Ένα μεγάλο συγγραφικό και εκδοτικό εγχείρημα έφτασε το 2019 στον τρίτο σταθμό του, με την κυκλοφορία του τρίτου τόμου του. Πρόκειται για το έργο του αρχιτέκτονα και ιστορικού του βιβλίου, Κωνσταντίνου Σπ. Στάικου, που παρουσιάζει συνθετικά τη μεγάλη εικόνα της πνευματικής πορείας του Γένους, με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο, από τον 13ο αιώνα ώς την εθνική Επανάσταση του 1821. Ο πρώτος τόμος του 2017 καλύπτει τη χρονική περίοδο από τον 13ο αιώνα ώς τα μέσα του 16ου αιώνα, ο δεύτερος τόμος του 2018 καλύπτει τον 16ο και τον μισό 17ο αιώνα, ενώ ο τρίτος τόμος του 2019 συνεχίζει το ξετύλιγμα ώς τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Η συνέπεια στην τήρηση των ετήσιων διαδοχικών κύκλων της τμηματικής πραγμάτωσης του έργου πείθει ότι αυτό θα ολοκληρωθεί, φτάνοντας στο έσχατο χρονικό όριο της εξεταζόμενης περιόδου, το 1821, όταν θα γιορτάζουμε –μακάρι και αντάξια– τα 200 χρόνια από τη μεγάλη εθνική επανάσταση, το σπουδαιότερο γεγονός της νεοελληνικής ιστορίας.
Ο συγγραφέας στις πρώτες γραμμές του πρώτου τόμου ορίζει τον σκοπό του έργου:
Η πραγματεία αυτή σκοπό έχει να καταδείξει τον ακριβή ρόλο που έπαιξε το ελληνικό χειρόγραφο και έντυπο βιβλίο, όχι μόνο ως φορέας εκπαίδευσης και γνώσης, αλλά και ως συνδετικός κρίκος για τη διαμόρφωση της συνείδησης του Γένους από την Άλωση και ώς τα προεπαναστατικά χρόνια.
Η εξέλιξη της Ιστορίας
Η βούληση και η προσπάθειά του να μην περιοριστεί στο στενότερο πλαίσιο της ιστορίας του βιβλίου ή το ευρύτερο της πολιτισμικής ιστορίας, αλλά να ανοιχτεί στη συνολική πολιτική και οικονομική ιστορία του ελληνικού χώρου, της καθ’ ημάς Ανατολής και της Ευρώπης, τον οδήγησαν στη σύνδεση των ιστορούμενων αντικειμένων με τις μεγάλες γραμμές της ιστορικής πορείας, τις διάρκειες, τις τομές, τις ρήξεις, που διαμορφώνουν ή φωτίζουν τους όρους εξέλιξης και των πολιτισμικών φαινομένων και της διαμόρφωσης των συνειδήσεων.
Τα μεγάλα κατορθωμένα των ευρωπαϊκών ιστορικών σπουδών κατά την τελευταία πεντηκονταετία, γενικά, αλλά και ειδικότερα των φαινομένων της Αναγέννησης, της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης και των συγκρούσεων που προκάλεσε στη χριστιανική Ευρώπη και την Ανατολή, του Ουμανισμού και του Διαφωτισμού, έγιναν μέρος της αρματωσιάς του συγγραφέα, σε συνδυασμό με τη γνώση των αντίστοιχων επιτευγμάτων των ελληνικών ιστορικών και φιλολογικών σπουδών της ίδιας περιόδου, κατά την οποία συμπληρώθηκε σε μεγάλο βαθμό και το απογραφικό έργο της ελληνικής εθνικής βιβλιογραφίας, που είχε θεμελιώσει ο Emile Legrand (1841-1903), με την ενδεκάτομη Bibliographie Hellénique (15οςαιώνας - 1790) και παράλληλα μελετήθηκαν πολλά επιμέρους ζητήματα της ιστορίας του ελληνικού βιβλίου και της τυπογραφίας, με αξιοσημείωτα αποτελέσματα, ίσως και συγκριτικά αξιολογότερα από τους περισσότερους κλάδους της νεοελληνικής ιστορίας. Ανάμεσά τους και πολλά επιτεύγματα του συγγραφέα, όπως η Χάρτα της Ελληνικής Τυπογραφίας. Η εκδοτική δραστηριότητα των Ελλήνων και η συμβολή τους στην πνευματική αναγέννηση της Δύσης, 15ος αιώνας, που κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1989 σε μνημειώδη έκδοση και σε αγγλική μετάφραση το 1998 στην Κολωνία, καθώς και η πεντάτομη Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, από την Αρχαιότητα ώς την Αναγέννηση, που εκδόθηκε στην Αθήνα από το 2002 ώς το 2012 και αγγλικά στις ΗΠΑ από τον Oak Knoll Press από το 2004 ώς το 2011.
