκαν για μια Ελλάδα της αριστείας, πραγματικά δημοκρατική, με κοινωνικό πρόσημο μεν αλλά φιλελεύθερη, μη ιδεοληπτική και μη μικρόψυχη, ευρωπαϊκή και ανοικτών οριζόντων. Οι άνθρωποι αυτοί διαπνέονταν από ιδέες εν πολλοίς ιστορικά δικαιωμένες οι οποίες τόσο πολύ λείπουν σήμερα.
Εάν...
Βεβαίως η Ιστορία δε γράφεται με το «εάν…», αλλά νομίζω ότι είναι χρήσιμο για την αυτογνωσία μας η διατήρηση της μνήμης τους.
1. Το 1937 αυτοκτονεί ο Ιωάννης Συκουτρής (γενν. 1901), αναμφίβολα ο μέγιστος των ελλήνων φιλολόγων μετά τον Κοραή. Τα μαθήματά του στο πανεπιστήμιο, μαζί με αυτά των Κανελλόπουλου και Τσάτσου αλλά και του Σβώλου, αποτελούσαν γεγονός για την προπολεμική Αθήνα. Οι λόγοι της αυτοκτονίας του ήταν πιθανότατα τα πνευματικά αδιέξοδα τα οποία αντιμετώπιζε βλέποντας τη λατρεμένη του πνευματική Γερμανία να οδεύει προς το ναζισμό, όπως πειστικά επιχειρηματολογεί στο σχετικό βιβλίο του Βερονάλ ο συγγραφέας Τάκης Θεοδωρόπουλος. Ας σκεφτούμε μόνο τη βαρύτητα της απουσίας των παρεμβάσεών του σε κρίσιμα πνευματικά θέματα τα μετέπειτα χρόνια, όταν στο πάνθεόν μας παλαιά αγάλματα γκρεμίζονταν και νέα κίβδηλα στήνονταν με ορμή και πάθος.
2. Τον Φεβρουάριο του 1941 αποβιώνει λόγω των πολεμικών κακουχιών σε στρατιωτικό νοσοκομείο ο Γιώργος Σαραντάρης (γενν. 1908), ο οποίος, εκτός του ότι ήταν μία μεγάλη γνήσια ποιητική μορφή στην προπολεμική Αθήνα, είχε πιθανότατα –μαζί με τον Δημήτριο Καπετανάκη– την πλέον βαθιά αντίληψη των ευρωπαϊκών λογοτεχνικών ρευμάτων, καθότι μεγάλωσε και σπούδασε στην Ιταλία, όπου υπήρξε μέλος ενός εξέχοντος πνευματικού κύκλου.[2] Ο Ελύτης, φίλος και μεγάλος θαυμαστής του έργου του, μεταξύ των πολλών αναφορών του σε αυτόν στα βιβλία του Ανοιχτά Χαρτιά και Εν Λευκώ, σημειώνει: «δεν έχω γνωρίσει μορφή πνευματικού ανθρώπου αγνότερη από τη δική του. [...] Άπραγος, αδέξιος, ανίκανος για οτιδήποτε πρακτικό, ζούσε με το τίποτα και δε χρειαζόταν οτιδήποτε άλλο έξω από την ποίηση».[3] Ας σημειωθεί ότι ο Σαραντάρης, καίτοι ασθενέστατης κράσης, στρατεύθηκε στο μέτωπο της Αλβανίας σε μάχιμη μονάδα, αποκρύπτοντας κατά τη στράτευσή του τόσο το επισφαλές της υγείας του όσο και την απολύτως χρήσιμη στον πόλεμο ιταλομάθειά του, η οποία θα του εξασφάλιζε οπωσδήποτε μεγαλύτερη ασφάλεια σε θέση διερμηνέα, οδεύοντας έτσι, υπέροχα αδιάφορος, προς βέβαιο θάνατο.[4]
