Η Ευρώπη δεν κατέχει την πρωτοπορία στην τεχνολογία, έχει όμως την πρωτοπορία στη ρύθμισή της, ειδικά στις αναδυόμενες τεχνολογίες. Δυο πυλώνες της ρύθμισης είναι: η Πράξη για την Τεχνητή Νοημοσύνη, στο κείμενο της οποίας συμφώνησαν η Κομισιόν και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 8 Δεκεμβρίου· και η Πράξη για τα Δεδομένα, για την οποία είχαν συμφωνήσει (με την ίδια διαδικασία διαλόγου) μερικούς μήνες νωρίτερα.
Ο πρωτοποριακός χαρακτήρας των δύο αυτών Πράξεων της ΕΕ (που παραμενουν ακόμη προτάσεις προς τελική διαμόρφωση) είναι σημαντικός. Είναι οι πρώτες στο είδος τους και προβλέπουν αφενός ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο για την ανάπτυξη και τη χρήση συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης, αφετέρου την ανταλλαγή δεδομένων διασυνοριακά και ανάμεσα στους τομείς της οικονομίας.
Οι δυο Πράξεις
Η Πράξη για τη Τεχνητή Νοημοσύνη αποτελεί την πρώτη προσπάθεια θέσπισης μιας οριζόντιας ρύθμισης και επικεντρώνεται στα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης και τους συναφείς κινδύνους. Πρόκειται για ένα ολοκληρωμένο ρυθμιστικό πλαίσιο που αποσκοπεί στην προώθηση της ανάπτυξης και της διάδοσης αξιόπιστης Τεχνητής Νοημοσύνης , διασφαλίζοντας ότι τα συστήματα που την εμπεριέχουν σχεδιάζονται, αναπτύσσονται και χρησιμοποιούνται κατά τρόπο που δίνει προτεραιότητα στην ανθρώπινη ασφάλεια, τα θεμελιώδη δικαιώματα και την κοινωνική ευημερία. Για το σκοπό αυτό καθιερώνει μια προσέγγιση με βάση τον κίνδυνο, κατηγοριοποιώντας τα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης ανάλογα με τη βλάβη που δύνανται να προκαλέσουν, και θεσπίζει δέσμη μέτρων για τον μετριασμό των κινδύνων, όπως: υποχρεώσεις διαφάνειας· ανθρώπινη εποπτεία· και μείωση της αλγοριθμικής προκατάληψης (bias). Για περισσότερα μπορείτε να ανατρέξετε εδώ και εδώ.
Από την άλλη, η Πράξη για τα Δεδομένα μεριμνά για τη θέσπιση ενός νέου πλαισίου για την ανταλλαγή δεδομένων σε ολόκληρη την ΕΕ (το ρυθμιστικό της πλαίσιο επικαλύπτει σε μικρό βαθμό εκείνο του γνωστού και ήδη ισχύοντος Γενικού Κανονισμού για την Προστασία των Δεδομένων (GDPR) που επικεντρώνεται στην προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και της ιδιωτικής ζωής).
Η Πράξη αποσκοπεί στη διευκόλυνση της καλύτερης πρόσβασης και χρήσης των δεδομένων που κατέχουν οι επιχειρήσεις και οι φορείς του δημόσιου τομέα, προκειμένου να προωθηθεί η καινοτομία και να δημιουργηθούν νέα ψηφιακά προϊόντα και υπηρεσίες. Θέτει νέους κανόνες σχετικά με τα δεδομένα που παράγονται από έξυπνες συσκευές, όπως τα smartphones και οι έξυπνες οικιακές συσκευές, καθιερώνοντας την αρχή της εύκολης πρόσβασης του χρήστη σε αυτά, καθώς και της δυνατότητας διαμοιρασμού τους.
Η Πράξη περιλαμβάνει επίσης διατάξεις που σχετίζονται με την κοινή χρήση δεδομένων μεταξύ επιχειρήσεων, όπως είναι τα μη προσωπικά δεδομένα που παράγονται από βιομηχανικούς και άλλους αισθητήρες του Internet of Things (IoT). Τέλος, εισάγονται ενισχυμένοι μηχανισμοί διακυβέρνησης δεδομένων, μέτρα διαφάνειας, ρυθμίσεις συνεργασίας και συμβατικές εγγυήσεις. Πρόκειται για μια εξίσου σημαντική ρύθμιση –αν και όχι τόσο προβεβλημένη.
Το κανονιστικό δίδυμο
Αν και οι δύο αυτές κανονιστικές πρωτοβουλίες έχουν διαφορετικό πεδίο εφαρμογής, λειτουργούν, εντούτοις, παράλληλα στο πλαίσιο της συνολικής ψηφιακής στρατηγικής της ΕΕ. Εκ πρώτης όψεως φαίνονται διακριτές πρωτοβουλίες με διαφορετικούς στόχους. Μια προσεκτικότερη ανάλυση, όμως, διακρίνει μια αξιοσημείωτη συνέργεια. Η Πράξη για την Τεχνητή Νοημοσύνη παρέχει ένα πλαίσιο για τη διασφάλιση της ηθικής ανάπτυξης και λειτουργίας συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης, ενώ η Πράξη για τα Δεδομένα θέτει μέτρα για την ποιότητα των δεδομένων – μίας βασικής προϋπόθεσης για «ηθικές» εφαρμογές Τεχνητής Νοημοσύνης.
