Ευχαριστούμε από τα βάθη της καρδιάς μας όλα αυτά τα άτομα και τους οργανισμούς που είναι ειλικρινά και βαθιά Σαρλί... Λούζουμε με σκατά όλους τους άλλους που, ούτως ή άλλως, μας έχουμε γραμμένους. […] Το Charlie Hebdo, […] άθεο περιοδικό, […] έχει κάνει περισσότερα θαύματα από όλους τους αγίους και τους προφήτες μαζί. Το θαύμα για το οποίο είμαστε πιο περήφανοι είναι αυτό που κρατάτε στα χέρια σας - μια εφημερίδα ίδια με εκείνες που βγάζαμε μέχρι τώρα και συντροφιά με όλους εκείνους που την γράφανε.
Tο παραπάνω είναι απόσπασμα από το εκδοτικό σημείωμα του πρώτου τεύχους μετά τη σφαγή του διευθυντή, σκιτσογράφων, συνεργατών και φίλων του Charlie Hebdo, του «φύλλου των επιζώντων», όπως οι ίδιοι το χαρακτήρισαν. Και αποκαθιστά, σε μεγάλο βαθμό, την τάξη, επαναφέροντας τις λεπτομέρειες, που χάθηκαν λόγω του ομόθυμου χαρακτήρα της διαμαρτυρίας, στη μεγάλη διαδήλωση του Παρισιού και των άλλων πόλεων της Γαλλίας και της Ευρώπης (μόνο στην Ελλάδα οι ανάλογες διαδηλώσεις ήταν ολιγάνθρωπες). Ποιες είναι αυτές οι λεπτομέρειες; Η διεκδίκηση της ελευθερίας του λόγου χωρίς όρια και η καταγγελία της πολιτικής ορθότητας ως πολιτικού συντηρητισμού.
Το χιούμορ εντύπων όπως το Charlie Hebdo έρχεται από παλιά, από μια εποχή που διεκδικούσε το δικαίωμα στη βεβήλωση κάθε βεβαιότητας. Η σάτιρα αυτή άνθησε γύρω από τα γεγονότα του γαλλικού Μάη του 1968, αλλά δεν τα γέννησε ο Μάης – απλώς, η χειραφέτηση που τότε διεκδικήθηκε τους έδωσε τη δυνατότητα να ακμάσουν. Υπόσχονταν ένα χιούμορ βίαιο, άγριο, βλάσφημο, μισάνθρωπο, κακό, και δεν παρεξέκλιναν απ’ αυτό ακόμα κι όταν πολεμήθηκαν άγρια. Ταυτόχρονα, όμως, το Charlie Hebdo, το έντυπο του Ράιζερ και του Βολινσκί (των δυο πιο γνωστών στην Ελλάδα καλλιτεχνών κόμικς, που ξεπήδησαν από αυτή τη σχολή) δεν ήταν ένα περιοδικό που χρησιμοποίησε ως προκάλυμμα τη σάτιρα για να κάνει πολιτικές εκπτώσεις. Σε όλες τις φάσεις του, υπεράσπισε τη δημοκρατία, τις ελευθερίες και, παράλληλα, παρέμεινε ανεξάρτητο από πολιτικά ρεύματα και από συγκροτήματα Τύπου.
Παρά τις αποκλίσεις των καλλιτεχνών του χιούμορ, μεταξύ τους, το Charlie Hebdo δεν απέκλινε από τα μεγάλα ζητήματα δημοκρατίας που τέθηκαν στην Ευρώπη. Στη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας στην Ελλάδα, έκανε πολλά εντιτόριαλ για τη χώρα μας. Αλλά τα χρόνια της μεταπολίτευσης, όταν η Ελλάδα βρέθηκε στο επίκεντρο του ευρωπαϊκού εξαιρετισμού, δεν εξαιρέθηκε από την αυστηρή κριτική. Παράδειγμα, το Μακεδονικό, στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Και δεύτερο παράδειγμα, η στάση της χώρας μας υπέρ των επιλογών του καθεστώτος Μιλόσεβιτς, τη μακρά περίοδο της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας, η ανοχή (τουλάχιστον) του εγκλήματος στη Σρεμπρένιτσα και, ασφαλώς, η θέση που πήρε η ελληνική κυβέρνηση, με τη συνεπικουρία της ελληνικής κοινωνίας, στο τελευταίο επεισόδιο του δράματος, το επεισόδιο Κοσόβου – όταν ο Μιλόσεβιτς επιχείρησε να αλλοιώσει την πληθυσμιακή σύνθεση της περιοχής υπέρ των Σέρβων με αποτέλεσμα δυνάμεις του ΝΑΤΟ να βομβαρδίσουν το Βελιγράδι. (Σημείωση: Το 1995, Σέρβοι από τη Βοσνία σκότωσαν 8.300 βόσνιους μουσουλμάνους άνδρες και αγόρια στη Σρεμπρένιτσα. Στις επιχειρήσεις, που έγιναν με τη σιωπηλή ανοχή ολλανδικής φρουράς που δρούσε στην περιοχή για λογαριασμό του ΟΗΕ, συμμετείχαν και έλληνες εθελοντές. Για την ιστορία: η μεν ολλανδική κυβέρνηση μετά τον καταλογισμό ευθυνών στην ολλανδική φρουρά παραιτήθηκε, στη δε Ελλάδα, μολονότι υπήρξε, κατόπιν πιέσεων, υπόσχεση δικαστικής διερεύνησης της συμμετοχής στις σερβικές επιχειρήσεις, ουδέν εγένετο.)