3. Στις 4 Φεβρουαρίου 1943 εκτελείται από τους Γερμανούς ο απότακτος αξιωματικός της Αεροπορίας, ιδρυτής και αρχηγός της ΠΕΑΝ, Κώστας Περρίκος (γενν. 1905), ο οποίος ανήκε στον κύκλο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, μεταξύ άλλων και ιδρυτή του κεντρώου Ενωτικού Κόμματος. Τα μέλη της ΠΕΑΝ πραγματοποίησαν, ως γνωστόν, την ανατίναξη της ΕΣΠΟ (20/9/1942)[5], η οποία ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο σε σημασία σαμποτάζ στην Αττική κατά την Κατοχή.[6] Από την αρχή της Κατοχής, η ΠΕΑΝ εξέδιδε την αντιστασιακή εφημερίδα Δόξα, η οποία, μέχρι την εκτέλεση του Περρίκου, ουδέποτε είχε καταφερθεί κατά του ΕΑΜ, αν και το ΕΑΜ είχε προηγουμένως καταγγείλει την ανατίναξη της ΕΣΠΟ ως «προβοκάτσια». Παράλληλα, η ΠΕΑΝ εκτέλεσε και πολλά άλλα σημαντικά σαμποτάζ.[7] Χαρακτηριστικό του μεγαλείου της ψυχής αλλά και των πρωτοπόρων πολιτικών αντιλήψεων του Περρίκου είναι το γεγονός ότι, καίτοι επί τρεις μήνες είχε βασανιστεί αγρίως προκειμένου να ομολογήσει του συνεργάτες του, σε επιστολή του προς τη σύζυγό του πριν από την εκτέλεσή του γράφει: «αγωνίστηκα για την πατρίδα μου, για τη δική τους πατρίδα αγωνίζονται και αυτοί που με καταδίκασαν. Θα ήθελα το αίμα μου να μη μας χωρίσει, αλλά να μας ενώσει στο μέλλον με τους σημερινούς αντιπάλους. Το όνειρό μου για μια διεθνή συνεργασία και ειρήνη ας το πραγματοποιήσει ο γιος μου […]. Σε λίγο ο πόλεμος θα τελειώσει. Μέσα στη χαρά της ειρήνης, πολλά θα ξεχασθούν. Ίσως και η δικιά μου θυσία». Και ο σύντομος λόγος του προ του εκτελεστικού αποσπάσματος, ανάγκασε, πράγμα σχεδόν πρωτοφανές, τους παριστάμενους γερμανούς αξιωματικούς να τον χαιρετίσουν στρατιωτικά.[8] Έτσι, δεν θα ήταν υπερβολή ο Περρίκος να τοποθετηθεί δίπλα στον Σουκατζίδη ως ύψιστο παράδειγμα υψηλοφροσύνης εκείνης της ιστορικής περιόδου.
4. Στις 9 Μαρτίου 1944 πεθαίνει στο Λονδίνο, όπου εργαζόταν στην ελληνική πρεσβεία, ο Δημήτριος Καπετανάκης (γενν. 1912). Πιθανότατα ήταν ο μέγιστος δοκιμιογράφος της εποχής του, με λαμπρές σπουδές στην Αθήνα (όπου υπήρξε συνεργάτης του εμβληματικού περιοδικού Αρχείο Φιλοσοφίας), στη Χαϊδελβέργη και στο Καίημπριτζ, όπου θα αρχίσει να γράφει ποιήματα στην αγγλική, τα οποία εγκωμιάζει και η κορυφαία αγγλίδα ποιήτρια Ήντιθ Σίτγουελ (Edith Sitwell). Υπήρξε στην Αγγλία μέλος ενός εκ των πλέον φημισμένων λογοτεχνικών κύκλων, αυτού του Τζον Λέμαν (John Lehman), μέλη του οποίου ήταν προσωπικότητες όπως ο Στήβεν Σπέντερ (Steven Spender), ο Σ.Ντ. Λιούις (S.D. Lewis) κ.ά. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι το έγκυρο λογοτεχνικό περιοδικό New Writing αφιέρωσε στη μνήμη του ολόκληρο τεύχος[9], ενώ μόλις πρόσφατα το Athens Review of Books του αφιέρωσε το τεύχος του Μαΐου 2018. Επίσης, το 1947 εξεδόθη από τον Τζον Λέμαν βιβλίο υπό τον τίτλο Capetanakis: A greek poet in England. Αμφότερα, εξ όσων γνωρίζω, δεν έχουν δυστυχώς μεταφραστεί στη γλώσσα μας. Κατά την εποχή του θανάτου του, ο Καπετανάκης πιθανότατα ήταν περισσότερο γνωστός στην Αγγλία από τον Καβάφη και, οπωσδήποτε, από τον Σεφέρη.
