Στα τέλη του 2016 είχε κυκλοφορήσει η εξαιρετική βιογραφία του Χαρίλαου Τρικούπη της Λύντιας Τρίχα. Είχε μεγάλη επιτυχία, συζητήθηκε πολύ, διαβάστηκε από ανθρώπους που δεν διαβάζουν συνήθως βιογραφίες ή ιστορία. Για όσους βέβαια γνώριζαν το έργο της, αυτό το βιβλίο δεν αποτέλεσε έκπληξη. Γιατί η ίδια συγγραφέας είχε δημοσιεύσει πολλά για τον Χαρίλαο Τρικούπη ώς τότε. Όμως σ’ αυτό το βιβλίο συμπύκνωσε τη δουλειά ετών και μάλλον έκλεισε έναν κύκλο.
Θυμάμαι ότι το είχα διαβάσει μέσα σε δύο ημέρες, αν και είχε έκταση σχεδόν 600 σελίδων. Όχι τόσο γιατί μ’ ενδιέφερε το θέμα αλλά κυρίως γιατί η Λύντια Τρίχα είναι μια πραγματικά προικισμένη συγγραφέας. Το βιβλίο ήταν τόσο καλογραμμένο όσο αυτές οι φοβερά ευπώλητες αγγλοσαξονικές βιογραφίες, που έχουν όμως πίσω τους μεγάλη εμπειρία στο είδος και τους κανόνες του. Στην Ελλάδα, αυτό το είδος, το είδος της βιογραφίας, και μάλιστα της πολιτικής, δεν αναπτύχθηκε ποτέ. Αλλά ο Χαρίλαος Τρικούπης ήταν ένα από τα καλύτερα δείγματα καθώς συνδύαζε την ιστορική ακρίβεια με τη γοητεία που σου ασκεί ένα καλογραμμένο μυθιστόρημα. Δεν μπορούσες να το αφήσεις από τα χέρια σου αν και ήξερες το τέλος.
Όπως φαντάζεστε, ενθουσιάστηκα όταν έμαθα ότι η Λύντια Τρίχα έγραφε για τον Σπυρίδωνα Τρικούπη. Ο Σπυρίδων Τρικούπης, ο πατέρας του Χαρίλαου, ήταν κι αυτός πολιτικός, υπηρέτησε ως διπλωμάτης και ήταν ένα σπουδαίος πνευματικός άνθρωπος. Για μένα είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσα προσωπικότητα από το γιο του γιατί έπαιξε σημαντικό ρόλο στην Επανάσταση του 1821 και, επιπλέον, ήταν ο πρώτος Έλληνας που την εξιστόρησε.
Ένας φιλελεύθερος
Περίμενα ότι το βιβλίο αυτό θα ήταν ένα είδος πρίκουελ στη μεγάλη της επιτυχία. Έκανα λάθος. Ο Σπυρίδων όχι μόνο δεν είναι παράρτημα του Χαρίλαου αλλά είναι ένα βιβλίο από πολλές απόψεις καλύτερο. Καταρχάς είναι πολύ μεγαλύτερο σε όγκο. Ετοιμαστείτε για 850 σελίδες (750 στην πραγματικότητα, οι άλλες είναι παραρτήματα, βιβλιογραφία και ένα χρησιμότατο αναλυτικό χρονολόγιο). Βασίζεται σε εξαντλητική επεξεργασία των πηγών, κυρίως της αλληλογραφίας, αλλά και σε εντυπωσιακή έρευνα. Επιπλέον, η συμβολή του βιβλίου στην ελληνική ιστοριογραφία είναι μεγαλύτερη από εκείνη του Χαρίλαου γιατί η Λύντια Τρίχα συμπληρώνει ένα μεγάλο κενό, ανατρέπει ένα σωρό βεβαιότητες και διορθώνει σοβαρά λάθη. Κυρίως όμως το βιβλίο αυτό είναι συναρπαστικό. Από τη στιγμή που ξεκινά η εξιστόρηση με τον Μάνθο Τρικούπη, τον παππού του, μέχρι την καταγραφή των αντιδράσεων των αγωνιστών στην Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως που έγραψε ο Σπυρίδων, η συγγραφέας έχει κατορθώσει να παρουσιάσει μια τόσο παραστατική τοιχογραφία του ελληνικού 19ου αιώνα που δεν νομίζω να βρει κανείς εύκολα σε ένα άλλο βιβλίο. Ξεκινά ουσιαστικά ένα χρόνο πριν από τη Γαλλική Επανάσταση και τελειώνει μετά την ενοποίηση της Γερμανίας, δύο χρόνια πριν από την αρχή της δεδηλωμένης, την ιστορική στιγμή του Χαρίλαου. Όταν τελειώνει η αφήγηση και διαβάζεις το χρονολόγιο αισθάνεσαι σαν να πέρασε ένας ολόκληρος αιώνας ζωντανά από μπροστά σου. Και ναι, έχει περάσει ένας ολόκληρος αιώνας.
