Με σπουδές στη Σορβόννη, και με εξειδίκευση στη Γαλλική Επανάσταση και στον Ναπολέοντα υπό τον εξαιρετικό και διακεκριμένο ναπολεοντιστή Jean Tulard, η Ξένη Μπαλωτή είναι ανταποκρίτρια της Souvenir napoléonien, που προωθεί τις σπουδές για τη ναπολεόντεια περίοδο. Ο Christian Bourdeille, μάλιστα, που είναι πρόεδρος της Souvenir napoléonien, θέτει εξαρχής τα ερωτήματα που θα απαντηθούν στο βιβλίο: Ποιά η σχέση της Ελλάδας και των Ελλήνων με την ναπολεόντεια εποποιία; Πού τα πεδία μαχών στον ελλαδικό χώρο; Πού ο Ναπολέων παρέστη προσωπικώς;
Μια πρώτη απάντηση θα απέρριπτε τα ερωτήματα, θα έλεγε ότι δεν υπάρχουν τέτοια σημεία αναφοράς και, άρα, ούτε ιδιαίτερη σύνδεση ανάμεσα στον Κορσικανό και τους Έλληνες. Ο Bourdeille όμως παραθέτει στοιχεία που, εν τέλει, πιστοποιούν μια σχέση: εκστρατεία της Ιταλίας, εκστρατεία της Αιγύπτου, εκστρατεία του Αούστερλιτς, εκστρατεία της Πολωνίας που τελειώνει με τη συνθήκη του Τίλσιτ, εκστρατεία της Αυστρίας, τέλος της ναπολεόντειας αυτοκρατορίας με την ηρωική αντίσταση του γαλλικού στρατού στην Κέρκυρα ώς τον Ιούλιο του 1814, ένδοξη συμμετοχή αξιωματικών της Μεγάλης Στρατιάς στην Απελευθέρωση της Ελλάδας, βραχύβιο σχέδιο να γίνει ο άτυχος γιος του Ναπολέοντα –ο Δούκας του Ράιχσταντ– πρώτος βασιλιάς των απελευθερωμένων Ελλήνων κ.λ.π.
Το καλοκαίρι του 2019 συμπληρώθηκαν 250 χρόνια από τη γέννηση του Ναπολέοντα στο Αιάκειο της Κορσικής, στις 15 Αυγούστου 1769. Στο πλαίσιο του ορισμού της ως ανταποκρίτριας του Souvenir napoléonien στην Ελλάδα και κατόπιν προσκλήσεως του Συλλόγου Ανάδειξης Αρχαιοτήτων, Ιστορίας και Πολιτισμού Ιεράπετρας, «Ιεραπύτνα», η συγγραφέας δίνει μια διάλεξη με τίτλο: Ναπολέων Βοναπάρτης: Η Ελλάδα περιμένει έναν ελευθερωτή! Καρπός, κατά μία έννοια αυτής της διάλεξης είναι το (τρίγλωσσο, ελληνικά, αγγλικά και γαλλικά) βιβλίο, Ναπολέων Βοναπάρτης και Ελλάδα.
Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε 5 μέρη, μαζί με την εισαγωγή, και η ελληνική βιβλιογραφία είναι ενδεικτική – και ισχνή. Κάνει βεβαίως εντύπωση η απουσία αναφορών σε βιβλία που έχουν εκδοθεί στα ελληνικά για τον Ναπολέοντα, όπως του H. Fischer ή του Y. Tarle, πιο πρόσφατα οι μονογραφίες του περιοδικού Στρατιωτική Ιστορία για την εκστρατεία στη Ρωσία και τις μάχες του Αούστερλιτς, του Βατερλώ και της Λειψίας, η μονογραφία του Παντελή Καρύκα ή ακόμη, σχετικά με το υπό μελέτη θέμα των σχέσεων του Ναπολέοντος με τους Έλληνες, η μονογραφία του Κωνσταντίνου Ράδου Οι Έλληνες του Ναπολέοντος. Απουσιάζουν επίσης τα πέντε κεφάλαια που του αφιερώνει στην Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος (έχουν εκδοθεί από πολλών ετών σε ξεχωριστό τόμο) ή η εξαιρετική εργασία του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη για τα ένοπλα ελληνικά σώματα της περιόδου των ναπολεοντείων πολέμων που βρίσκεται στον Α’ τόμο της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού 1770-2000. Ωστόσο, η βαθιά γνώση της γαλλικής και της αγγλικής βιβλιογραφίας που έχει η συγγραφέας, υπερκαλύπτει αυτές τις ελλείψεις, εφόσον μάλιστα παραπέμπει στην πληρέστερη εργασία που έχει γίνει, εκείνη του Jean Savant.
