Πολλοί πολιτικοί, διπλωμάτες και άλλοι σχολιαστές σε όλο τον κόσμο χρονολογούν, είτε ακούσια είτε σκόπιμα, την έναρξη του σημερινού ρωσο-ουκρανικού πολέμου τον Φεβρουάριο του 2022, αντί για τον Φεβρουάριο του 2014. Τρία αφηγήματα –διαμορφωμένα από την παγκόσμια παραπληροφόρηση της Μόσχας για την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας και τη συγκαλυμμένη επέμβαση στο Ντονμπάς– ευθύνονται γι’ αυτή την παρανόηση που αυτοτροφοδοτείται εδώ και 10 χρόνια.
Ένα πρώτο αφήγημα υποστηρίζει ότι η απόσχιση της Κριμαίας από την Ουκρανία, καθώς και το ξέσπασμα των μαχών στο Ντονμπάς αμέσως μετά, καθορίστηκαν από τοπικές δυναμικές και όχι από ξένες παρεμβάσεις. Ένα δεύτερο, ότι η κατάληψη της Κριμαίας από τη Ρωσία ήταν μια ειρηνική μετάβαση και όχι βίαιη πράξη. Και ένα τρίτο, ότι η επίθεση της Μόσχας προκλήθηκε από το Κίεβο – υποτίθεται ότι οι ουκρανικές ενέργειες δεν άφησαν στη Ρωσία άλλη επιλογή από το να αναλάβει την ευθύνη για την προστασία των ρωσόφωνων κατοίκων της Κριμαίας και του Ντονμπάς.
Εξετάζουμε εν συντομία την ανεπάρκεια και των τριών αυτών αφηγημάτων.
Α. Μια «τοπική εξέγερση» αντί για ξένη κατοχή;
Το ουκρανικό Κοινοβούλιο προσδιόρισε επίσημα την 20ή Φεβρουαρίου 2014 ως ημερομηνία έναρξης του ρωσο-ουκρανικού πολέμου. Την ημέρα αυτή, οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις παραβίασαν για πρώτη φορά τους επίσημα συμφωνημένους κανονισμούς για τις μετακινήσεις τους στην Κριμαία. Μια φάλαγγα τεθωρακισμένων οχημάτων έφυγε παράνομα από τη βάση του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας στη Σεβαστούπολη. Το μετάλλιο του ρωσικού υπουργείου Άμυνας για την επιστροφή της Κριμαίας αναφέρει επίσης την 20ή Φεβρουαρίου 2014 ως ημερομηνία έναρξης της ρωσικής επιχείρησης προσάρτησης. Ο πρόεδρος Πούτιν, στις 17 Απριλίου 2014, παραδέχθηκε την εμπλοκή των ρωσικών στρατευμάτων στα γεγονότα στην Κριμαία.
Παρ’ όλα αυτά, ορισμένοι σχολιαστές εξακολουθούν να υποστηρίζουν ότι η απόσχιση της Κριμαίας από την Ουκρανία και η προσχώρησή της στη Ρωσία οφείλεται σε τοπικές δυναμικές. Χαρακτηριστική αναφορά σε τέτοιου είδους συζητήσεις είναι το ψευδο-δημοψήφισμα στην Κριμαία, στις 16 Μαρτίου 2014. Όπως και να δει κανείς αυτό το γεγονός, η παράνομη κατάληψη της Κριμαίας από τη Μόσχα είχε ήδη ολοκληρωθεί μέχρι εκείνη τη στιγμή. Μόνο μετά τη στρατιωτική κατάληψη της χερσονήσου από τη Ρωσία ζητήθηκε από τους κατοίκους της να επικυρώσουν αυτή τη βίαιη πράξη με μια εικονική ψηφοφορία. Η παράνομη προσάρτηση δεν ήταν το αποτέλεσμα μιας δυναμικής πολιτικής εξέλιξης στο εσωτερικό της Κριμαίας, αλλά μιας θρασύτατης επιχείρησης από το εξωτερικό. Ήταν μια πράξη πολέμου.
Η ιστορία της συνέχισης του πολέμου της Ρωσίας στο Ντονμπάς ένα μήνα αργότερα είναι κάπως διαφορετική. Τακτικά ρωσικά στρατεύματα δεν έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη νοτιοανατολική ηπειρωτική Ουκρανία μέχρι τα μέσα Αυγούστου 2014. Οι κύριοι παράγοντες εκεί ήταν παράτυπες ομάδες υπό την ηγεσία, την καθοδήγηση, τη χρηματοδότηση ή/και την ενθάρρυνση της Μόσχας, συνήθως ένα μείγμα από ρώσους και ουκρανούς παραστρατιωτικούς τυχοδιώκτες, από Κοζάκους, από εξτρεμιστές και από μισθοφόρους, με τη βοήθεια ρώσων πρακτόρων των μυστικών υπηρεσιών.
