Ο Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου είχε γεννηθεί στην Πάτρα το 1912. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Aθηνών, στη Σορβόνη και στο College de France. Aνακηρύχθηκε Διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1939), Docteur es Lettres (doctorat d'Etat, 1956). Aφού δίδαξε σε ιδιωτικό σχολείο, εργάσθηκε ως ερευνητής στο Eπιστημονικό Ίδρυμα Eρευνών της Γαλλίας (C.N.R.S, 1951-1954) και ως διευθυντής ερευνών στο Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών (1954-1959). Tο 1959 εξελέγη και το 1960 διορίστηκε τακτικός καθηγητής της αρχαίας ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, θέση από την οποία απομακρύνθηκε το 1967 από το δικτατορικό καθεστώς, και στην οποία επανήλθε το 1974. Το διάστημα της υποχρεωτικής αργίας του στην Ελλάδα, από το 1970 έως το 1975, δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Lyon II. Συνταξιοδοτήθηκε το 1979.
Διετέλεσε κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής (1965-1966), αντιπρόεδρος του Δ.Σ. του Eθνικού Θεάτρου Bορείου Eλλάδος (1964-1967), πρόεδρος της Association Lyonnaise d'Etudes Anciennes (1974), πρόεδρος της Eλληνικής Eπιτροπής Iστορικών Eπιστημών (1978-1985), μέλος της Διεθνούς Eπιτροπής Iστορικών Eπιστημών (1978-1985), ιδρυτής και διευθυντής του Kέντρου Eλληνικής και Pωμαϊκής Aρχαιότητος στο Eθνικό Ίδρυμα Eρευνών (1979-1992), μέλος του Δ.Σ. του Eθνικού Iδρύματος Eρευνών (1992-1995), πρόεδρος του Iδρύματος Eλληνικού Πολιτισμού (1993-1995), επίσης εκ των συνδιευθυντών του δευτέρου τόμου της Iστορίας της Aνθρωπότητας της U.N.E.S.C.O., και πρόεδρος του Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών.
Υπήρξε μέλος της Accademia dei Lincei και αντεπιστέλλον μέλος της Accademia Pontaniana και της Academie des Inscriptions et Belles Lettres και διετέλεσε Πρόεδρος της Aκαδημίας (1992). Είχε δημοσιεύσει άρθρα σε ελληνικά και ξένα περιοδικά και σε συλλογικά έργα, είχε παρουσιάσει ανακοινώσεις σε Aκαδημίες και είχε συνεργασθεί με πολλά εκτενή κεφάλαια στην Ιστορία του Eλληνικού Έθνους της Eκδοτικής Aθηνών.
Ένα από τα μνημειώδη έργα του είναι η μονογραφία του Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν τουρκοκρατίαν (1715-1821), έργο που ολοκληρώθηκε το 1937, πρωτοκυκλοφόρησε δύο χρόνια αργότερα και, εν μέσω της μεταξικής δικτατορίας, προκάλεσε ορυμαγδό αντιδράσεων ακόμη κι όταν κατατέθηκε ως διδακτορική διατριβή στη Φιλοσοφική Σχολή.
ΕΝΑ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΣ ΕΡΓΟ
Σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό Βασίλειο Πετράκο, ο οποίος παρουσίασε την επανέκδοση του βιβλίου τον Απρίλιο του 2013, «το 1934 ο Μιχαήλ Σακελλαρίου είχε δημοσιεύσει στη Νέα Εστία το "Τέλος της επαναστάσεως της Σάμου" στη δημοτική, με αποτέλεσμα να εξαγριώσει τον φιλόλογο Εμμανουήλ Κυριτσόπουλο. Αυτό δεν ξεχάστηκε και στην κρίση της διατριβής, σε συνδυασμό με το καινοφανές της σύνθεσής της, απορρίφθηκε, μιας και ο Σακελλαρίου πρόταξε ως αιτία της επανάστασης τον οικονομικό παράγοντα. Ταυτόχρονα δεν ανέφερε τον κλήρο και την παιδεία, αλλά ούτε και την εθνική συνείδηση των Ελλήνων».