Εντυπωσιασμένοι από την αναφανδόν στήριξη της ελληνικής κοινής γνώμης στον Μιλόσεβιτς, δυο προσωπικότητες του Charlie Hebdo, o τότε διευθυντής του Φιλίπ Βαλ (ο οποίος έγινε πρόεδρος του κρατικού σταθμού France Inter το 2009 και τον διαδέχτηκε ο δύστυχος Σαρμπ), συνοδευόμενος από τον Βολινσκί, ήρθαν στην Αθήνα για να ανιχνεύσουν, μέσω συνομιλιών με διακεκριμένους Έλληνες, τους λόγους της διαφοροποίησης. Ο Βαλ πήρε μερικές επί της ουσίας συνεντεύξεις όχι από πολιτικούς αλλά από ξεχωριστές προσωπικότητες, αναλυτές, γελοιογράφους και ευρύτερα διαμορφωτές της κοινής γνώμης (μεταξύ τους, ο Κώστας Μητρόπουλος, ο σκηνοθέτης Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο Γκασμέντ Καπλάνι και ο διευθυντής του περιοδικού Ο Πολίτης, Άγγελος Ελεφάντης). Και ο Βολινσκί έφτιαξε τα πορτρέτα των συνομιλητών του.
Το κείμενο που προέκυψε (δημοσιεύθηκε στο τεύχος 361, της 19ης Μαΐου 1999) επιβεβαίωνε τις ιδέες των Ευρωπαίων για τον ελληνικό εξαιρετισμό. Με εξαίρεση τον Καπλάνι, οι υπόλοιποι συνομιλητές του Βαλ υπερασπίζονταν τον Μιλόσεβιτς. Ακόμα και ο Άγγελος Ελεφάντης, τη συζήτηση με τον οποίο παραθέτω στη συνέχεια. Γράφει ο Βαλ:
[…] H σκηνή διαδραματίζεται σε μια μικρή καφετέρια, στη σκιά του λόφου του Λυκαβηττού, με θέα την Ακρόπολη. Όπως πολλοί καλλιεργημένοι Έλληνες της γενιάς του, είναι γαλλόφωνος. Είναι ξεκάθαρα της Αριστεράς. Βάζει αμέσως τα πράγματα στη θέση τους. «Αν ήμουν στη Σερβία θα ήμουν αντίπαλος του Μιλόσεβιτς. Αλλά λέω όχι στην εισβολή του ΝΑΤΟ. Το ΝΑΤΟ βρήκε πρόσχημα την υποτιθέμενη εθνοκάθαρση για να παρέμβει στη Γιουγκοσλαβία. Αλλά δεν έγινε ποτέ εθνοκάθαρση στη Γιουγκοσλαβία».
–Μα το Κόσοβο ζει εδώ και δέκα χρόνια κάτω από ένα απαρτχάιντ...
–Καθόλου. Ούτε εθνοκάθαρση ούτε απαρτχάιντ. Μπορούμε να μιλήσουμε για καταπίεση, για καταστολή, αλλά δεν είναι το ίδιο πράγμα.
–Αλλά είναι καταστολή σε μια βάση ρατσιστική!
