Την ώρα που διάβαζα το βιβλίο της Χάρης Κατάκη, Το ημερολόγιο ενός θεραπευτή, το πρώτο ερώτημα που μου ήρθε στο νου είναι γιατί μας ελκύει μια αφήγηση Ψ διατυπωμένη συνήθως μέσα από μια προσωπική, βιωματική οπτική, που καταφέρνει να εκλαϊκεύσει τη θεωρητική γνώση. Το ερώτημα αυτό τέθηκε πολλές φορές με αφορμή την τεράστια επιτυχία που έχουν, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, τα βιβλία του Ίρβιν Γιάλομ. Εξ άλλου και βιβλία ελλήνων ψυχοθεραπευτών σκαρφαλώνουν τον τελευταίο καιρό στην κορφή με τις λίστες των μπεστ σέλερ ή σχετικές τηλεοπτικές σειρές, όπως πρόσφατα το InTreatment, μας μαγνητίζουν. Άραγε ελκύουν διότι είναι απλά, αλλά όχι απλοϊκά; Διότι είναι σαν να μιλάνε αποκλειστικά σε εμάς χωρίς να μας διδάσκουν; Διότι η σχέση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου εμφανίζεται σε μια ισότιμη βάση; Διότι μας γοητεύει η αναφορά σε ψυχολογικά προβλήματα που μπορούμε να κρυφοκοιτάξουμε και, ενδεχομένως, να ταυτιστούμε; Μήπως τελικά διότι μας ωθούν στην αναζήτηση του ίδιου μας του εαυτού, ιδιαίτερα σε μια εποχή μεγάλης ρευστότητας των κοινωνικών δεσμών; Ίσως όλες αυτές οι υποθέσεις αποτελούν απαντήσεις στο αρχικό μου ερώτημα. Και σίγουρα αιτιολογούν γιατί το βιβλίο της Κατάκη είναι ελκυστικό.
Παλαιότερα βιβλία της ίδιας συγγραφέως, όπως το Μωβ υγρό ή το Ήμερο φίδι του Θεού, είχαν αντίστοιχο ύφος με το τωρινό, όπου συμπλέκονται θεωρητικά ζητήματα, αποσπάσματα από ψυχοθεραπευτικές ομαδικές συνεδρίες και απόψεις για κοινωνικο-πολιτισμικές ελληνικές ιδιαιτερότητες. Αυτό όμως που ξεχωρίζει αυτή τη φορά είναι ότι όλα αυτά συγκροτούνται γύρω από έναν έντονο αυτοβιογραφικό πυρήνα. Η αυτοβιογραφία δεν είναι εύκολο είδος, και μάλιστα όταν πρόκειται για μια ψυχοθεραπεύτρια που αυτοβιογραφείται. Εξ άλλου, η ίδια, σε πολλά διαφορετικά σημεία του βιβλίου, ομολογεί τις δυσκολίες που συνάντησε, οι οποίες αφ’ ενός τη βασάνισαν, αφ’ ετέρου λειτούργησαν προκλητικά. Από το πρώτο κεφάλαιο που κτίζεται γύρω από τη γονική οικογένεια, όπου κυριαρχεί ο θαυμασμός προς τον πατέρα και οι ταυτίσεις μαζί του, έως το τελευταίο όπου καταθέτει με τόλμη προσωπικά αδιέξοδα, εσωτερικές αγωνίες αλλά και βαθύτερες αποδοχές, η Κατάκη κρατάει το προσωπικό νήμα και στη σκηνή της ζωής της ανεβαίνουν τα σημαντικά πρόσωπα από τα οποία πήρε και στα οποία έδωσε. Το να μιλήσεις για τον εαυτό σου απαιτεί θάρρος και συνεχή ακροβασία ανάμεσα στο να διευρύνεις ή να στενέψεις τα όρια. Προσωπικά, τα σημεία όπου αναδεικνύεται ένας εαυτός ευάλωτος και τρωτός με άγγιξαν περισσότερο από τα σημεία που αποπνέουν αυτάρκεια. Χωρίς να επιθυμώ να γλυστρήσω σε ψυχολογισμούς (το βιβλίο όμως μου το επιτρέπει) με βάση τόσο το ρητό όσο και το λανθάνον νόημα, η Κατάκη φαίνεται ότι καταθέτει έναν αγώνα ζωής να εναρμονίσει τα εύθραυστα στοιχεία της αυτοεικόνας της με αυτά της αυτάρκειας.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑΣ
Το βιβλίο όμως δεν ανήκει στο είδος της λογοτεχνικής αυτοβιογραφίας. Επιλέγεται η έκδοση του Ημερολογίου να συμπέσει με τα 30 χρόνια λειτουργίας του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρωπίνων Σχέσεων που ίδρυσε η συγγραφέας. Άρα, ο βασικός στόχος του αναστοχασμού στον οποίον επιδίδεται και των πτυχών της ζωής της που μας αποκαλύπτει είναι να νοηματοδοτήσουν και να νοηματοδοτηθούν από το ρόλο της θεραπεύτριας και τη συγκεκριμένη ομαδική θεραπευτική προσέγγιση που ακολουθεί. Συμπορεύεται με τους θεωρητικούς της οικογενειακής και ομαδικής θεραπείας που υιοθετούν το Μοντέλο Συστημικής Θεραπείας και το υπερασπίζεται με πάθος, σχεδόν με μεσσιανικό τρόπο, τόσο ως θεραπευτική τεχνική όσο και ως ολοκληρωμένη στάση ζωής. Η Κατάκη κατανοεί αλληλεπιδράσεις, δομικές και διαδραστικές λειτουργίες μέσα από μια ολιστική οπτική, μέσα από έναν «ευρυγώνιο φακό που έχει εμφυτεύσει στον εγκέφαλό της», όπως λέει η ίδια, ο οποίος ξορκίζει τους δικούς της διχασμούς και της προσφέρει ανακουφιστικές απαντήσεις σε σύμπλοκα προβλήματα.
Η συγγραφέας κάνει αναφορές στους πρωτοπόρους του κλάδου, όπως ο Ντον Τζάκσον, η Βιρτζίνια Σατίρ κ.ά. Αλλά τις καταβολές που τη διαμόρφωσαν τις πιστώνει στο δάσκαλό της, τον οποίον κατά έναν τρόπο αποφεύγει να ονομάσει, προτιμώντας να παραπέμπει σε αυτόν ως αρχετυπικό δάσκαλο. Ωστόσο, είναι φανερό ότι αναφέρεται στο Αθηναϊκό Κέντρο Μελέτης του Ανθρώπου, στο οποίο, με μεγάλη αφοσίωση, πιστώνει τον ρηξικέλευθο ρόλο που έπαιξε στα ελληνικά πράγματα.
Τα βασικά στοιχεία της προσέγγισής της είναι η μετακίνηση από την έννοια του εαυτού σε αυτή της σχέσης και της διαλεκτικής διαδικασίας. Είναι, όπως λέει ο KennethGergen, ο μετασχηματισμός της αφήγησης όπου το «εγώ» ως κεντρικός πρωταγωνιστής αντικαθίσταται από το «εμείς». Αφηγούμενοι το «εμείς» δεν είναι ποτέ απλό διότι, ενώ είναι συνεχώς παρόν, συχνά ανταγωνίζεται την πραγματικότητα του «εγώ». Μεγάλη πρόκληση συνιστά αυτή η μορφή του διαλόγου που είναι ελεύθερη από τη βαριά αποσκευή του περιχαρακωμένου υποκειμένου. Ένα άλλο εγγενές στοιχείο, σχετικό με το πώς βλέπει τη θεραπεία, είναι το «πλαίσιο αναφοράς» το οποίο λειτουργεί σαν αποκωδικοποιητής που βάζει σε τάξη τα ερεθίσματα τα οποία δεχόμαστε και τις αντιδράσεις μας σε αυτά. Κάθε ζωντανό σύστημα (είτε πρόκειται για το άτομο, για την οικογένεια ή οποιαδήποτε κοινωνική οντότητα) κατασκευάζει το δικό του γνωστικό σύστημα αυτοαναφοράς που το τοποθετεί στο περιβάλλον.