Το βασίλειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου
Στο πρώτο κεφάλαιο η Ξένη Μπαλωτή κάνει μια συνοπτική όσο και πλήρη παρουσίαση του Κορσικανού[1]. Αναφερόμενη στη σχέση του με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, σημειώνει:
Όλοι γνώριζαν ότι ο Ναπολέοντας Βοναπάρτης από το 1797/8 είχε προσπαθήσει να βάλει τις βάσεις για την προετοιμασία της ελληνικής εξέγερσης, στο πλαίσιο της Ανατολικής πολιτικής του.
Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται η Ελλάδα στην πολιτική γάλλου αυτοκράτορα. Αναφέρεται και στο μύθο περί της δήθεν ελληνικής καταγωγής του γεννημένου στην Κορσική Ναπολέοντος, που προέκυψε, όπως όλα δείχνουν, από την ελληνικής καταγωγής σύζυγο του στρατηγού Jean-Andoche Junot, ο οποίος βρέθηκε κοντά στον Ναπολέοντα ήδη από το 1793 και την πολιορκία της Τουλών από τους Βρετανούς. Αλλά τι είναι αυτό που φέρνει τον Ναπολέοντα κοντά στην Ελλάδα;
Η απάντηση που δίνει η Ξένη Μπαλωτή συνδέεται τελικά με τον 18ο αιώνα και το Διαφωτισμό. Ο Ναπολέων υπήρξε τέκνο του αιώνα που ανέδειξε την ελληνική παιδεία ως το θεμέλιο κάθε ανθρώπου που χρησιμοποιεί τη λογική του για να ερμηνεύσει τον κόσμο γύρω του, να τον διορθώσει και να επιβιώσει μέσα σ’ αυτόν. Το γεγονός αυτό, αν συνδεθεί με το θαυμασμό που έτρεφε για τον άλλο μεγάλο κατακτητή της Ιστορίας, τον Αλέξανδρο, καθώς επίσης και η αδυναμία του στην ανάγνωση των Βίων του Πλούταρχου, εξηγούν τελικά την έλξη του Κορσικανού από την νεαρή του ηλικία προς την Ελλάδα.
Αν υπήρχε κάτι μέσα στην ταραχώδη σταδιοδρομία του Ναπολέοντα που του δόθηκε απλόχερα, αυτό ήταν ο χρόνος του αναστοχασμού. Μετά την εξορία του στην Αγία Ελένη, είχε όλο το χρόνο να σκεφτεί ξανά και ξανά την προηγούμενη ζωή του, να αναγνωρίσει τα λάθη του –στο βαθμό που κάποιος με τη δική του προσωπικότητα και ιδιοσυγκρασία θα μπορούσε να αναγνωρίσει λάθη– και να θυμηθεί ξανά τα όσα έζησε, τις αποφάσεις που πήρε και τα όσα έπραξε μέσα σε εκείνη τη θυελλώδη εικοσαετία που άλλαξε συθέμελα την Ευρώπη. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι που υπαγορεύει τις Αναμνήσεις της Αγίας Ελένης στον Emmanuel Las Cases απ΄ όπου και η Μπαλωτή σταχυολογεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον απόσπασμα[2]:
[...] η Ελλάδα ήταν άλλη υπόθεση. Περιμένει έναν ελευθερωτή. Αυτό θα αποτελούσε ωραίο στεφάνι δόξας. Θα γραφόταν το όνομά του στον αιώνα των αιώνων, ανάμεσα στα ονόματα του Ομήρου, του Πλάτωνα και του Επαμεινώνδα. Ίσως δεν ήταν μακριά η πραγματοποίηση αυτού του σχεδίου. Όταν έφτασα στις ακτές της Αδριατικής, στη διάρκεια της εκστρατείας μου στην Ιταλία, έγραψα στη γαλλική κυβέρνηση ότι είχα μπροστά στα μάτια μου το βασίλειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου […] Είχα ήδη ετοιμάσει τους χάρτες για τη Μακεδονία, τη Σερβία και την Αλβανία […].