–Καθόλου. Πρέπει απλώς να γίνουν σεβαστά τα δικαιώματα των μειοψηφιών, αλλά στα υπάρχοντα κράτη. Όχι νέα κράτη! Ούτε τουρκικό κράτος στη Μακεδονία ούτε στη Θράκη, ούτε ουγγαρέζικο στη Βοϊβοδίνα... Το μεγάλο πρόβλημα στη Βοσνία είναι ότι οι Μουσουλμάνοι θέλησαν να δημιουργήσουν ένα νέο κράτος. Ευθύνονται όλοι. Μόλις αγγίξεις το έδαφος, σημαίνει πόλεμος. Εκτός από την πώληση της Αλάσκας στους Αμερικανούς από τους Ρώσους, δεν γνωρίζουμε αλλαγή εδαφών χωρίς πόλεμο. Αυτό που κάνει ο Μιλόσεβιτς βέβαια είναι καταδικαστέο, αλλά είναι συνέπεια ενός πολέμου. Ο UCK είναι ψάρι στο νερό ανάμεσα στον πληθυσμό του Κοσόβου. Ο Μιλόσεβιτς αδειάζει το νερό για να πιάσει το ψάρι. Είναι ο πόλεμος. Το Σάββατο, έχω ραντεβού στον κύκλο Μπουρντιέ στο Παρίσι. Έστειλαν ένα χαρτί με την ημερήσια διάταξη: 1. Διακοπή των βομβαρδισμών. 2. Διακοπή της εθνοκάθαρσης. 3. Καταδίκη της εθνοκάθαρσης. Αρνούμαι να συζητήσω το 2 και το 3, διότι η εθνοκάθαρση δεν είναι παρά μια εφεύρεση της Μαντλέν Ολμπράιτ.
–Τι έχει να κερδίσει το ΝΑΤΟ απ’ αυτούς τους βομβαρδισμούς;
–Να εμποδίσει την Ευρωπαϊκή Ένωση να προχωρήσει, να υποτάξει τους Ευρωπαίους, και να αποδείξει πως δεν υπάρχει παρά μια δύναμη στον κόσμο, οι ΗΠΑ. Η επινόηση της εθνοκάθαρσης τους παρέχει μια δικαίωση ιδεολογική.
–Αλλά πώς εξηγείτε μια τέτοια πλειοψηφία του λαού: η ορθοδοξία, οι μνήμες του πολέμου;
–Ξέρετε, τα Βαλκάνια είναι πολύ μπερδεμένο. Υπάρχουν όλα αυτά, αλλά, κυρίως, η αίσθηση ότι αν η τοπική ισορροπία αλλάξει τα σύνορά μας απειλούνται. Στο Βορρά, η Ήπειρος, η Θράκη προς την Τουρκία... Αυτός ο πόλεμος μας αφορά πολύ περισσότερο απ’ ό,τι τους Πορτογάλους ή τους Γάλλους... Και η οικολογική καταστροφή. Οι βομβαρδισμοί στη Σερβία προκαλούν χημικά και ραδιενεργά νέφη που φτάνουν στην Ελλάδα. Επιπλέον, υπάρχουν σε μας 700.000 οικονομικοί μετανάστες, 10% του πληθυσμού. Τέλος, η κοινή γνώμη είναι κυρίως εναντίον των Γερμανών, των Άγγλων και των Αμερικανών. Δεν καταλαβαίνουμε πως εσείς, Γάλλοι, της χώρας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, μπλεχτήκατε μέσα σ’ αυτό. Επιπλέον εμείς, στην Ελλάδα, έχουμε μια κουλτούρα αντίστασης στο κράτος, κληρονομιά τεσσάρων αιώνων τουρκικής κατοχής. Εξ άλλου, από ένστικτο, οι Έλληνες είναι πάντα δίπλα στον πιο αδύναμο.
–Άρα θα έπρεπε να είστε με το μέρος των Κοσοβάρων...
Ο Βαλ δεν μπόρεσε να καταλάβει την Ελλάδα ούτε και μετά τη συνέντευξη με τον Άγγελο Ελεφάντη. Ωστόσο, ο Βολινσκί αποδείχθηκε μαζί του πολύ γενναιόδωρος. Και του έκανε ένα υπέροχο, μινιμαλιστικό πορτρέτο, να στρίβει ένα τσιγάρο, ενώ μπροστά του, στο τραπέζι, είχε τα βασικά σύνεργα της καθημερινότητάς του: ένα φλιτζάνι καφέ, το σακουλάκι με τον καπνό κι έναν φτηνό αναπτήρα.
Σημείωση: Το τεύχος 361 του Charlie Hebdo, της 19ης Μαΐου 1999, ανέσυρε από το προσωπικό του αρχείο και μου έθεσε ευγενικά υπ’ όψη ο συνεργάτης μας Δημήτρης Δημακόπουλος, τον οποίο και θερμά ευχαριστώ.