Ας δούμε τι ήταν αυτός ο Σπυρίδων.
Ο Σπυρίδων Τρικούπης γεννήθηκε στις 20 Απριλίου 1788 στο Μεσολόγγι σε μια εύπορη οικογένεια της οποίας ήταν ο πρωτότοκος γιος. Ο πατέρας του, ο Ιωάννης Τρικούπης, είχε σπουδάσει φιλοσοφία στα Επτάνησα και ήταν προεστός αλλά και πετυχημένος επιχειρηματίας στο Μεσολόγγι – από τα πρώτα μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Η μητέρα του ήταν η Αλεξάνδρα Παλαμά, κόρη του λόγιου Παναγιώτη Παλαμά που ήταν καθηγητής του Ιωάννη κι από τις σημαντικές προσωπικότητες του ελληνικού διαφωτισμού, ιδρυτής, το 1760, της «Παλαμαίας Σχολής» (που εξελίχθηκε αργότερα στην περίφημη Ακαδημία του Μεσολογγίου) και προπάππος του μεγάλου μας ποιητή Κωστή Παλαμά.
Ο Σπυρίδων σπούδασε κι αυτός στην Παλαμαία Σχολή του παππού του και στη συνέχεια στην Πάτρα. Έμαθε γαλλικά, ιταλικά και αγγλικά, ασχολήθηκε με το εμπόριο της σταφίδας και εργάστηκε μια περίοδο και στο Αγγλικό Προξενείο. Εκεί γνώρισε τον Λόρδο Guilford που εντυπωσιάστηκε από την ευφυΐα του και την καλή γνώση των αγγλικών και τον προσέλαβε γραμματέα. Θυμίζω ότι ο Λόρδος Guilford (Frederick North, 5th Earl of Guilford) είναι ο γνωστός φιλέλληνας, γιος του Λόρδου North (πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου από το 1770 έως το 1782), βουλευτής ο ίδιος (1792-1794), που εγκαταστάθηκε μόνιμα στα Ιόνια. Ήταν αυτός που ίδρυσε την Ιόνιο Ακαδημία στην Κέρκυρα το 1823 και αποτέλεσε μάλιστα τον πρώτο διευθυντή της και τον μεγαλύτερο ευεργέτη της, ώς το θάνατό του το 1827. Έπαιξε μεγάλο ρόλο στη μεταστροφή της αγγλικής πολιτικής, στο πρώτο δάνειο αλλά και στην απόφαση του Μπάυρον να ταχθεί με τους εκσυγχρονιστές και να πάει τελικά στο Μεσολόγγι.
Ο Λόρδος Guilford θα βοηθήσει οικονομικά και τον Τρικούπη για να συνεχίσει τις σπουδές του στη φιλολογία και την ιστορία και να επιστρέψει να τον βοηθήσει στη διοίκηση της Ιονίου Ακαδημίας. Λόγω της στενής σχέσης με τον Λόρδο Guilford, ο Τρικούπης θα γνωρίσει (μάλλον) τη σημαντικότερη διεθνή προσωπικότητα για τον αγώνα τον Ελλήνων, τον Τζορτζ Κάννινγκ (George Canning). Η ανάληψη του υπουργείου Εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου από τον Κάννινγκ, τον Σεπτέμβριο του 1822, θα αποτελούσε τον σημαντικότερο παράγοντα για την τελική διπλωματική επιτυχία της Ελληνικής Επανάστασης.