Η αναφορά αυτή του Ναπολέοντα, σύμφωνα με τη συγγραφέα, συνδέεται ξεκάθαρα με την εκστρατεία του στην Ιταλία κατά τα έτη 1796-1797. Η εκστρατεία εκείνη δημιούργησε προσδοκίες στους υπόδουλους Έλληνες, τις οποίες έμμεσα καλλιέργησε και ο ίδιος. Στην ίδια λογική εντάσσεται και η αποστολή των Μανιατών εκ Κορσικής αδελφών Stephanopoli στην Πελοπόννησο, προκειμένου να διακριβώσουν τις πιθανότητες μιας ελληνικής εξέγερσης, όπου διαπίστωσαν πως το πορτρέτο του, ακόμη τότε στρατηγού, Βοναπάρτη εύρισκε τη θέση του ανάμεσα στα εικονίσματα των κατοίκων. Αυτό εξηγεί άλλωστε και την εντολή στον στρατηγό Gentili, επίσης κορσικανικής καταγωγής, που κατέλαβε τα Επτάνησα, να καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για να κερδίσει την συμπάθεια των κατοίκων. Το όποιο σχέδιο πάντως του Ναπολέοντα για εκστρατεία απελευθέρωσης των υποδούλων Ελλήνων ατόνισε μετά την εκστρατεία στην Αίγυπτο και τη βιαστική επιστροφή του Ναπολέοντα στη Γαλλία, για να προχωρήσει στο πραξικόπημα της 18ης Μπρυμαίρ.
Ο πιο κοντινός πλέον στον Ναπολέοντα είναι ο Αδαμάντιος Κοραής –ο οποίος άλλωστε είχε γράψει και το Άσμα Πολεμιστήριον των εν Aιγύπτω περί ελευθερίας μαχομένων Γραικών, όπου παρότρυνε τους Έλληνες να συστρατευτούν με τις γαλλικές δυνάμεις–, στον οποίο ο Ναπολέων θα αναθέσει τη γαλλική μετάφραση των έργων του Στράβωνα.
Η Μπαλωτή κάνει μια σύντομη αναφορά και στη στρατολόγηση Ελλήνων από τον Ναπολέοντα, το 1806, όταν συνέστησε το στρατό της Δαλματίας. Ωστόσο προκαλεί εντύπωση η απουσία οποιασδήποτε μνείας στη Legion Grecque ή στους Κυνηγούς της Ανατολής και τον Νικόλαο Παπάζογλου. Ίσως εξηγείται από αυτό που η συγγραφέας αναφέρει στην Εισαγωγή, πως σκοπός του βιβλίου δεν είναι να αναδιφήσει πλήρως τις ελληνογαλλικές σχέσεις της εποχής.
Τα δύο επόμενα κεφάλαια είναι και τα πλέον ενδιαφέροντα. Στο τρίτο, η συγγραφέας παρουσιάζει, πάλι με συνοπτικό αλλά πλήρη τρόπο, την πρώτη γαλλική κατοχή των Ιονίων Νήσων των ετών 1797-1799. Η κατοχή αυτή είναι ουσιαστικά η πρώτη επαφή Ελλήνων με το γαλλικό, δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης. Παράλληλα, στο πλαίσιο της σύγκρουσης μεταξύ Γάλλων, Βρετανών και Ρώσων, οι Έλληνες των Επτανήσων θα βρεθούν ανάμεσα στην επιλογή να υποστηρίξουν τους δημοκρατικούς Γάλλους ή τους ορθόδοξους Ρώσους, ο στόλος των οποίων αποπλέει μαζί με τους Οθωμανούς έχοντας μαζί και επιστολή του Γρηγορίου Ε΄, ο οποίος καλούσε τους Επτανήσιους να αποκηρύξουν την αθεΐα των Γάλλων. Φυσικά, οι διανοούμενοι όπως ο Μαρτελάος, ο Κάλβος ή ο Σολωμός βλέπουν με μεγαλύτερη συμπάθεια τους Γάλλους και τον στρατηγό Βοναπάρτη.