5. Στις 5 Ιουνίου 1942 εκτελείται ο ποιητής και απότακτος αξιωματικός της Αεροπορίας Μιχαήλ Ακύλας, αποπειρώμενος να διαφύγει στην Αίγυπτο. Το πνευματικό του έργο θαυμάστηκε πολύ και από τον Βενέζη, τον Παναγιωτόπουλο, τον Μυριβήλη[10], τον Εμπειρίκο κ.ά. Όμως, η αφάνεια κάλυψε τη μνήμη του και μόνο πρόσφατα, δικαίως, τον τίμησε ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης σε σχετικό του δημοσίευμα στο Βήμα, 12/6/2018.
6. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1944 εκτελείται, αφού προηγουμένως βασανίστηκε άγρια, από τους Γερμανούς, ο Μανώλης Λύτινας (γενν. 1921). Υπήρξε έφεδρος αξιωματικός στην Αλβανία, αρθρογράφος στον παράνομο Τύπο, συγγραφέας και ηγετικό στέλεχος του ΕΔΕΣ, αλλά και δραστήριο μέλος άλλων μη ΕΑΜικών οργανώσεων σαμποτέρ. Βασανίστηκε απάνθρωπα και εκτελέστηκε «με το χαμόγελο στα χείλη», όπως έγραψε οδηγούμενος στο απόσπασμα, στο Χαϊδάρι, μαζί με τη Λέλα Καραγιάννη και άλλα 59 επίλεκτα μέλη των αστικών οργανώσεων Υβόννη/Απόλλων.[11] Ας μου επιτραπεί να σημειώσω ότι ο πατέρας μου, Γεώργιος Πάλλας, ο οποίος, μαζί με το γιατρό Ι. Λάζαρη, ήταν εκδότης και αρθρογράφος της παράνομης εφημερίδας Δημοκρατική Ελευθερία και μέλος του ΕΔΕΣ, γνωρίζοντας προσωπικά τον Λύτινα, μου είχε πει για τον εκλιπόντα πως «ήταν ένας πολύ δραστήριος και ενθουσιώδης άνθρωπος, που σε ενέπνεε για προσφορά. Ήταν μεγάλη απώλεια για τη μεταπολεμική Ελλάδα».[12]
7. Το 1945 πεθαίνει αιφνιδίως ο Λάζαρος Πηνιάτογλου (γενν. 1909), από τους κύριους εκδότες της μη ΕΑΜικής μυστικής εφημερίδας Ελληνικό Αίμα, κύριος αρθρογράφος και κινητήρια δύναμη αυτής, η οποία αμέσως μετά την απελευθέρωση κατέστη ημερησία. Το Ελληνικό Αίμα ήταν αναμφίβολα έντυπο υψηλού κύρους και επιπέδου, πιθανότατα το κορυφαίο. Εντύπωση δε προκαλεί στον σημερινό αναγνώστη, γενικά, η έλλειψη μισαλλοδοξίας των άρθρων του Πηνιάτογλου, ιδίως αν τα συγκρίνει κανείς με τα τότε κυκλοφορούντα έντυπα της Αριστεράς.
8. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1944 εκτελείται από τους κατακτητές η Λέλα Καραγιάννη, γνωστή ως Μπουμπουλίνα (γενν. 1898). Είναι εντυπωσιακό πώς μία μεσόκοπη γυναίκα, σύζυγος, νοικοκυρά, οικονομικά τακτοποιημένη και μητέρα τεσσάρων παιδιών, μη έχουσα μέχρι την Κατοχή οιαδήποτε πολιτική δράση και εμπειρία στην παράνομη δράση, παρά τα ανωτέρω «μειονεκτήματα», δημιουργεί από την αρχή της Κατοχής, από το τίποτα και αρχικά χωρίς καμία βοήθεια, μία εκ των πιο δραστήριων μη ΕΑΜικών αντιστασιακών οργανώσεων. Άντεξε τα χειρότερα βασανιστήρια, τα οποία επιφύλασσε η Γκεστάπο ειδικά για τους σαμποτέρ και τους ασυρματιστές, χωρίς να λυγίσει, και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς εκτελεσθέντες.[13] Ας σημειωθεί ότι η εκτελεσθείσα δεν πολιτικολόγησε και δεν καταφέρθηκε ποτέ κατά της Αριστεράς· αγωνίζονταν με το όραμα της μεγάλης, ελεύθερης, ενωμένης Ελλάδας.[14] Από όποια οπτική γωνία και αν εξετάσει κανείς το έργο της, δεν μπορεί να μη συμφωνήσει ότι αποτέλεσε τη μεγαλύτερη και την αγνότερη μορφή της τραγικής δεκαετίας.
Η πικρή επικαιρότητα του Κίτσου Μαλτέζου
Όλοι οι παραπάνω, άνθρωποι του πνεύματος αλλά και της δράσης, ασφαλώς κινούνταν στο ίδιο περίπου μήκος κύματος με τον μεγάλο εκλιπόντα Κίτσο Μαλτέζο, τον «αγαπημένο των θεών», τον οποίο ανέσυρε κυριολεκτικώς από τη λήθη ο Πέτρος Στ. Μακρής-Στάικος. Ασφαλώς δε, δικαιούμαστε να ονειρευόμαστε ότι η Ιστορία θα είχε γραφεί κάπως διαφορετικά εάν οι θεοί είχαν επιτρέψει την παρουσία τους στη μεταπολεμική Ελλάδα.
Επίσης προκαλεί μελαγχολία το γεγονός ότι, όταν εκδόθηκε για πρώτη φορά το βιβλίο (το 2000 από τις εκδόσεις Ωκεανίδα), τα πάθη βρίσκονταν σε ύφεση. Η ΝΔ ακολουθούσε το δρόμο του Κωνσταντίνου Καραμανλή περί μη αναμοχλεύσεως των παθών, ο Χαρίλαος Φλωράκης κάθε άλλο παρά ήταν πολωτικός, η Αυγή του Λεωνίδα Κύρκου χαιρέτισε την έκδοση του βιβλίου με άρθρο της το οποίο είχε τον τίτλο «Συγνώμη», ο Γρηγόρης Φαράκος και ο Κώστας Φιλίνης έδωσαν πληροφορίες για την έκδοση του βιβλίου... Έτσι ήταν τα πράγματα ώσπου να φτάσουμε στο σήμερα και να ακούσουμε το ανατριχιαστικό «ή τους τελειώνουμε ή μας τελειώνουν» και το εξίσου αδιανόητο «πήραμε την κυβέρνηση αλλά όχι την εξουσία». Είναι επίσης μελαγχολικό ότι, εκτός από την Καραγιάννη και εν μέρει από τον Περρίκο, η μεγάλη δημοκρατική παράταξη για την οποία αγωνίσθηκαν όλοι οι παραπάνω δεν αισθάνθηκε την ανάγκη να διαφυλάξει τη μνήμη τους, φροντίζοντας έτσι να δικαιωθεί ο Δ. Λόης: «ή οδεύοντας ας πούμε ότι χαθήκαμε».
Αν απλώς, μόνο, οι εκλιπόντες είχαν διαφορετική θεώρηση των πραγμάτων, σήμερα θα κυκλοφορούσαν εικαστικές κατασκευές προς τιμήν τους, θα είχαν γραφεί καντάτες, τραγούδια ηρωικά, να ακούγονται σε ξέχειλα γήπεδα, θα υπήρχαν συνθέσεις έργων όλων των λογοτεχνικών ειδών, βιογραφίες, κινηματογραφικά έργα κλπ. Ας είναι. Αυτό καθιστά τη μορφή των χαμένων πιο τραγική.
