- Ο Ναβάλνι βρισκόταν έγκλειστος σε κελί απομόνωσης (τον είχαν βγάλει στις 11 Φεβρουαρίου και τον επανέφεραν στις 14). Το κελί απομόνωσης χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι οι περίπατοι απαγορεύονται (κι επίσης δεν είχε καμία πρόσβαση σε επικοινωνία, δεν είχε κλινοσκεπάσματα, με πολικές θερμοκρασίες στο εξωτερικό, κοιμόταν ή προσπαθούσε να κοιμηθεί πάνω σε ένα σανίδι). Άρα, δεν μπορεί να αισθάνθηκε αδιαθεσία κατά τη διάρκεια περιπάτου, γιατί περίπατος δεν υπήρχε.
- Προκειμένου να εξακριβώσεις ότι ένας θάνατος προκλήθηκε από θρόμβωση, χρειάζεται αυτοψία. Και δεν υπήρξε καμία αυτοψία – τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή που γράφω. Άρα, η εξήγηση του θανάτου του Ναβάλνι είναι του ίδιου τύπου με τις ανακοινώσεις που έκανε το καθεστώς του Στάλιν: η εξήγηση δίνεται για να φανεί ότι δεν υπάρχει εξήγηση κι ότι ο δολοφόνος αδιαφορεί για την αλήθεια. Σκότωσε, τελεία. Αυτό είναι όλο. Δεν γίνεται άλλη συζήτηση.
Δολοφονήθηκε πράγματι μέσα στο κελί της απομόνωσης, επειδή τον δηλητηρίασαν ή επειδή τον εξάντλησαν; Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι την προηγουμένη, κατά τη διάρκεια τηλεδιάσκεψης για μία από τις πολλές δικαστικές υποθέσεις που εκκρεμούσαν εις βάρος του ενάντια στη διοίκηση των φυλακών, ο Ναβάλνι έμοιαζε καλά, τον βλέπαμε ακόμη και να γελάει. Έκανε αστεία με τον παραλογισμό των δικαστικών αποφάσεων. Είναι, δυστυχώς, πάρα πολύ πιθανό να δολοφονήθηκε από ανθρώπινο χέρι. Αλλά όπως κι αν συνέβη, δεν έχει σημασία. Δολοφονήθηκε.
Από ποιον;
Προφανώς από τον Πούτιν, γιατί ο Ναβάλνι έφερε στο φως τη μαφιόζικη φύση του καθεστώτος του, τη μαφιόζικη φύση του ίδιου προσωπικά και το γούστο του για τη χλιδή (ένα γούστο, κυριολεκτικά, του καμπινέ – το λέω αυτό γιατί ακόμα και τα σκουπάκια στις τουαλέτες του Πούτιν είναι φτιαγμένα από χρυσό· σοβαρά). Θέλω να πω δηλαδή ότι ο Ναβάλνι έφερε στο φως όχι μόνο ότι ο δικτάτορας της Ρωσίας είναι ένας μαφιόζος κι ένας δολοφόνος, αλλά κι ότι είναι στη βάση του, στη ρίζα του, γελοίος, χυδαίος. Κι έτσι ο Πούτιν κανόνισε να τον δολοφονήσουν.
Αλλά είναι ο Πούτιν ο μόνος δολοφόνος; Όχι.