Ως συνέπεια των παραπάνω, ο Σακελλαρίου κατηγορήθηκε για ροπή στον ιστορικό υλισμό. «Δεν ήταν επιστημονική αντίρρηση» σημείωνε ο Πετράκος, «αλλά πνευματική, κοινωνική και πολιτική στάση ενός κόσμου που προάσπιζε την εξουσία. Το βιβλίο του υπήρξε πρωτοπόρο και εξακολουθεί να είναι πρωτοπόρο. [...] Καινοτόμησε και αυτό φαίνεται μεταξύ άλλων στη διάρθρωση και την οικονομία στην πραγμάτευση του θέματος, που αρθρώνεται σε δύο μέρη (πέντε και επτά κεφάλαια) και τρία παραρτήματα. Από θεματογραφική άποψη πραγματεύεται την οικονομία, την κοινωνία, τη δημογραφία, την οθωμανική διοίκηση, την ελληνική αυτοδιοίκηση, τις σχέσεις μεταξύ των συνοίκων Οθωμανών και Ελλήνων, την ενδοελληνική κοινωνική διαστρωμάτωση και τις συναφείς ταξικές τριβές. Επίσης, το φαινόμενο της ελληνικής εθνοαπελευθερωτικής επαναστατικότητας και τις ένοπλες συγκρούσεις.
Το έργο πρόσφερε πολλά νέα δεδομένα και πρωτότυπα πορίσματα, τα οποία επιβεβαιώθηκαν από νεότερες έρευνες, βασιζόμενες σε διαφορετικές πηγές. Οπως αναφέρει ο ίδιος ο Σακελλαρίου: «Το 1939 αγνοούσαμε περίοδο της ελληνικής ιστορίας σπουδαιοτάτην. Την Τουρκοκρατίαν. Μέχρι τότε είχε απασχολήσει μερικούς ενθουσιώδεις ερασιτέχνες, οι οποίοι πρόσφεραν πολλά, αλλά τους έλειπε η μέθοδος και η κριτική».
«Αυτά που σήμερα μας φαίνονται αυτονόητα στην ιστορική επιστήμη, τότε στην Ελλάδα ήταν καινοφανή γιατί επικρατούσε η νεοκαντιανή θεωρία ότι η ιστορία ασχολείται με τα μοναδικά και τα ανεπανάληπτα», σημείωνε στην ίδια ομιλία του ο Βασίλειος Πετράκος. Και συμπλήρωνε:
[Ο Σακελλαρίου] δημιούργησε παράδοση ιστοριογραφίας της νεότερης Ελλάδος. Χάραξε μέθοδο ιστορική, η οποία θα κυριαρχούσε στην Ελλάδα μία γενιά αργότερα. Διέλυσε νοσηρούς μύθους και ανέδειξε την αλήθεια, που υπήρξε και εξακολουθεί να είναι πρώτο μέλημά του.
ΤΙ ΣΥΝΕΙΣΕΦΕΡΕ
Τα χαρακτηριστικά της πρωτότυπης συνεισφοράς του Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου περιγράφει συνοπτικά ο καθηγητής Πασχάλης Κιτρομηλίδης:
[...]Οποιος ξεφυλλίζει τις συμβολές του Μ. Β. Σακελλαρίου στην ιστορική μελέτη της κοινωνίας και του πολιτικού βίου του νέου ελληνισμού (Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν Τουρκοκρατίαν, Η απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και τώρα η μονογραφία για τον Γ. Λογοθέτη Λυκούργο [σσ. κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόοσεις Κρήτης], καθώς και η δίτομη συναγωγή Θέματα νέας ελληνικής ιστορίας) συνειδητοποιεί τι έχασε η ιστοριογραφία του νέου ελληνισμού από τη στροφή του προς την αρχαία ιστορία, εξ αιτίας της μισαλλόδοξης πολεμικής που δέχθηκε ως νέος ιστορικός για την πρωτοτυπία και την τόλμη της επιστημονικής προσέγγισής του. Κέρδισε από τη στροφή αυτή η ιστοριογραφία του αρχαίου ελληνισμού, η απώλεια όμως για την καχεκτική ιστοριογραφία του νέου ελληνισμού κατά τη γνώμη μου υπήρξε μια πραγματική επιστημονική τραγωδία. Πολλά ενδεχόμενα έρχονται στον νου του παρατηρητή της πνευματικής ζωής της χώρας όταν σκέπτεται τι θα μπορούσε να είχε κερδηθεί από τη σταθερή και επιβλητική παρουσία του Μ. Β. Σακελλαρίου στη σπουδή του νέου ελληνισμού, κυρίως, θα έλεγα, μια λιγότερο φατριαστική προσέγγιση στη διαπραγμάτευση της ιστορικής γνώσης, ένας μεγαλύτερος σεβασμός των κανόνων και των αρχών της επιστημονικής δεοντολογίας και μια σοβαρή ιεράρχηση της θεματολογίας που θα έπρεπε να καθοδηγεί τις έρευνές μας. (Το Βήμα, 13/07/2014)
Περί της μεθόδου του, εξ άλλου, ο Δημήτρης Δημητρόπουλος σημειώνει τα εξής:
Στον πρόλογο της μελέτης (για τον Ιμπραήμ) που είχε ήδη ετοιμάσει το 1942 [...] ο Μ. Σακελλαρίου επεσήμανε τη σημασία που έχει η χρησιμοποίηση των αρχειακών ντοκουμέντων σε συνάρτηση και συνάφεια με τις αφηγηματικές πηγές. Το βάσιμο αυτό επιχείρημα θα πρέπει ενδεχομένως να συνδυαστεί και με μία πιο προσωπική διάσταση: την τοτινή ανάγκη του συγγραφέα να απαντήσει στους επικριτές του με ένα έργο τόσο προσηλωμένο στην εξαντλητική επεξεργασία των αρχειακών πηγών που να υπερακοντίζει τις ενστάσεις τους. (Τα Νέα, 10/3/2012)
Η ΒΑΣΙΚΗ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ
Το έργο του Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου είναι πλούσιο και ποικίλο. Τα έργα του αναφοράς είναι τα εξής:
•H Πελοπόννησος κατά την δευτέραν τουρκοκρατίαν (1715-1821) (Bραβείο της Aκαδημίας Aθηνών, Aθήνα 1939, νέα έκδοση: Ηρόδοτος 2012)
•La migration grecque en Ionie (Aθήνα, 1958)
•Peuples prehelleniques d'origine indo-europeenne (Aθήνα 1977)
•Les Proto-grecs (Aθήνα 1980)
•The Polis-State, Definition and Origin (Aθήνα 1989, και σε ελληνική μετάφραση: Πόλις, ένας τύπος αρχαίου ελληνικού κράτους, Mορφωτικό Ίδρυμα Eθνικής Tραπέζης, Aθήνα 1999)
•Between Memory and Oblivion, The Transmision of Early Greek Historical Traditions (Aθήνα 1991)
•H Aθηναϊκή δημοκρατία (Hράκλειο 1999, 2000, 2004)
•Φοιτητικές και μεταφοιτητικές εμπειρίες (1928-1944): Συμβολή από υποκειμενική σκοπιά στην ιστορία μελετών της νεοελληνικής ιστορίας (Μυρμιδόνες, 2010)
•Θέματα νέας ελληνικής ιστορίας, δυο τόμοι (Ηρόδοτος, 2011)
•Η απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο καταλύτης για την αποδιοργάνωση της Ελληνικής Επανάστασης (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2012)
•Ένας συνταγματικός δημοκράτης ηγέτης κατά την επανάσταση του '21 (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2014)
Έχει επίσης επιμεληθεί την έκδοση των συλλογικών έργων: Mακεδονία (Eκδοτική Aθηνών 1982), Ποικίλα (Mελετήματα 10, 1990), Academie d'Athenes, Unesco, History of Mankind/Histoire du developpement scientifique et culturel de l'Humanite, τόμ. II (1996).
ΣΤΗΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑ
Ο Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου από το 1983 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στον κλάδο της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας, το 1992 μάλιστα διατέλεσε πρόεδρός της. Υπήρξε κριτικός σε επί μέρους δραστηριότητες ή τοποθετήσεις της Ακαδημίας, ωστόσο σε γενικές γραμμές, δημοσίως, εξήρε την αξία του συνόλου των ακαδημαϊκών που τη στελεχώνουν. Δήλωνε, προσφάτως, στη δημοσιογράφο Μαργαρίτα Πουρνάρα:
Με στεναχωρεί μια εξίσωση: η αξία της Ακαδημίας είναι μικρότερη του αθροίσματος της αξίας των μελών της. Με τούτο δεν θέλω να πω ότι οι ακαδημαϊκοί κοιτούν την προσωπική τους φιλοδοξία, αλλά ότι λείπει από τη χώρα μας το πλέγμα εκείνων των παραγόντων που θα αναδείξει το έργο του θεσμού εν συνόλω, όπως γίνεται στο εξωτερικό. Πρέπει να σας πω ότι ποτέ άλλοτε η Ακαδημία δεν είχε τόσο λαμπρά μυαλά όσο σήμερα και αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι πολλά από τα τακτικά μας μέλη είναι αντεπιστέλλοντα σε Ακαδημίες του εξωτερικού. Δυστυχώς είμαστε μια πνευματική κοινότητα στην Ελλάδα δίχως πεποίθηση, δίχως νεύρο. Δίχως θερμοκοιτίδες για να καλλιεργηθεί το πνευματικό έργο. (Καθημερινή, 08/12/2013)
Η κηδεία του Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου θα γίνει την Τρίτη 19/8 στις 10 το πρωί, στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.