[1] Φοιτητής της Νομικής. Το ποίημα είναι αφιερωμένο στον αρχηγό του, Κώστα Περρίκο, και στους συντρόφους του. Βλ. Παναγιώτης Μ. Μιχαηλίδης, Αγαθουπόλεως 7. Μικρές ιστορίες από τη μεγάλη Κατοχή, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1991, σ. 121.
[2] Γιώργος Σαραντάρης, Οι γνωριμιές και η φιλία. Σημειώσεις για τις αναμνήσεις που δε θα γράψω ποτέ, μετάφραση: Ζήσιμος Λορεντζάτος, Το Ροδακιό, Αθήνα 2009. Βλ. και στο βιβλίο του Λορεντζάτου, Collectanea, Δόμος, Αθήνα 2009. όπου μεταξύ πολλών αναφορών στον Σαραντάρη για τις καινοτόμες ιδέες του, σημειώνονται και τα ακόλουθα: «μετά το θάνατο του Καστοριάδη έχασα ένα σοβαρό σημείο αναφοράς για τα σημερινά προβλήματα, τον πολυσυνθετότερο [...] ένας λόγος περισσότερο που γνώριζε καλά το Σαραντάρη, μπορεί και τον Καπετανάκη. […] μοιάζει η σκέψη του Σαραντάρη να μην έχει πολλή τύχη στην Ελλάδα», σ. 519.
[3] Οδυσσέας Ελύτης, Ανοιχτά Χαρτιά, Ίκαρος, Αθήνα 1996, σ. 274.
[4] Ολυμπία Καράγιωργα, Γιώργος Σαραντάρης, ο μελλούμενος, Δίαυλος, Αθήνα 1995.
[5] Κατά την ανατίναξή της, όπου έχασαν τη ζωή τους συνολικά 45 έλληνες δωσίλογοι και Γερμανοί, βλ. Παντελής Βατάκης, Κωνσταντίνος Λαγός, Βασίλης Ι. Φίλιας, Κωνσταντίνος Δ. Περρίκος (1905-1943). Η βιογραφία ενός ήρωα, Μένανδρος, Αθήνα 2018, σ. 506. Βλ. ακόμη: Ευάνθης Χατζηβασιλείου, ΠΕΑΝ (1941-1945): Πανελλήνιος Ένωση Αγωνιζόμενων Νέων, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2004, καθώς και το σημείωμα του Λάκη Δόλγερα με αφορμή το συγκεκριμένο βιβλίο, «ΠΕΑΝ: η εκτός ΕΑΜ αντίσταση», The Books' Journal, τχ. 83, Δεκέμβριος 2017.
[6] Το πρώτο σαμποτάζ στην Ελλάδα κατά την Κατοχή έγινε τον Αύγουστο του 1941, όταν στο αεροδρόμιο Ελευσίνας σκοτώθηκαν 79 Γερμανοί, ανάμεσα στους οποίους ένας στρατηγός και τρεις συνταγματάρχες. Το σαμποτάζ αυτό, ανεπίτρεπτα λησμονημένο, εκτελέσθηκε από την ομάδα του Α. Ζάννα, ο οποίος είχε στρατολογηθεί από τις μυστικές αγγλικές υπηρεσίες (Πέτρος Στ. Μακρής-Στάικος, «Ο Άγγλος πρόξενος». Ο υποπλοίαρχος Noël C. Rees και οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες: Ελλάδα - Μέση Ανατολή (1939-1944), Ωκεανίδα, Αθήνα 2011, σ. 214).
[7] Μέχρι τη σύλληψη του Περρίκου, η οργάνωσή του είχε προβεί, μεταξύ άλλων, σε επτά σοβαρά σαμποτάζ: βύθισαν το φορτηγό Λούτσε, 5 κορβέτες και κατέστρεψαν τέσσερις μεγάλες αποθήκες πυρομαχικών, βλ. Βατάκης, Λαγός, Φίλιας, Κωνσταντίνος Δ. Περρίκος (1905-1943), ό.π., σ. 375.
[8] Βατάκης, Λαγός, Φίλιας, Κωνσταντίνος Δ. Περρίκος (1905-1943), ό.π., σ. 376 επ.