*
Ο πρώτος δολοφόνος του Ναβάλνι είναι, ας το υπενθυμίζουμε, ξανά και ξανά, η γαλλική εταιρεία –όχι, πρέπει να πω «βρετονική»– Yves Rocher, η οποία υπέβαλε μήνυση εναντίον του Ναβάλνι και του αδερφού του για απάτη, επιτρέποντας στον Πούτιν να καταδικάσει τον Ρώσο αντίπαλό του σε ποινή φυλάκισης με αναστολή και με υποχρέωση επιτήρησης. Η Yves Rocher (η εταιρεία) έχει από τότε βεβαιώσει ότι η επιχείρηση δεν υπέστη καμία ζημία από τους αδερφούς Ναβάλνι. Όμως, μετά την απόπειρα δολοφονίας του με Νοβιτσόκ, όταν ο Ναβάλνι επέστρεψε στη Μόσχα, ο επίσημος λόγος σύλληψής του ήταν ότι διέφυγε τις υποχρεώσεις δικαστικής επιτήρησης που του είχαν επιβληθεί. Οι υπόλοιπες καταδίκες, που πλήθαιναν, άρχισαν να έρχονται αργότερα…
Αφιέρωσα σ’ αυτό το ζήτημα ένα εκτενές άρθρο σε συνεργασία με τη Françoise Morvan. Δεν θα επανέλθω εδώ. Μόνο θα πω το εξής: η εταιρεία Yves Rocher είναι, σήμερα, παρούσα, στη Λευκορωσία, στην Ουκρανία κι επίσης στη Ρωσία. Στην ιδιοκτησία της βρίσκονται 407 «boutik» (ο ρωσικός βαρβαρισμός επινοήθηκε από την εταιρεία για να ορίσει τα σημεία πώλησης των προϊόντων της) και 12 κέντρα-σπα (μάλιστα, μια μεγάλη διαφημιστική καμπάνια ξεκίνησε στη Ρωσία τον Φεβρουάριο: οι καταναλωτές έχουν δικαίωμα σε έκπτωση 30% με την πρώτη αγορά δεν ξέρω κι εγώ ποιου προϊόντος). Δηλαδή: από το 2021, η Yves Rocher αναπτύχθηκε πολύ ήσυχα, και συνέχισε τις δουλειές της στη Ρωσία, παρ’ όλα τα εμπάργκο που επιβλήθηκαν. Ενόσω, δηλαδή, ο Πούτιν καταστρέφει την Ουκρανία, βομβαρδίζει και βασανίζει τους κατοίκους της και επιβάλλει τον τρόμο στη Ρωσία. Η Yves Rocher είναι λοιπόν –πρέπει να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους– ο πρώτος δολοφόνος του Αλεξέι Ναβάλνι. Το θυμάται κανείς αυτό; Και ποιος ζητάει αναφορά σε αυτή την εταιρεία, μία από τις κολόνες του λόμπι των ιδιωτικών εταιρειών της Βρετάνης;
*
Ποιοι είναι οι άλλοι δολοφόνοι;
Πώς το έκαναν, ποιοι είναι; Μα εμείς είμαστε – εμείς όλοι, οι Δυτικοί. Γιατί αυτή η δολοφονία είναι το αποτέλεσμα της εγκληματικής κι ηθελημένης απραξίας τον δυτικών κυβερνήσεων ενάντια στον Πούτιν, το αποτέλεσμα της επιθυμίας «να μην ταπεινώσουμε τη Ρωσία» όπως είπαν ξέρουμε ποιοι. Από εκείνη την πρώτη στιγμή (κι αυτοί που με διαβάζουν θα θυμούνται ίσως) είπα ότι ο Πούτιν θα έβλεπε να ανοίγεται μπροστά του μια μεγάλη λεωφόρος, γιατί ήταν προφανές ότι δεν θα τον αφήναμε να ηττηθεί. Σίγουρα, θέλουμε πάντα να βοηθήσουμε την Ουκρανία αλλά, ακόμη μια φορά, να μην την παραβοηθήσουμε, να μην τη βοηθήσουμε υπέρ το δέον. Όχι στο σημείο που μια ρωσική ήττα θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο αυτό που λέμε «σταθερότητα» της Ρωσίας.
Και θυμηθείτε αυτό που έλεγε ο Μπάιντεν, όταν συνέλαβαν τον Ναβάλνι. Αν ο Ναβάλνι πέθαινε, έλεγε ο Μπάιντεν, οι συνέπειες για τον Πούτιν θα ήταν καταστροφικές. Τι λέει σήμερα; Ότι είναι εξοργισμένος. Γιατί κατάλαβε ότι δεν είναι πια αυτός που έχει το πάνω χέρι. Αυτό που συνέβη είναι ότι, από σήμερα, με προβάδισμα σχεδόν ενός χρόνου, την εξουσία στις ΗΠΑ την κρατάει ο Τραμπ – οι Ρεπουμπλικανοί. Κι ότι οι Ρεπουμπλικανοί συνήψαν συμμαχία με τον Πούτιν, γιατί το πρόγραμμά τους είναι ένα πρόγραμμα για όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένο απομονωτισμό. Και δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, το ότι η δολοφονία του Ναβάλνι συμβαίνει μόλις κάποιες μέρες μετά τη συνέντευξη του Πούτιν στον Τάκερ Κάρλσον (Tucker Carlson), τσιράκι του Τραμπ. Μια συνέντευξη που τη χαρακτήρισαν δύο βασικά πράγματα:
Το πρώτο, η αποκάλυψη «μέρα μεσημέρι» της σύνδεσης Τραμπ και Πούτιν (ο Τραμπ υπερθεμάτισε την επομένη λέγοντας ότι θα ζητούσε από τον Πούτιν να επιτεθεί στη χώρα-μέλος του ΝΑΤΟ που, υποτίθεται, δεν θα πλήρωνε τις υποχρεώσεις στρατιωτικής άμυνας – το οποίο είναι απλά ένα ψέμα). Ο Τραμπ προσέφερε στον Πούτιν μια πλατφόρμα στα Μέσα Ενημέρωσης, κι ο Πούτιν άφησε τον Τραμπ να παίξει τον κομπορρήμονα.