Με αυτές τις ετοιμότητες ο συγγραφέας σχεδίασε και έγραψε ένα ευρύχωρο πολύτομο βιβλίο, με επιλεκτικό και επαρκή υπομνηματισμό και λειτουργική εικονογράφηση, συχνά ευρηματική και συγκριτική, που τεκμηριώνει τα γραφόμενα και κάποτε τα προεκτείνει. Οδηγητικοί χάρτες συμπληρώνουν τα βιβλία καθώς και ελληνική και ξένη βιβλιογραφία και ευρετήριο κύριων ονομάτων και θεμάτων σε κάθε τόμο.
Η παράθεση των τίτλων των κεφαλαίων κάθε τόμου, χωρίς τα αναλυτικά αναγραφόμενα υποκεφάλαια και τις υποδιαιρέσεις τους, ίσως αρκούν για να δώσουν επαρκή εικόνα της διάρθρωσης και του περιεχομένου τους:
«Τόμος πρώτος. 13ος αιώνας - μέσα 16ου: Α’ Από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204 ως την Άλωση το 1453. Πολιτικές και θρησκευτικές ελευθερίες, οικονομία και μεταναστεύσεις. Β’ Η διάδοση της ελληνικής γλώσσας και γραμματείας στην Ιταλία. Γ’ Τα τυπογραφικά κέντρα του ελληνικού βιβλίου στην Ιταλία. Δ’ Η εξάπλωση των ελληνικών σπουδών στον Βορρά. Ε’ Η οργάνωση της Ορθοδοξίας στην Ανατολή και στη Δύση.
Τόμος δεύτερος. 16ος αιώνας - μέσα 17ου: Α’ Η επέκταση των Οθωμανών προς τα δυτικά. Νέα δεδομένα του ελληνικού στοιχείου σε πολιτικό και εμπορικό επίπεδο στα Βαλκάνια. Β’ Η πανεπιστημιακή οργάνωση στην Ιταλία τον 16ο αιώνα. Ο Αριστοτέλης εξακολουθεί να αποτελεί θεμέλιο λίθο της φυσικής φιλοσοφίας. Γ’ Η ενασχόληση των Ελλήνων και των Ιταλών με την ελληνική τυπογραφία. Κοσμικές και εκκλησιαστικές εκδόσεις. Δ’ Εικαστική προσέγγιση του ελληνικού εντύπου. Βυζαντινή παράδοση και ιταλικά δάνεια. Ε’ Εκδόσεις της νεοελληνικής γραμματείας. Δοκίμια ποίησης-πεζογραφίας και στοχασμού. ΣΤ’ Το λειτουργικό βιβλίο. Αναλυτική παρουσίαση του περιεχομένου του και οι εκδόσεις του ώς τα τέλη του 18ου αιώνα. Ζ’ Το Ελληνικό Κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου. Οργάνωση, λειτουργία και απόφοιτοι. Θ. Κορυδαλλέας - Ι. Κωττούνιος. Οι Ιησουίτες στα πανεπιστήμια της Ιταλίας και στον ελληνικό κόσμο. Επιγραμματοποιία. Η’ Ο πατριαρχικός οίκος και η Πατριαρχική Σχολή. Οι Σχολάρχες: Η διδασκαλία και τα έργα τους. Θ’ Η πολιτική του Κύριλλου Λούκαρη. Το Πατριαρχικό Τυπογραφείο. Ξενόγλωσση τυπογραφία. Ομολογίες Πίστεως. Το τυπογραφείο της Propaganda Fide.
Τόμος τρίτος. Μέσα 17ου - αρχές 18ου αιώνα: Α’ Πολεμικές επιχειρήσεις Βενετών και Αυστριακών στη Μεσόγειο και στα Βαλκάνια. Οι Συνθήκες του Κάρλοβιτς και του Πασάροβιτς. Οικονομικά ανοίγματα των Ελλήνων. Β’ Η Φλαγγίνειος Σχολή και η Σχολή της Ελληνικής Αδελφότητας. Γ’ Ακαδημαϊκοί κύκλοι στη Βενετία. Δάσκαλοι και τα έργα τους. Δ’ Οι ηγεμονίες της Βλαχίας και της Μολδαβίας. Το πολιτικό καθεστώς, οι Φαναριώτες, τα τυπογραφεία και ο χαρακτήρας του έντυπου βιβλίου. Ε’ Σχολές και Ακαδημίες. Η Πατριαρχική Σχολή και οι Ακαδημίες του Βουκουρεστίου (Αυθεντική) και του Ιασίου. ΣΤ’ Το πολιτικό και εκκλησιαστικό δίκαιο κατά την Τουρκοκρατία. Δογματικές αντιθέσεις. Ζ’ Προσκυνητάρια. Προσκυνήματα στους Αγίους Τόπους, στο Άγιο Όρος, στη μονή του Σινά και στη μονή του Κύκκου. Η’ Εκκλησιαστική Ιστορία. Στην Ανατολή και στη Δύση. Θ’ Οι πρώτοι περιηγητές. Προς μια επιστημονική αποτύπωση των αρχαίων μνημείων».