Β. Μια «ειρηνική μετάβαση» αντί η έναρξη ενός πολέμου;
Η κατάληψη της Κριμαίας από τη Ρωσία ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 2014 ως ένοπλη εισβολή. Περίπου 20.000 ρώσοι στρατιώτες έλαβαν μέρος στην κατάληψη της Κριμαίας. Παρά τον σαφώς στρατιωτικό χαρακτήρα της μετάβασης της Κριμαίας στον έλεγχο της Μόσχας, ορισμένοι δυτικοί παρατηρητές εξακολουθούν να επιμένουν στον κρίσιμο ρόλο της τοπικής κοινωνικοπολιτικής κοινής γνώμης στην απόσχιση. Τα επιχειρήματα αυτά βασίζονται σε δημοσκοπήσεις για την Κριμαία μετά την προσάρτησή της, οι οποίες φαίνεται να καταδεικνύουν συντριπτική υποστήριξη προς αυτήν.
Ωστόσο, αυτά τα αφηγήματα για την κατάληψη της Κριμαίας από τη Ρωσία δεν αντιμετωπίζουν ορισμένα ακανθώδη μεθοδολογικά ζητήματα. Οι έρευνες κοινής γνώμης για την Κριμαία πριν από την έναρξη της επιχείρησης προσάρτησης δεν αποκάλυψαν μια συντριπτική τάση για απόσχιση ακόμη και μεταξύ των εθνοτικά Ρώσων στη χερσόνησο. Αντίθετα, υπήρχε μια τάση σταδιακής και ήπιας πολιτικής «ουκρανοποίησης» του πληθυσμού της Κριμαίας από το 1991.
Η βίαιη κατάληψη της χερσονήσου από τη Ρωσία τον Φεβρουάριο του 2014 είχε σχεδιαστεί για να αποτρέψει τόσο την αυξανόμενη αφοσίωση και εμπιστοσύνη στο ουκρανικό κράτος όσο και την ad hoc αντίσταση του πληθυσμού της Κριμαίας στην προσάρτηση. Ο φαινομενικά ειρηνικός χαρακτήρας της ταχείας στρατιωτικής κατοχής και της πολιτικής προσάρτησης της Ρωσίας δεν μειώνει το καθεστώς της ως παράνομης πράξης που διεξήχθη από τις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις. Ήταν η αρχή του ρωσο-ουκρανικού πολέμου που συνεχίζεται έως σήμερα.
Γ. Μια «αμυντική αντίδραση» αντί για επιθετική ενέργεια;
Η πλέον στρεψόδικη διαστρέβλωση όσον αφορά την έναρξη του ρωσο-ουκρανικού πολέμου αφορά λιγότερο την ημερομηνία της παρά τις πολιτικές της καταβολές. Η προσέγγιση αυτή υποστηρίζει ότι μια υπαρξιακή απειλή για το ρωσικό έθνος προήλθε από τα γεγονότα στην Ουκρανία στις αρχές του 2014. Τόσο το ρωσικό κράτος όσο και οι εθνοτικά Ρώσοι στην Ουκρανία φέρονται να ανησυχούσαν σοβαρά από το υποτιθέμενο «πραξικόπημα» στο Κίεβο και τις επιπτώσεις του στις ουκρανικές εσωτερικές αλλά και εξωτερικές υποθέσεις. Αυτό το αφήγημα δεν αποτελεί ένα αφελές ιστορικό λάθος, όπως οι δύο παραπάνω ερμηνείες, αλλά μάλλον μια σκόπιμη πολιτική δικαιολογία για τη συμπεριφορά του Κρεμλίνου.
Η εξέγερση του 2013-2014 δεν ήταν παράνομη, όπως εξακολουθεί να παρουσιάζεται συχνά, ούτε οι επιπτώσεις της για τη Ρωσία και τους εθνοτικά Ρώσους στην Ουκρανία ήταν τόσο δραματικές όσο συχνά υποστηρίζεται. Η Επανάσταση της Αξιοπρέπειας δεν ήταν μια αντιρωσική εξέγερση αλλά μια λαϊκή διαμαρτυρία κατά της ολοένα και πιο αυταρχικής διακυβέρνησης του προέδρου Γιανουκόβιτς. Οι αρχικά ειρηνικές διαδηλώσεις κλιμακώθηκαν τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο του 2014, όταν οι κυβερνητικές δυνάμεις άρχισαν να πυροβολούν άοπλους διαδηλωτές. Η εξέγερση έληξε απότομα όταν επιτεύχθηκε συμφωνία μεταξύ του Γιανουκόβιτς και της αντιπολίτευσης, το πρωί της 21ης Φεβρουαρίου 2014. Παρά την αποκατάσταση της τάξης, ο αντιδημοφιλής πρόεδρος εγκατέλειψε εσπευσμένα την πρωτεύουσα.