Το δεύτερο πράγμα είναι πιο σοβαρό: οι μεγάλες ιστορικές παρεκκλίσεις στις οποίες αναφέρθηκε ο Πούτιν ήταν απολύτως παραληρηματικές. Αυτό που έλεγε ο Πούτιν για τη γέννηση του ρωσικού κράτους το έτος 862 ήταν το ίδιο σαν να λέγαμε ότι, στη Γαλλία, ο Βερκιγγετόριξ δημιούργησε το γαλλικό Κράτος. Για κάθε άνθρωπο έστω λίγο «πολιτισμένο», επιχειρήματα αυτού του είδους είναι άκυρα, είναι γελοία.
*
Αυτό που παίχτηκε κατά τη διάρκεια αυτής της συνέντευξης έχει ακριβώς να κάνει με μια όψη του πολιτισμού: η Ιστορία, αίφνης, κρίθηκε για τα σκουπίδια και άκυρη για την εξουσία και, ναι, είναι η σημασία του πολιτισμού ως έχει που καταργήθηκε. Το ζήτημα δεν είναι ότι ο Πούτιν είπε ανυπόστατες βλακείες: είπε ό,τι ήθελε να πει, γιατί έχει την εξουσία και τη δύναμη. Και αυτήν την εξουσία και τη δύναμη τις προβίβασε σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν έχει ανάγκη απ’ αυτές τις παρωχημένες έννοιες –Ιστορία, «πολιτισμός», ανθρωπότητα, ανθρωπισμός, πραγματικότητα ή ζωή των ανθρώπων–, δεν έχει πια ανάγκη να παραστήσει ότι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ενδιαφέρεται γι’ αυτά. Θέλει, παίρνει. Και χρησιμοποίησε τη γλώσσα όπως η υπηρεσία των ρωσικών φυλακών: για να πει ότι η αλήθεια δεν χρησιμεύει σε τίποτα.
Το έκανε αυτό γιατί οι δυτικές δημοκρατίες τον άφησαν να το κάνει, ζητώντας του μόνο να είναι λογικός, γιατί τον έχουν καλέσει στα τραπέζια της διαπραγμάτευσης, γιατί ψάχνουν τρόπο να μη «σοβαρέψει η κατάσταση». Ενώ αυτός δεν καταλαβαίνει παρά μόνο τη ισχύ. Κι αυτό που μόνο αγαπάει, πραγματικά, μα πραγματικά, είναι η επίχρυση λαβή στα σκουπάκια της τουαλέτας.
Σκότωσε τον Ναβάλνι γιατί, εντέλει, η Γερμανία αρνήθηκε να εκδώσει έναν πράκτορα του Καντίροφ, έναν μαφιόζο εγκληματία κατά συρροή, που ο Πούτιν παρουσίαζε, μόλις πριν από λίγες μέρες, ως μεγάλο πατριώτη. Σκότωσε τον Ναβάλνι επειδή μπορούσε να το κάνει. Επειδή οι συσχετισμοί δυνάμεων του το επέτρεπαν να το κάνει. Επειδή ήξερε ότι δεν θα κάναμε τίποτα πέρα από το να εκφράσουμε την αγανάκτησή μας και να δείξουμε –έτσι δεν είναι;– το «θυμό» μας. Αλλά, από δω που βρίσκομαι σκέπτομαι τι θα συνέβαινε αν, π.χ., έστω και για συμβολικούς λόγους, σε όλες τις χώρες της Ένωσης, μετονομάζαμε τις οδούς των πρεσβειών της Ρωσίας σε «οδούς Αλεξέι Ναβάλνι»… Έστω αν κάναμε μόνο αυτό… Αλλά ακόμα και για να μπορέσουμε να κατορθώσουμε αυτό, ο Μακρόν θα έχει πεθάνει από γηρατειά. Εν τω μεταξύ, η Yves Rocher θα έχει συνεχίσει τις επιχειρηματικές της δραστηριότητες και θα μιλάει, ευκαιρίας δοθείσης, για την αυθεντικότητα της βρετονικής γης που δίνει στη ρωσίδα καταναλώτρια τα αντικείμενα του πόθου της. Και να σκεφτεί κανείς ότι –το λέω παρεμπιπτόντως– στο Γκασιγί (Gacilly), το χωριό όπου γεννήθηκε ο ιδρυτής της ομώνυμης εταιρείας, ο Yves Rocher, έλαβε χώρα η πρώτη «Ημέρα Πολιτισμού και Οικονομίας» υπό την οργάνωση του λόμπι «Made in Brittany».
