Τον Απρίλιο του 2019, ο επιχειρηματίας, ηθοποιός και σόουμαν Βολοντίμιρ Ζελένσκι εξελέγη έκτος πρόεδρος της Ουκρανίας με ποσοστό λίγο κάτω από το 75% των ψήφων, ποσοστό ρεκόρ. Στις 20 Μαΐου 2019, όταν ανέλαβε την προεδρία στα 41 του, ο Ζελένσκι ήταν επίσης ο νεότερος αρχηγός κράτους στην ιστορία της χώρας του – κι η νεότητά του ήταν καθοριστικός παράγων της εκλογικής επιτυχίας του.
Το φθινόπωρο του 2024, ο Ζελένσκι φαίνεται πολύ μεγαλύτερος. Οι εκφράσεις του προσώπου του και οι χειρονομίες του έχουν χάσει την προηγούμενη ελαφρότητά τους. Σε αντίθεση με πριν από το 2022, ο πρόεδρος δεν κάνει σχεδόν καθόλου αστεία. Το χαμόγελό του έχει γίνει πιο σκληρό. Ο Ζελένσκι δεν υποφέρει απλώς, όπως όλοι οι Ουκρανοί, από τον πόλεμο.
Ο πρώην σόουμαν φέρει το βάρος της ηγεσίας ενός έθνους που αντιμετωπίζει μια υπαρξιακή απειλή. Από το 2022, οι εκπρόσωποι της Ρωσίας έχουν επανειλημμένα καταστήσει σαφές ότι απορρίπτουν την ύπαρξη των Ουκρανών ως ανεξάρτητης πολιτιστικής κοινότητας και κρατικού έθνους. Οι τεράστιοι πόροι τού μακράν μεγαλύτερου σε έκταση κράτους στον κόσμο εδώ και δυόμισι χρόνια διατίθενται για την επίτευξη αυτού του στόχου. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Ζελένσκι πρέπει να λαμβάνει κάθε εβδομάδα ηθικά δύσκολες και συχνά αντιδημοφιλείς αποφάσεις. Το κύριο καθήκον του σήμερα είναι να πείσει τους συμμάχους της Ουκρανίας να μην εγκαταλείψουν τη χώρα, να της παρέχουν επάρκεια σε όπλα και χρηματοδοτήσεις.
Πρώην υφιστάμενοί του περιγράφουν τον Ζελένσκι ως έναν άνθρωπο που μαθαίνει εύκολα, έχει κοφτερό μυαλό και λαμβάνει γρήγορα αποφάσεις. Παρ’ όλες τις αλλαγές, δείχνει την ανυποχώρητη αποφασιστικότητά του, όμοια όπως ακριβώς και την πρώτη ημέρα του πολέμου. Αλλά σήμερα, ο Ζελένσκι είναι πιο βαρύς απ’ όσο στην αρχή της θητείας του. Το 2019, ανακοίνωσε στην εναρκτήρια ομιλία του στο Κοινοβούλιο: «Τα επόμενα πέντε χρόνια, αγαπητοί Ουκρανοί, θα κάνω τα πάντα για να σταματήσετε να κλαίτε». Σήμερα, όλα αφορούν αποκλειστικά τη γυμνή επιβίωση.
Είναι νόμιμη η εξουσία του Ζελένσκι;
Η κανονική θητεία του Ζελένσκι ως προέδρου έληξε πέντε χρόνια μετά τις εκλογές, τον Μάιο του 2024. Ωστόσο, η ουκρανική νομοθεσία –όπως και άλλων χωρών– δεν προβλέπει εθνικές εκλογές σε περιόδους πολέμου. Μια πανεθνική δημοσκόπηση που διεξήχθη τον Φεβρουάριο του 2024, όταν θα έπρεπε να είχε ξεκινήσει η προεκλογική εκστρατεία, έδειξε ότι το 67% των ερωτηθέντων απέρριπτε τις προεδρικές εκλογές σε καιρό πολέμου.
Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι οι Ουκρανοί εκτιμούν τον πρόεδρό τους λόγω της αντίστασής του στη ρωσική επιθετικότητα και των διεθνών προσπαθειών του για την υποστήριξη της Ουκρανίας. Παρ’ όλα αυτά, η δημοτικότητα του Ζελένσκι, η οποία είχε αυξηθεί κατακόρυφα την άνοιξη του 2022, τα τελευταία δύο χρόνια έχει μειωθεί. Σε έρευνα που έγινε στα τέλη Μαΐου 2024, το 56% αξιολόγησε θετικά την πορεία του Ζελένσκι, ενώ το 37% αποδοκίμασε πλήρως ή εν μέρει το έργο του. Περίπου οι μισοί Ουκρανοί επικρίνουν επίσης το γεγονός ότι ο πρόεδρος δεν έχει εκπληρώσει όλες τις προεκλογικές του υποσχέσεις. Πολλοί θεωρούν αιτία γι’ αυτό ορισμένα διεφθαρμένα ή ανίκανα άτομα στην ομάδα του. Άλλοι αποδίδουν την αποτυχία στην πλήρη ρωσική εισβολή από το 2022 (31%), στην απειρία του Ζελένσκι (27%) και στην επιρροή των ολιγαρχών (26%).
Ο επικοινωνιολόγος
Ως πρώην διασκεδαστής, ο Ζελένσκι αποδείχθηκε εξαιρετικός επικοινωνιολόγος εντός και υπέρ της χώρας του, ιδίως κατά τον πρώτο χρόνο της εισβολής πλήρους κλίμακας. Μετά την έναρξη του πολέμου πλήρους κλίμακας στις 24 Φεβρουαρίου 2022, χρησιμοποίησε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ακόμη πιο ενεργά από ό,τι πριν για να επικοινωνήσει απευθείας με το λαό του και το εξωτερικό. Ποτέ δεν τέθηκε θέμα φυγής του από την Ουκρανία. Αντιθέτως: ο πρόεδρος και η ομάδα του βιντεοσκοπήθηκαν επιδεικτικά μπροστά από την έδρα της κυβέρνησης στο Κίεβο. Στην Ουκρανία, η σχεδόν καθημερινή βιντεοσκοπημένη επικοινωνία του αρχηγού του κράτους δημιουργεί την αίσθηση μιας κοινότητας αγώνα και πεπρωμένου μεταξύ της πολιτικής ελίτ και του ευρύτερου πληθυσμού.
Οι εμφανίσεις του Ζελένσκι στη διεθνή σκηνή και ενώπιον των εθνικών Κοινοβουλίων πολλών χωρών έχουν γίνει θρυλικές. Περιέργως, σε αυτό το πλαίσιο, η ομιλία του Ζελένσκι στο ισραηλινό Κοινοβούλιο (Κνεσέτ) τον Μάρτιο του 2022 θεωρείται μία από τις πιο αδύναμες εμφανίσεις του από πλευράς εξωτερικής πολιτικής και ρητορικής. Αυτό συμβαίνει παρότι ο Ζελένσκι είναι εβραϊκής καταγωγής και από την πλευρά της μητέρας του όσο από την πλευρά του πατέρα του και παρότι χάθηκαν πολλά μέλη της οικογένειάς του στο Ολοκαύτωμα.
Ενώ ο Ζελένσκι συνεχίζει να επικοινωνεί με επιτυχία με το ξένο κοινό έως σήμερα, οι επικοινωνιακές πρακτικές του στη χώρα του δέχονται όλο και περισσότερες επικρίσεις, από το 2023 και μετά. Ουκρανοί δημοσιογράφοι τον κατηγορούν ότι μιλάει πολύ σε ξένα και όχι σε ουκρανικά μέσα ενημέρωσης και ότι αποφεύγει δύσκολα θέματα όπως η στρατιωτική κινητοποίηση ή η ενεργειακή ασφάλεια. Η κορυφαία ουκρανική εφημερίδα, Ukrainska Pravda, αντιμετώπισε εχθρική συμπεριφορά από τον πρόεδρο στην τελευταία του συνέντευξη Τύπου στις 27 Αυγούστου εξαιτίας μιας ερώτησης για τη συνοδεία του.