Η Ουκρανία εξακολουθούσε να βρίσκεται σε κρίση και τα γεγονότα στην Κριμαία είχαν ήδη αρχίσει να εκτυλίσσονται. Καθώς ο Γιανουκόβιτς απουσίαζε, αλλά δεν είχε παραιτηθεί από το αξίωμά του, το μέχρι πρότινος φιλικό προς τον Γιανουκόβιτς ουκρανικό Κοινοβούλιο ψήφισε την απομάκρυνσή του από το αξίωμα. Η εξουσία στο Κίεβο μεταβιβάστηκε προσωρινά στον πρόεδρο της Verkhovna Rada [του ουκρανικού Κοινοβουλίου], Ολεξάντρ Τουρχίνοφ, ο οποίος, με ευρεία κοινοβουλευτική υποστήριξη, έγινε υπηρεσιακός πρόεδρος. Προκηρύχθηκαν νέες προεδρικές εκλογές εντός της συνταγματικά προβλεπόμενης τρίμηνης προθεσμίας. Ο πέμπτος πρόεδρος της Ουκρανίας, Πέτρο Ποροσένκο, εξελέγη στις 25 Μαΐου 2014 με ποσοστό 54,70 % των ψήφων στον πρώτο γύρο. Η πορεία, τα αποτελέσματα και τα επακόλουθα των γεγονότων στην Ουκρανία κατά το πρώτο εξάμηνο του 2014 ήταν δραματικά, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι δικαιολογούν την κατάληψη της Κριμαίας από τη Ρωσία ή τη μυστική επέμβαση στην ανατολική Ουκρανία.
Ένα δεύτερο, ψυχολογικό, επιχείρημα που δίνει έμφαση στην αντίληψη της Μόσχας για την απειλή είναι εξίσου παραπλανητικό. Πίσω από την προσάρτηση δεν ήταν τόσο η νίκη της Επανάστασης της Αξιοπρέπειας και οι πιθανές επιπτώσεις της αλλά ο ρωσικός ιμπεριαλισμός, ο εθνικισμός και ο αλυτρωτισμός. Η παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία ξεκίνησε στις 20 Φεβρουαρίου 2014, όταν ο Γιανουκόβιτς ήταν ακόμη παρών στο Κίεβο, αναγνωρισμένος αρχηγός του ουκρανικού κράτους και εμπλεκόμενος σε ανοικτές διαπραγματεύσεις με την αντιπολίτευση και ξένους πολιτικούς. Η ταχύτητα και η σκοπιμότητα της κατάληψης της Κριμαίας τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 2014 υποδηλώνει λεπτομερή προκαταρκτικό σχεδιασμό.
Συμπεράσματα
Τα μοιραία γεγονότα στην Κριμαία και το Ντονμπάς τον Φεβρουάριο-Απρίλιο του 2014 δεν ήταν τοπικές εξεγέρσεις, ειρηνικές μεταβιβάσεις εδαφών στη Ρωσία ή ad hoc ρωσικές αντιδράσεις στις ουκρανικές προκλήσεις. Οδηγήθηκαν από τον ιμπεριαλιστικό επεκτατισμό και αποτέλεσαν προσχεδιασμένη ρωσική επίθεση στην Ουκρανία. Ήταν στρατιωτικές επιχειρήσεις για την παράνομη επέκταση της ρωσικής επικράτειας με τη βία σε βάρος της Ουκρανίας και έτσι αποτέλεσαν την αρχή του ρωσο-ουκρανικού πολέμου που διαρκεί μέχρι σήμερα.
***
Η Julia Kazdobina είναι Επισκέπτρια Ερευνήτρια και οι Jakob Hedenskog και Andreas Umland είναι Αναλυτές στο Κέντρο Ανατολικοευρωπαϊκών Σπουδών της Στοκχόλμης (SCEEUS) στο Σουηδικό Ινστιτούτο Διεθνών Υποθέσεων (UI). Το άρθρο βασίζεται σε έκθεση του SCEEUS που δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο του 2024: https://sceeus.se/en/publications/why-the-russo-ukrainian-war-started-already-in-february-2014/.