Πέρασε από την Κρήτη ο Ναπολέων;
Οι πιο ενδιαφέρουσες πληροφορίες του βιβλίου καταχωρίζονται στο τέταρτο μέρος. Υπάρχει ο μύθος ότι, κατά τη διάρκεια του πορείας του γαλλικού στόλου προς την Αίγυπτο, στο πλαίσιο της εκστρατείας που είχε αναλάβει ο στρατηγός Βοναπάρτης, φιλοξενήθηκε από κάποια ηλικιωμένη κυρία στο σπίτι της στην Ιεράπετρα. Η συγγραφέας παρατηρεί επ’ αυτού:
Κανείς δεν γνωρίζει ακόμη πώς και πότε δημιουργήθηκε ο μύθος που θέλει τον Βοναπάρτη, στο ταξίδι του προς την Αίγυπτο, να διανυκτερεύει για ένα βράδυ στην Ιεράπετρα. Σημασία έχει ότι, όχι μόνο ο μύθος διατηρείται έως και τις ημέρες μας, αλλά έχει αναπαραχθεί και στα απομνημονεύματα από το «ταξίδι της στην Κρήτη» της κόμισσας, συγγραφέως Marie Espérance von Schwartz (1818-1899), επιστήθιας φίλης του Γαριβάλδη.[3]
Κάνοντας χρήση πολλών και διαφορετικών αυθεντικών πηγών, όπως τις αναμνήσεις του –«άπιστου», το 1814– στρατηγού Auguste Frédéric Louis Viesse de Marmont, του γραμματέα του Ναπολέοντα Louis Antoine Fauvelet de Bourienne ή του διαδόχου ως υπουργού της Αστυνομίας του τρομερού Joseph Fouché, Anne Jean Marie René Savary, η Ξένη Μπαλωτή καταδεικνύει ότι ο γοητευτικός αυτός μύθος είναι μάλλον αδύνατον να ισχύει αφού «όλοι τους αναφέρουν το πέρασμα από την Κρήτη , αλλά κανείς δεν αφήνει ανοικτή μια χαραμάδα στην έρευνα για να αναζητήσει την έκπληξη του “Σπιτιού του Ναπολέοντα”, στην Ιεράπετρα».
Πρόκειται για βιβλίο καλογραμμένο, τεκμηριωμένο απόλύτως μέσα από τα γραπτά των πρωταγωνιστών. Σίγουρα θα μπορούσαν να υπάρχουν περισσότερες αναφορές γύρω από ζητήματα όπως η δημιουργία ενόπλων σωμάτων στελεχωμένων από Έλληνες που πολέμησαν υπό τον Ναπολέοντα, ενώ απουσιάζει κάποια μνεία για τη συμμετοχή οπλαρχηγών στα σώματα που σχημάτισαν οι Γάλλοι στα Επτάνησα, όπως για παράδειγμα του Μάρκου Μπότσαρη στην Κέρκυρα. Δεν γίνεται μνεία, επίσης, στους βετεράνους της Μεγάλης Στρατιάς που αργότερα έλαβαν μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων.
Το βέβαιο είναι πως το βιβλίο έρχεται, κοντά και στην πρόσφατη, αρκετά ενδιαφέρουσα μονογραφία του Γιάννη Κοτσώνη, Η Ελληνική Επανάσταση και οι αυτοκρατορίες, Η Γαλλία και οι Έλληνες, 1797 – 1830 (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια) να αναδείξει ένα κομμάτι της ελληνικής ιστορίας που σε μεγάλο βαθμό, ακόμη και οι ιστορικοί που ασχολούνται με τον ελληνικό 19ο αιώνα και την προεπαναστατική περίοδο, είχαν αφήσει στο περιθώριο. Περιμένουμε πολλά και ενδιαφέροντα ακόμα από την Ξένη Μπαλωτή τόσο για τη σχέση του Ναπολέοντα με τους Έλληνες, όσο και γενικότερα για την προσωπικότητα και τη δράση του μεγάλου Κορσικανού.
[1] Είναι εντυπωσιακή η πληροφορία που παραθέτει, ότι, με στοιχεία της Google του Αυγούστου 2019, στις μηχανές αναζήτησης στο διαδίκτυο, ο Ναπολέων Α΄ έρχεται δεύτερος μετά τον Χριστό!
[2] Οι Αναμνήσεις της Αγίας Ελένης, ουσιαστικά τα απομνημονεύματα αυτής της εκπληκτικής προσωπικότητας, δεν έχουν εκδοθεί ποτέ στα ελληνικά.
[3] Χρειάζεται να προσθέσω εδώ πως, όπως διαπίστωσα έπειτα από προσωπική έρευνα, σχετική μνεία στο «Σπίτι του Ναπολέοντα» έχει κάνει και ο σύγχρονος ιταλός συγγραφέας Mario Andrea Rigoni, διηγήματα του οποίου πρόκειται να εκδοθούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Loggia – κάτι που δείχνει ενδεχομένως πως ο μύθος δεν έχει αποκλειστικά τοπική εμβέλεια.