Τη χρήση αυτών των θεραπευτικών της εργαλείων την αναδεικνύει σε πληθώρα αποσπασμάτων από θεραπευτικές συνεδρίες και αφηγήσεις περιπτώσεων όπου της ζητήθηκε η θεραπευτική της συνδρομή. Αυτά τα μικρά κείμενα, διάσπαρτα μέσα στο βιβλίο, φέρνουν τον αναγνώστη κοντά στον ελκυστικό κόσμο των ψυχικών προβλημάτων και των θεραπευτικών παρεμβάσεων. Εξ άλλου, η θεραπευτική της προσέγγιση ακολουθεί σύγχρονα ρεύματα όπου ο θεραπευτής παραιτείται των προκατασκευασμένων ερμηνευτικών σχημάτων και αξιοποιεί τη γνώση του ίδιου του υποκειμένου που ζητάει βοήθεια. Αυτό ξέρει καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον τον εαυτό του και τη ζωή του. Η θεραπευτική συνθήκη δεν είναι γραμμική. Είναι διεργασία, όπου θεραπευόμενος και θεραπευτής διερευνούν από κοινού και συν-κατασκευάζουν τις δυνατότητες εξόδου από τα αδιέξοδα.
Την Κατάκη γοητεύουν οι συνδέσεις. Στο πλαίσια αυτής της αναζήτησης έχει επιδιώξει να εντοπίσει γέφυρες ανάμεσα στην ψυχική σφαίρα και τις θετικές επιστήμες. Η λειτουργία του εγκεφάλου τη γοητεύει σε σημείο που να πιστεύει ότι «αν κατανοήσουμε καλύτερα τον τρόπο που λειτουργεί ο εγκέφαλος, θα μπορέσουμε να αξιοποιήσουμε τις δυνατότητές του για να συνεχίσει η ανθρωπότητα την ανοδική της πορεία» (σελ. 185). Θα μπορούσε κανείς να αντιπαρατεθεί στην τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη στη λειτουργία του εγκεφάλου με το επιχείρημα ότι όλες οι προσπάθειες να συνδεθεί ο εγκέφαλος με ψυχολογικές διεργασίες εξαρτώνται από τις κοινωνικο-πολιτισμικά κατασκευασμένες αντιλήψεις περί εγκεφάλου. Και ενώ κάπως αυτοειρωνικά λέει ότι η επικύρωση των θετικών επιστημών την κάνει να αισθάνεται ασφαλέστερη, ίσως αυτό να μη στερείται αλήθειας.
ΠΙΣΤΗ
Όλο το κείμενο διαπερνά ένας ενθουσιασμός της Κατάκη γι’αυτό που κάνει. Χαρακτηριστικά γράφει, υπογραμμίζοντας με έμφαση:
Δεν μπορώ να σκεφτώ άλλο επάγγελμα από το οποίο να παίρνει κανείς πίσω τόσο μεγάλο ποσοστό της προσφοράς του. [...] Θεωρώ τον θεραπευτικό ρόλο μου ως την πιο πλούσια πηγή γνωστικού και συναισθηματικού πλούτου που έχω συσσωρεύσει κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής (σελ. 89).
Αυτή η πίστη στο αντικείμενο και η θετική διάθεση δεν μπορεί παρά να συμπαρασύρει τον αναγνώστη αλλά, φαντάζομαι, και τον θεραπευόμενο. Κλείνοντας το βιβλίο, απευθυνόμενη στον αναγνώστη, του λέει:
Εγώ, σ’ αυτό το βιβλίο ήθελα να μοιραστώ τις υπερβάσεις, τις ανατάσεις που γεμίζουν την ψυχή με φως. Τις εμπειρίες μου που επιβεβαιώνουν καθημερινά ότι είναι δυνατόν να νικήσουμε τους προσωπικούς και συλλογικούς μας δαίμονες. Που σφραγίζουν κάθε μέρα τη θέση μου ότι το παρελθόν μάς καθορίζει αλλά δεν μας καταδικάζει. (σελ 348)
Τελειώνω, με ένα σχόλιο που αφορά τον τίτλο. Γιατί δεν χρησιμοποιείται ο τίτλος: Το ημερολόγιο μιας θεραπεύτριας; Απαντά η Χάρις Κατάκη, αποκαλύπτοντας ότι ήταν το πρώτο παιδί μιας οικογένειας που περίμενε γιο και απέκτησε κόρη. Έτσι, πήρε τη θέση του αγοριού που δεν γεννήθηκε: «Αν δεν έχουμε αποκτήσει γιο, πρέπει να τον κατασκευάσουμε» (σελ. 157).
Δεν έρχεται όμως μια στιγμή που τις κατασκευές αυτές τις αποδομούμε;
YouTube