Επίσης, κατηγορήθηκε στην Ουκρανία για επιλογές βιτρίνας όσον αφορά τον τελευταίο ολοκληρωμένο κυβερνητικό ανασχηματισμό στις αρχές Σεπτεμβρίου 2024. Ο Ζελένσκι μίλησε για ανανέωση και τόνισε: «Είναι πολύ σημαντικό τα κυβερνητικά θεσμικά όργανα να λειτουργούν τώρα όσο το δυνατόν πιο ενεργά – ακόμη πιο ενεργά από ό,τι πριν. Σε όλα τα επίπεδα». Ωστόσο, οι νέοι υπουργοί δεν είναι νέα πρόσωπα. Οι περισσότεροι από αυτούς κατείχαν προηγουμένως υψηλές θέσεις στην κυβέρνηση, στην προεδρική διοίκηση ή στις περιφερειακές διοικήσεις. Ορισμένοι υπουργοί που απολύθηκαν από την κυβέρνηση μετακινήθηκαν στο προεδρικό γραφείο, κερδίζοντας αντί να χάσουν πολιτική επιρροή. Τέτοιες ανακολουθίες μεταξύ ρητορικής και πρακτικής τροφοδοτούν δυσπιστία.
Ο Ζελένσκι και το περιβάλλον του
The Iron General είναι ένα πρόσφατα δημοσιευμένο βιβλίο για τον πρώην αρχιστράτηγο των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων, Βαλέρι Ζαλούζνι (τη στρατιωτική σταδιοδρομία του Ζαλούζνι την περιγράφει η σύμβουλός του σε θέματα στρατηγικής επικοινωνίας, Λουντμίλα Ντολχανόβσκα. Σύμφωνα με την Ντολχανόβσκα, ο Zαλούζνι επικοινωνούσε ελάχιστα με τα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης κατά τη διάρκεια της διοίκησής του, προκειμένου να αποφύγει τη σύγκρουση με τον πρόεδρο, ο οποίος είχε διορίσει τον σχετικά νεαρό υποστράτηγο ως αρχιστράτηγο το 2021. Το προεδρικό γραφείο παρακολουθεί διαρκώς τις αξιολογήσεις και θέλει να διασφαλίσει ότι δεν υπάρχει πολιτικός ανταγωνισμός για τον εν ενεργεία πρόεδρο. Παρ’ όλα αυτά, η δημοτικότητα του Ζαλούζνι έχει αυξηθεί ραγδαία από την έναρξη της μεγάλης εισβολής της Ρωσίας το 2022, παρά το χαμηλό προφίλ του στα μέσα ενημέρωσης. Πολλοί μάλιστα υποψιάζονται ότι αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο ο Ζαλούζνι απολύθηκε από τη στρατιωτική υπηρεσία τον Φεβρουάριο του 2024 και στάλθηκε στο Λονδίνο, πρεσβευτής της Ουκρανίας.
Σύμφωνα με ορισμένες δημοσιογραφικές θεωρίες, ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Ντμίτρο Κουλέμπα είχε επίσης αναπτύξει τη δική του λαϊκή εικόνα κατά τη διάρκεια της θητείας του 2020-2024. Ο Κουλέμπα είχε επίσης αποκτήσει υπερβολική δημοσιότητα, γι’ αυτό και αντικαταστάθηκε. Ωστόσο, ο Κουλέμπα τείνει να απολαμβάνει ιδιαίτερα υψηλή αναγνώριση στο εξωτερικό και όχι στο εσωτερικό και –σε αντίθεση με τον Ζαλούζνι– δεν είναι μια άνω του μέσου όρου δημοφιλής φιγούρα εντός της Ουκρανίας. Είναι περισσότερο ένας δημόσιος διανοούμενος παρά μια δυνητική φωνή του λαού. Έπειτα από τεσσεράμισι χρόνια ως υπουργός Εξωτερικών, ο Κουλέμπα είχε επίσης τη δεύτερη μεγαλύτερη θητεία σε αυτό το κρατικό αξίωμα. Από αυτή την άποψη, ο Κουλέμπα ξεπερνιέται μόνο από τον πρώην υπουργό Εξωτερικών Πάβλο Κλίμκιν και τη θητεία του που ήταν λίγο πάνω από πέντε χρόνια από το 2014-2019.