Ο Τρικούπης συνέχισε τις σπουδές του πρώτα στη Νάπολι και μετά στο Παρίσι. Αλλά μόλις ξέσπασε η επανάσταση εγκατέλειψε τις σπουδές και τη σίγουρη καριέρα δίπλα στον Λόρδο Guilford και ήρθε στην Ελλάδα. Ήταν ήδη 33 ετών, αλλά αμέσως μπήκε στην ομάδα του 30χρονου Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, δηλαδή στη μικρή ομάδα των φιλελεύθερων δυτικότροπων εκσυγχρονιστών διανοούμενων που θα κυριαρχούσε στην Επανάσταση και θα επηρέαζε καταλυτικά τη μοίρα του ελληνικού έθνους. Ο 71χρονος πατέρας του, ο Ιωάννης, ήταν ήδη συνεργάτης του Μαυροκορδάτου, γιατί είχε καταλάβει όχι μόνο το πολιτικό του δαιμόνιο αλλά και το πολιτικό του πρόγραμμα. Ο Μαυροκορδάτος και οι συνεργάτες του δεν επιδίωκαν την ίδρυση μιας αυτόνομης συνομοσπονδίας ηγεμονιών αλλά ενός ανεξάρτητου ενιαίου κράτους, δημοκρατικού, φιλελεύθερου και κυρίως ευρωπαϊκού.
Όταν ο πατέρας του, ο Ιωάννης, πέθανε από ελονοσία το 1824, ο Σπυρίδων πήρε τη θέση του στην πολιτική οργάνωση του Μεσολογγίου που ήταν και η πολιτική έδρα του Μαυροκορδάτου. Θα παρέμενε ο στενότερος συνεργάτης του σε ολόκληρη την περίοδο της επανάστασης.
O Σολωμός και άλλοι
Το 1822 επισκέφτηκε τη Ζάκυνθο για να συναντήσει τον Λόρδο Guilford (σε αναζήτηση οικονομικής βοήθειας για την Επανάσταση). Ο Λόρδος του σύστησε έναν νεαρό ταλαντούχο φιλελεύθερο αλλά ιταλόφωνο ποιητή, τον Διονύσιο Σολωμό. Ο Τρικούπης θα τον έπειθε όχι μόνο να αφιερωθεί στην Ελληνική Επανάσταση, αλλά να γράψει τα ποιήματά του στην ελληνική δημοτική γλώσσα:
–Το ποιητικόν σας τάλαντον, σας επιφυλάσσει μίαν ωραίαν θέσιν εις τον Ιταλικόν Παρνασσόν. Αλλά αι πρώται θέσεις εν αυτώ, έχουν καταληφθεί. Ο ελληνικός Παρνασσός δεν έχει ακόμα τον Δάντη του, θα του πει ο Τρικούπης.
–Δεν ξέρω ελληνικά, πώς μπορώ να γράψω καλά;», απάντησε ο Σολωμός.
–Η γλώσσα που βυζάξατε με το μητρικό γάλα, είναι η ελληνική, ανταπάντησε ο Τρικούπης.
Ο Σολωμός βέβαια είχε μάθει τη δημοτική μικρός, γνώριζε τα δημοτικά τραγούδια και την κρητική λογοτεχνία αλλά δεν είχε την απαραίτητη αυτοπεποίθηση για να γράψει κάτι σημαντικό στα ελληνικά. Άλλωστε, δεν υπήρχε αξιόλογη γραμματεία για να βασιστεί πάνω της και να μάθει καλά τη γλώσσα. Ο Τρικούπης τον βοήθησε, τον συμβούλεψε, του έδωσε μάλιστα τα ποιήματα του μακεδόνα ποιητή Αθανάσιου Χριστόπουλου.
Ο Σολωμός ενθουσιάστηκε, δούλεψε τη γλώσσα και έγραψε το πρώτο του σημαντικό ποίημα στα ελληνικά, που αρχίζει έτσι:
Τὴν εἶδα τὴν Ξανθοῦλα,
Τὴν εἶδα ψὲς ἀργά,
Ποῦ ἐμπῆκε 'ς τὴ βαρκοῦλα
Νὰ πάῃ 'ς τὴν ξενιτειά.