[9] Στο αρκετά εκτενές αυτό αφιέρωμα παραλείπονται οι ευθύβολες παρατηρήσεις του για τους κύριους έλληνες ποιητές και τα σημαντικά πνευματικά θέματα της εποχής του. Βλ. και Γιώργος Θεοτοκάς, Τετράδια Ημερολογίου. 1939-1953, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2005, σ. 98 επ.
[10] Πληροφορίες και στο βραχύβιο περιοδικό του Στρατή Μυριβήλη, Καλλιτεχνική Ελλάδα, 1945.
[11] Οι κύριες αντιστασιακές οργανώσεις πληροφοριών και σαμποτάζ ήταν οι: Υβόννη/Απόλλων, Κόδρος, Μίδας 614, Μπουμπουλίνα, ΠΕΑΝ, Όμηρος, Αλίκη. Εξ αυτών, η πλέον δραστήρια, η Υβόννη/Απόλλων (όπως αναγνώρισαν οι βρετανικές υπηρεσίες), ήταν υπεύθυνη για πρόκληση δολιοφθορών σε 58 σκάφη συνολικά 56.000 τόνων και για την καταβύθιση 16 σκαφών 16.000 συνολικά τόνων, όπως επίσης για τη συντριβή 27 ατμομηχανών και σωρεία άλλων ανατινάξεων (Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Χαϊδάρι, 8 Σεπτεμβρίου 1944. Η Αόρατη Στρατιά στο απόσπασμα, Πατάκη, Αθήνα 2002, σ. 29). Η πλήρης εξάρθρωση στις ελληνικές θάλασσες των συγκοινωνιών του Άξονα υπήρξε στη συντριπτική πλειονότητά της, αν όχι εξ ολοκλήρου, έργο των αστικών οργανώσεων, όπως επίσης και η παροχή κρίσιμων στρατιωτικών πληροφοριών, η καθοδήγηση των συμμαχικών αεροπορικών βομβαρδισμών και η εκτέλεση σαμποτάζ σε βιομηχανικούς στόχους στην Αττική.
[12] Νίκος Α. Αντωνακέας, Φως εις το σκότος της Κατοχής. Εθνική Αντίστασις 1941-1944: Ηρωισμοί, αυτοθυσίαι, αθλιότητες, προδοσίαι, Πελασγός, Αθήνα 2010. Ας προστεθεί ότι κατά τα Δεκεμβριανά, οι παραπάνω ειδοποιήθηκαν από τους ΕΑΜίτες φίλους τους να εξαφανισθούν γιατί ήταν προγραμμένοι. Όταν η ΟΠΛΑ πήγε στο σπίτι του Ι. Λάζαρη και δεν τον βρήκε, απήγαγε τον δεκαεφτάχρονο γιο του, η τύχη του οποίου έκτοτε αγνοείται.
[13] Σημειώνει εύστοχα ο Σβολόπουλος (Χαϊδάρι. 8 Σεπτεμβρίου 1944, ό.π.): «τα στελέχη των μυστικών οργανώσεων δεν γνώριζαν ανάπαυλα, οι δε σύλληψίς τους συνεπαγόταν την εσχάτη δοκιμασία και τελικά το θάνατο. Υπό ανάλογες συνθήκες δεν έδρασε άλλη μερίδα του δοκιμαζομένου έθνους», σ. 115.
[14] Για το πώς αντιμετώπισε το ΕΑΜ τις οργανώσεις σαμποτέρ αρκεί να σημειωθεί ενδεικτικά ότι η μεσαίου μεγέθους οργάνωση Κόδρος, από τις λίγες οργανώσεις που διατήρησαν τα αρχεία της, είχε τέσσερις εκτελεσμένους από τους Γερμανούς και τέσσερις εκτελεσμένους από την ΟΠΛΑ (Παναγιώτης Λυκουρέζος, Κόδρος. Χρονικό από την Εθνική Αντίσταση, Αθήνα 1980, σ. 191). Η δε ΠΕΑΝ και ο κόσμος της είχαν σειρά άλλη θυμάτων (Μιχαηλίδης, Αγαθουπόλεως 7, ό.π.).