Η νέα ηγεσία της χώρας
Η ανάληψη της εξουσίας από τον Ζελένσκι το 2019 ήταν πλήρης, καθώς ήταν ο πρώτος πρόεδρος της Ουκρανίας το κόμμα του οποίου κέρδισε επίσης την απόλυτη πλειοψηφία στο ουκρανικό Κοινοβούλιο (Verkhovna Rada). Αυτό επέτρεψε αρχικά στον Ζελένσκι να αγνοήσει την αντιπολίτευση. Ωστόσο, η παράταξη του προεδρικού κόμματος Υπηρέτες του Λαού, στη συνέχεια, διαλύθηκε. Νέες εκλογές δεν είναι δυνατές από το 2022 λόγω του στρατιωτικού νόμου. Ως εκ τούτου, όπως και οι προκάτοχοί του, ο Ζελένσκι είναι τώρα αναγκασμένος να αναζητά πλειοψηφίες για νόμους μέσω περιστασιακών συμμαχιών.
Η πιο αμφιλεγόμενη φιγούρα στον κύκλο του Ζελένσκι σήμερα είναι ο Αντρίι Γέρμακ, επικεφαλής του προεδρικού γραφείου από τον Φεβρουάριο του 2020. Με την πάροδο των ετών, η ουκρανική ηγεσία αντιμετωπίζει όλο και περισσότερες επικρίσεις ότι ο Γέρμακ συγκεντρώνει την εξουσία στα χέρια του – τουλάχιστον κατά την κρίση πολλών δημοσιογράφων και σχολιαστών. Ο Γέρμακ ισχυρίζεται ότι κάνει μόνο ό,τι του λέει ο πρόεδρος και ο Ζελένσκι επιβεβαίωσε τον ισχυρισμό αυτό. Ωστόσο, υπάρχει μια αυξανόμενη αντίληψη στην Ουκρανία ότι ένας μη εκλεγμένος δημόσιος υπάλληλος έχει γίνει ο μυστικός κυβερνήτης της Ουκρανίας.
Ο μεγάλος κυβερνητικός ανασχηματισμός τον Σεπτέμβριο του 2024 ερμηνεύεται επίσης ως εδραίωση της επιρροής του Γέρμακ στα όργανα της εξουσίας. Ο ερευνητής δημοσιογράφος Γιούρι Νικολόφ έγραψε για τον τελευταίο ανασχηματισμό του υπουργικού συμβουλίου: «Σήμερα, κανείς δεν μιλάει για το τίνος [δηλαδή τίνος ολιγάρχη] είναι, ποιος διορίζει ποιον ή ποιος ελέγχει τις [χρηματικές] ροές. Οι συζητήσεις περιστρέφονται πλέον μόνο γύρω από το βαθμό πίστης στον Γέρμακ». Κάποιοι πάντως μπορεί να θεωρούν ευπρόσδεκτη εξέλιξη τη μείωση της επιρροής των ανταγωνιστικών μεταξύ τους μεγιστάνων των επιχειρήσεων ως αποτέλεσμα της συγκέντρωσης της εξουσίας.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, η επαγγελματική εμπειρία δεν φαίνεται να παίζει ρόλο στους διορισμούς. Για παράδειγμα, ο διπλωμάτης και πρώην υπάλληλος του προεδρικού γραφείου Μικόλα Τοχίτσκιβ διορίστηκε υπουργός Πολιτισμού και Στρατηγικών Επικοινωνιών, παρότι δεν έχει σχεδόν καμία εμπειρία στον πολιτιστικό τομέα. Ο Βιτάλι Κόβαλ, ο οποίος μετακινήθηκε από το Ταμείο Κρατικής Περιουσίας για να τεθεί επικεφαλής του Υπουργείου Γεωργίας, απέκτησε τουλάχιστον κάποια εμπειρία στον αγροτικό τομέα ως επικεφαλής επί πέντε έτη μιας γεωργικής εταιρείας που δραστηριοποιείται στην εμπορία σιτηρών.
Η απόλυση του επικεφαλής της κρατικής εταιρείας ενέργειας Ukrenergo Βολοντίμιρ Κουντρίτσκιβ είναι ίσως η πιο αμφιλεγόμενη απόφαση για θέματα προσωπικού κρατικών επιχειρήσεων των τελευταίων εβδομάδων. Ο Κουντρίτσκιβ θεωρείται ικανός εμπειρογνώμονας που δημιούργησε μια διαφανή κρατική εταιρεία και συνεργάστηκε αποτελεσματικά με δυτικούς εταίρους. Το ερώτημα τώρα είναι αν ο διάδοχός του θα μπορέσει να καλύψει αυτό το κενό.