Ο Τρικούπης ήταν εξαιρετικός ρήτορας και πολύ καλός συγγραφέας. Ήταν αυτός που επελέγη να εκφωνήσει τους επικήδειους του Μπάυρον (1824), του Καραϊσκάκη (1827), του Πετρόμπεη (1848) και πολλών άλλων. Η συγκλονιστική νεκρολογία στον Μπάυρον μεταφράστηκε αμέσως στα αγγλικά και σε πολλές άλλες γλώσσες και είναι ευρύτερα γνωστή στους μελετητές του έργου του Μπάυρον σ’ ολόκληρο τον κόσμο.
Ο Τρικούπης θα συνεργαζόταν αρχικά με τον Ιωάννη Καποδίστρια, αλλά μη ανεχόμενος τις αυταρχικές επιλογές του κυβερνήτη θα τον αντιπολιτευόταν από την Ύδρα μαζί με τον Μαυροκορδάτο και τον Πολυζωίδη. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, έγινε υπουργός Εξωτερικών και, στην αρχή, συνεργάστηκε με την αντιβασιλεία ως ο πρώτος πρωθυπουργός του ανεξάρτητου Βασιλείου της Ελλάδος, για λιγότερο από εννιά μήνες, το 1833, αμέσως μετά την άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο (με υπουργό Οικονομικών τον Μαυροκορδάτο και Δικαιοσύνης τον Χριστόδουλο Κλονάρη, έναν άλλο κορυφαίο φιλελεύθερο που θα υπερασπιζόταν τον Δημήτριο Πλαπούτα ως συνήγορός του στη διαβόητη δίκη Κολοκοτρώνη-Πλαπούτα και, το 1835, θα γινόταν ο πρώτος πρόεδρος του Αρείου Πάγου, θέση που κράτησε μέχρι το θάνατό του, το 1849).
Αλλά ο Τρικούπης θα παραιτούνταν και πάλι γιατί δεν ανεχόταν την αυταρχικότητα των Βαυαρών (εξαιτίας και της δίωξης στον Κολοκοτρώνη) και θα δεχόταν τη θέση του έλληνα πρέσβη στο Λονδίνο. Ήταν μια σοφή επιλογή των Βαυαρών (που ταυτόχρονα ήθελαν και να τον εξουδετερώσουν πολιτικά) γιατί οι Άγγλοι εκτιμούσαν πολύ τον Τρικούπη, ιδίως ο παντοδύναμος υπουργός Εξωτερικών, και αργότερα πρωθυπουργός, Λόρδος Πάλμερστον.
Όμως και πάλι ήρθε σε σύγκρουση και μάλιστα με τον ίδιο τον Όθωνα - και ανακλήθηκε το 1838. Αλλά επέστρεψε στο Λονδίνο ως πρέσβης το 1841 και παρέμεινε εκεί ώς το 1843 που θα επέστρεφε για να συμμετάσχει στην Εθνοσυνέλευση η οποία θα προετοίμαζε το Σύνταγμα του 1844. Συμμετείχε ως υπουργός Εξωτερικών και Παιδείας στην κυβέρνηση Μαυροκορδάτου που παρέμεινε το 1844 για τέσσερις μόλις μήνες στην εξουσία. Θα εμπλεκόταν πιο ενεργά στην πολιτική και θα ηγούνταν ουσιαστικά του φιλελεύθερου φιλοαγγλικού κόμματος μέχρι που θα συγκρουόταν με το ίδιο του το κόμμα, ακόμα και με τον Μαυροκορδάτο, επειδή ο τελευταίος ασκούσε σκληρή αντιπολίτευση στον Όθωνα (τον οποίον ο Τρικούπης στήριζε αλλά και προσπαθούσε να συνετίσει ασκώντας κριτική σε πολλές επιλογές του). Ξαναγύρισε στο Λονδίνο ως πρέσβης το 1849 και έμεινε εκεί ώς το 1862, οπότε και επέστρεψε μόνιμα στην Ελλάδα για λόγους υγείας.