Βιβλία για θρησκεία, εκπαίδευση, γλώσσα
Συνοπτικά σημειώνουμε ότι το βιβλίο επισημαίνει και φωτίζει συνέχειες αλλά και καμπές στην πορεία του Γένους, που εκφράζονται με αντίστοιχες κανονικότητες και μεταβολές στην παραγωγή του ελληνικού βιβλίου, το οποίο κατά τον 15ο αιώνα ανταποκρίθηκε και υπηρέτησε αιτήματα της Αναγέννησης και την ανάγκη για εκδόσεις αρχαιοελληνικών κειμένων στο πρωτότυπο καθώς και γραμματικές και λεξικά για τη μελέτη τους. Οι ανάγκες για τη χάραξη ελληνικών γραμματοσειρών, η προμήθεια χειρογράφων ή αντιγράφων τους και οι φιλολογικές επιμέλειες αναζήτησαν την ελληνική συμμετοχή. Εμβληματικοί αντιπρόσωποι αυτής της προσπάθειας ήσαν ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης και ο Μάρκος Μουσούρος.
Από το τέλος του 15ου αιώνα και κυρίως κατά τον 16ο αιώνα προτάσσονται οι ανάγκες του υπόδουλου Γένους για Λειτουργικά βιβλία, από τα οποία κάποια θα χρησίμευσαν και ως διδακτικά (Ψαλτήρι, Οκτωήχι, Απόστολος). Σιμά τους και οι γραμματικές. Ο κερκυραίος λόγιος Ιουστίνος Δεκάδυος, επιμελητής στο τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου το 1497, επισημαίνει το πρόβλημα και εξαγγέλλει στην έκδοση του Ψαλτηρίου το σχεδιασμό έκδοσης και του Τριωδίου, του Πεντηκοσταρίου και της Παρακλητικής. Ο Δεκάδυος είναι ο πρώτος Ιόνιος που διακηρύσσει την ανάγκη εκτύπωσης βιβλίων για το φωτισμό του Γένους. Θα ακολουθήσουν και άλλοι Ιόνιοι τον 16ο αιώνα, αλλά και τους επόμενους αιώνες, με παρόμοιες πρωτοβουλίες, με το ίδιο ιδεολογικό πρόταγμα. Το 1509, ο Ζαχαρίας Καλλιέργης θα εκδώσει άλλο λειτουργικό βιβλίο, το Ωρολόγιον, καλώντας τους αναγνώστες να υποστηρίξουν την προσπάθειά του για να αμβλυνθεί η συμφορά του Γένους. Το σχέδιο όμως που ευοδώθηκε ήταν του εμπόρου από την Πάτρα Ανδρέα Κουνάδη και των διαδόχων του, που από την αρχή της δεκαετίας του 1520 καθιέρωσε τη σειρά των Λειτουργικών βιβλίων που θα εκδίδονταν στη Βενετία ώς τον 19ο αιώνα, χρησιμεύοντας στο θρησκευόμενο Γένος, και παράλληλα θα είναι σταθερό στήριγμα στην οικονομική επιβίωση των τυπογραφείων, αφού αυτά είχαν εξασφαλισμένη πελατεία. Από το 1509 άρχιζαν να εκδίδονται λογοτεχνικά βιβλία, με πρώτο τον Απόκοπο του Μπεργαδή, που εκδίδει ο Νικόλαος Καλλιέργης, απαρχή μιας οιονεί λογοτεχνικής σειράς. Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε ότι μετά την αρχική υπηρεσία για τη διάδοση των κειμένων της αρχαιοελληνικής γραμματείας στα χρόνια της Αναγέννησης, οι Έλληνες, ανταποκρινόμενοι στις ανάγκες τους Γένους, εκδίδουν βιβλία για τη θρησκεία, την εκπαίδευση και τη γλώσσα τους.
Με αντίστοιχους τρόπους και στους επόμενους αιώνες το ελληνικό βιβλίο γίνεται μάρτυρας της εποχής του και των αναγκών του Γένους, που προκάλεσαν τη συγγραφή και την έκδοσή του: για το φωτισμό του Γένους και τη γνωριμία με τους θησαυρούς της παράδοσής του, τον εγγραμματισμό, την ευχαρίστηση, την προσπάθεια να αμυνθεί στις ύπουλες κινήσεις των ετερόδοξων και στους προσηλυτισμούς, την κατήχηση και τη διαφώτιση των πιστών, τη μεταφορά γνώσεων και ιδεών με μεταφράσεις και ερανίσματα από τα ευρωπαϊκά βιβλία…
Για όλα αυτά οι τόμοι της Πνευματικής πορείας του Γένους μας γίνονται οδηγοί και κεντρίζουν το ενδιαφέρον μας για τις δικές μας παράλληλες προσεγγίσεις.