*
O θάνατος του Ναβάλνι σηματοδοτεί ένα σκαλί ακόμη στην κάθοδο προς τη φρίκη που βλέπουμε παντού γύρω μας. Ο θάνατος αυτός καλεί κι άλλους θανάτους – στη Ρωσία, προφανώς. Οι άλλοι κρατούμενοι βρίσκονται σε κίνδυνο: ο Καρα-Μουρτζά, o Ιασίν, o Γκορίνοφ, και εκατοντάδες γυναίκες και άνδρες λιγότερο γνωστοί. Όλων –ναι, όλων– η ζωή βρίσκεται σε κίνδυνο. Και πολλών άλλων – ο τρόμος ενισχύεται, ολοένα και περισσότερο, και θα γίνει μαζικός τρόμος. Στη συνέχεια, θα υπάρξουν κι άλλοι νεκροί στην Ουκρανία, θα υπάρξουν κι αλλού, γιατί τώρα ο Πούτιν κατάλαβε ότι του έχουμε αφήσει τα χέρια ελεύθερα. Εξαιτίας αυτής της νοοτροπίας του Μονάχου (σ.τ.μ.: αναφορά στην 60ή Διάσκεψη για την Ασφάλεια που λαμβάνει χώρα αυτές τις μέρες στο Μόναχο), που είναι η νοοτροπία την οποία συμμερίζονται οι κυβερνήσεις – και η κοινή γνώμη.
Ο Ναβάλνι ήξερε τι έκανε όταν γυρνούσε στη Ρωσία. Όλες οι συζητήσεις που λένε «δεν θα έπρεπε να έχει γυρίσει» είναι λοιπόν, πώς να το πω, μάταιες. Αυτό που έκανε είναι ότι, ακόμη και με αυτόν το θάνατο, μέσα απ’ τα βασανιστήρια που τον οδήγησαν στο θάνατο, εκείνος έδειξε ότι μπορούμε να ζήσουμε, ότι πρέπει να ζήσουμε, για τις ιδέες μας και γι’ αυτό το κάτι μέσα μας που μας ξεπερνάει και μας κάνει να διαισθανόμαστε ότι η ζωή μας θα έχανε το νόημά της αν το προδίδαμε από φόβο ή από αδιαφορία ή από γούστο για τη χλιδή.
Μόλις κάποιες μέρες πριν από το θάνατό του, όταν είχε ακόμη το δικαίωμα, ο Ναβάλνι είχε στείλει σε έναν από τους φίλους του, τον Σεργκέι Παρκομένκο, γράμμα από τη φυλακή του στον αρκτικό κύκλο. Του έγραφε ότι τον είχαν μεταφέρει στην φυλακή χωρίς να του αφήσουν χρόνο να πάρει τα βιβλία του. Αλλά βρήκε εκεί κάποια βιβλία στη βιβλιοθήκη της φυλακής. Διάβαζε όταν μπορούσε –όχι συχνά– τα διηγήματα και τα θεατρικά του Τσέχωφ.
17 Φεβρουαρίου 2024
μετάφραση: Μαίρη Καιρίδη
* Από την έναρξη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, ο Αντρέ Μάρκοβιτς αρθρογραφεί στον γαλλικό Τύπο κι αναρτά τακτικά στο facebook σχετικά κείμενα, όπως αυτό που δημοσιεύεται εδώ, με την άδεια του συγγραφέα.