Τα χρόνια που ζούσε στο Λονδίνο έκανε ό,τι μπορούσε για να πείσει τους Άγγλους να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στην Ελλάδα. Το 1853-7 εκδίδεται στο Λονδίνο το μεγάλο έργο του, η Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως σε τέσσερις τόμους (επανεκδίδεται με διορθώσεις το 1860-2). Τον Μάρτιο του 1864, το Ηνωμένο Βασίλειο θα παραχωρήσει τα Επτάνησα στο Βασίλειο της Ελλάδος. Ο Τρικούπης θα ζήσει τα τελευταία χρόνια του στην Αθήνα γράφοντας, συμβουλεύοντας, παρεμβαίνοντας, ως ιδιώτης πλέον, στα κοινά.
Το 1826, παντρεύτηκε την Αικατερίνη Μαυροκορδάτου, αδελφή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Ο γιος της Αικατερίνης Μαυροκορδάτου και του Σπυρίδωνα Τρικούπη, ο Χαρίλαος Τρικούπης, θα γινόταν ένας από τους κορυφαίους Έλληνες εκσυγχρονιστές πολιτικούς.
Ο Σπυρίδων Τρικούπης πέθανε στην Αθήνα τον Φεβρουάριο του 1873.
Η Επανάσταση και η Ευρώπη
Η Ιστορία του Σπυρίδωνα Τρικούπη είναι ένα από τα πρώτα ιστορικά έργα για την Επανάσταση του 1821, γραμμένο από έναν φιλελεύθερο διανοούμενο και πολιτικό αλλά και πρωταγωνιστή των γεγονότων, όχι απλώς αυτόπτη μάρτυρα. Η δική του ματιά είναι σαφέστατα φιλελεύθερη, εκσυγχρονιστική, δυτικότροπη, αλλά πρώτα απ’ όλα εθνική. Η ιστορία αυτή ωφέλησε και σε κάτι ακόμα: υποχρέωσε πολλούς αγωνιστές να απαντήσουν με επιστολές, υπομνήματα, απομνημονεύματα. Πλούτισε, δηλαδή, τις δικές μας πηγές με πολλούς τρόπους.
Καθώς προετοιμαζόμαστε για το 2021, τη μεγάλη επέτειο, αυτό το βιβλίο συνεισφέρει κάτι που για μένα είναι πολύτιμο. Η Ελληνική Επανάσταση δεν είναι απλώς μια ιστορία μαχών. Η Άλωση της Τριπολιτσάς, η μάχη στα Δερβενάκια και η ήττα στο Πέτα, η ναυμαχία του Γέροντα και η καταστροφή του αιγυπτιακού στόλου στο Ναβαρίνο είναι βέβαια αποφασιστικά γεγονότα, όπως και πλήθος άλλα. Καθώς όμως συμβαίνουν οι ηρωισμοί, οι προδοσίες και τα λάθη στο στρατιωτικό πεδίο, στο πολιτικό και το διπλωματικό παίζεται ένα παιχνίδι εξίσου σημαντικό. Γνωρίζουμε ελάχιστα γι’ αυτήν την ομάδα των ανθρώπων που δημιούργησαν τη νέα Ελλάδα. Που της έδωσαν από την αρχή μια σαφέστατη κατεύθυνση προς τη Δύση, προς τον συνταγματισμό, προς αυτό που θα ονομαστεί αργότερα φιλελεύθερη δημοκρατία. Η Λύντια Τρίχα στο βιβλίο της δεν αφηγείται μόνο τη ζωή του Σπυρίδωνα αλλά και δεκάδων άλλων νέων Ελλήνων που έχουν όλοι ένα κοινό χαρακτηριστικό. Είναι στενά συνδεδεμένοι πνευματικά, οικονομικά, πολιτικά με την Ευρώπη. Έχουν εμπειρίες και έχουν κάνει ταξίδια στα 20 και στα 30 τους που εντυπωσιάζουν και εκπλήσσουν – ελάχιστοι Έλληνες νέοι της ηλικίας τους σήμερα μπορούν να συγκριθούν μαζί τους. Τους οφείλουμε πολλά, το στοιχειώδες όμως είναι πρώτα να μάθουμε την ιστορία τους και να ακούσουμε τη φωνή τους να μας περιγράφει τι σχεδίαζαν, τι ονειρεύονταν, τι επιδίωκαν, πού απέτυχαν και τι έλπιζαν. Το βιβλίο της Λύντιας Τρίχα είναι ένα μεγάλο βήμα προς την εξόφληση αυτού του χρέους.