Από την άλλη πλευρά, ορισμένοι από τους νέους υπουργούς που διορίστηκαν τον Σεπτέμβριο έχουν επαινεθεί στον ουκρανικό Τύπο για τις οργανωτικές τους ικανότητες. Σε αυτούς περιλαμβάνεται ο Χέρμαν Σμετάνιν, πρώην επικεφαλής της κρατικής εταιρείας όπλων Ukroboronprom, ο οποίος διορίστηκε υπουργός για την ανάπτυξη των στρατηγικών βιομηχανιών. Ο Ολεξέι Κουλέμπα (καμία σχέση με τον Ντμίτρο Κουλέμπα), πρώην αναπληρωτής επικεφαλής του Προεδρικού Τμήματος Περιφερειακής Πολιτικής, με καλή φήμη, διορίστηκε υπουργός Δημοτικής Ανάπτυξης, Εδαφών και Υποδομών.
Η Ιρίνα Βερετσούκ μετακινήθηκε, από τη θέση της αναπληρώτριας πρωθυπουργού και υπουργού για την επανένταξη των κατεχόμενων εδαφών, στο γραφείο του προέδρου, υπεύθυνη κοινωνικών θεμάτων. Είναι μία εκ των λίγων υπαλλήλων της ουκρανικής κυβέρνησης με σχετική εμπειρία στην τοπική πολιτική. Από το 2010 έως το 2015, η Βερετσούκ ήταν δήμαρχος της γενέτειράς της, της Rava-Ruska, στα ουκρανοπολωνικά σύνορα.
Η Όλια Στεφανίσινα, αναπληρώτρια πρωθυπουργός για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, η οποία είναι επίσης γνωστή στη Δύση, είναι τώρα και υπουργός Δικαιοσύνης. Αυτό όχι μόνο αύξησε το εύρος της εξουσίας της, αλλά και την ικανότητά της να προωθήσει την ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ μέσω του υπουργείου της. Το ευχάριστο σε αυτή την εξέλιξη είναι ότι δύο εξέχουσες γυναίκες πολιτικοί της Ουκρανίας, η Βερετσούκ και η Στεφανίσινα, επέζησαν πολιτικά του κυβερνητικού ανασχηματισμού και μπόρεσαν να ενισχύσουν τις θέσεις τους.
Συμπέρασμα
Ο πόλεμος έχει σκληρύνει τον Ζελένσκι – όπως είναι εύκολο να φανεί από το πρόσωπο και τη γλώσσα του σώματός του. Η εμπειρία του ως τηλεοπτικού αστέρα έχει διαδραματίσει χρήσιμο ρόλο στην έμπνευση της διεθνούς υποστήριξης και της ουκρανικής αντίστασης. Τώρα, όμως, που ο αμυντικός αγώνας έχει μετατραπεί σε πόλεμο φθοράς, χρειάζεται ένα διαφορετικό είδος ηγεσίας. Η βιώσιμη κινητοποίηση και διαχείριση των πόρων είναι υψίστης σημασίας. Για το σκοπό αυτό, ο Ζελένσκι χρειάζεται έναν διαφορετικό μηχανισμό από ό,τι πριν από τρία χρόνια. Το αν η πρόσφατη αλλαγή ηγεσίας θα ανταποκριθεί σε αυτή την πρόκληση είναι ένα κρίσιμο ερώτημα για την Ουκρανία.
Ο ίδιος ο Ζελένσκι πρέπει επίσης να γίνει διαφορετικός ηγέτης απ' ό,τι ήταν στην αρχή του πολέμου. Η πλειοψηφία του πληθυσμού εξακολουθεί να τον υποστηρίζει λόγω της αδιαμφισβήτητης σταθερότητας και της δημόσιας παρουσίας του. Ωστόσο, αυξάνονται οι αμφιβολίες για το κατά πόσον ο Ζελένσκι είναι η σωστή επιλογή ως αρχηγός κράτους για μια μακρά αντιπαράθεση με τη Ρωσία - σκεπτικισμός που εκφράζεται, μεταξύ άλλων, στην υψηλή δημοτικότητα του στρατηγού Ζαλούζνι. Μέχρι στιγμής, η ικανότητα του Ζελένσκι να μαθαίνει και να προσαρμόζεται έχει φανεί χρήσιμη. Ίσως αυτό να του επιτρέψει επίσης να εκπληρώσει το νέο του ρόλο ως πολέμαρχος.