Επιπλέον, η εστίαση της Πράξης για την Τεχνητή Νοημοσύνη στη διαχείριση κινδύνων ευθυγραμμίζεται πολύ καλά με τις αρχές διακυβέρνησης δεδομένων της Πράξης για τα Δεδομένα. Ειδικότερα, η εκπαίδευση αξιόπιστων μοντέλων Τεχνητής Νοημοσύνης εξαρτάται από την πρόσβαση σε ανοικτά δεδομένα – η οποία διευκολύνεται από την Πράξη για τα Δεδομένα. Συμμετρικά, η αυξημένη ανταλλαγή δεδομένων μέσω της Πράξης για τα Δεδομένα μετριάζει τη βλάβη από την κακή χρήση των δεδομένων, όπως ακριβώς στοχεύει η Πράξη για την Τεχνητή Νοημοσύνη – ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά εφαρμογές υψηλού κινδύνου.
Η συμπληρωματικότητα των δυο Πράξεων γίνεται, επομένως, εμφανής ως προς τον κοινό στόχο της προώθησης της καινοτομίας με παράλληλη διασφάλιση της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Μαζί, το κανονιστικό αυτό δίδυμο δημιουργεί ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο για την ανάπτυξη και τη χρήση συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης τα οποία είναι διαφανή, υπεύθυνα και αξιόπιστα.
Ασάφειες, ασυνέπειες και χαραμάδες
Ωστόσο, παρά το εντυπωσιακό φάσμα ρυθμίσεων που καλύπτουν αυτές οι δύο Πράξεις, υπάρχουν ακόμη ελλείψεις οι οποίες ενδέχεται να επηρεάσουν αρνητικά τη νομοθετική ποιότητα και τη ρυθμιστική ασφάλεια. Για παράδειγμα, η γεφύρωση του κενού της διαφάνειας απαιτεί προσοχή, καθώς δεν έχουν εξαντληθεί οι ρυθμίσεις ως προς τον καθορισμό του πεδίου εφαρμογής της. Σημαντική είναι επίσης η αντιμετώπιση ζητημάτων που άπτονται της αξιολόγησης της συμμόρφωσης, της αποσαφήνισης του νομικού καθεστώτος της Επεξηγηματικής Τεχνητής Νοημοσύνης (Explainable AI: να μπορεί, δηλαδή, να εξηγήσει η μηχανή της Τεχνητής Νοημοσύνης τι κάνει και, κυρίως, γιατί) και, συναφώς, της βελτίωσης της επεξηγηματικότητας από τη χρήση μεγάλων συνόλων δεδομένων.
Παραμένουν επίσης κενά στην προσέγγιση της Πράξης για την Τεχνητή Νοημοσύνη με βάση τον κίνδυνο, η οποία χρειάζεται μεγαλύτερη αποσαφήνιση. Αντίστοιχα, οι διατάξεις της Πράξης για τα Δεδομένα σχετικά με την κοινή χρήση δεδομένων και τη διεθνή συνεργασία θα μπορούσαν να ενισχυθούν, διότι η Πράξη δεν περιλαμβάνει συγκεκριμένες λεπτομέρειες εφαρμογής, αν και η χρήση της σε ολόκληρη την ΕΕ συμβάλλει στον καθορισμό κοινών πρακτικών. Ζητήματα όπως η λεπτομερής εποπτεία απαιτούν επίσης μια πιο εμβριθή ανάλυση και ρύθμιση προκειμένου να είναι αποτελεσματικά Η κάλυψη αυτών των κενών εκτιμάται ότι θα ενισχύσει περαιτέρω τη συνέργεια μεταξύ των δύο Πράξεων.
Ίσως το μεγαλύτερο έλλειμμα να έγκειται, πάντως, στο ότι τα δυο αυτά κανονιστικά κείμενα δεν καλύπτουν ρητά τις στρατιωτικές εφαρμογές. Αυτό επηρεάζει ιδιαίτερα την Πράξη για την Τεχνητή Νοημοσύνη. Ωστόσο, ορισμένες διατάξεις της θα μπορούσαν να ερμηνευτούν ώστε να είναι δυνατή η εφαρμογή τους σε ορισμένους τύπους οπλικών συστημάτων. Για παράδειγμα, η απαγόρευση των συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης που προκαλούν ή διευκολύνουν σοβαρή βλάβη σε ανθρώπους θα μπορούσε να ερμηνευθεί ότι ισχύει για τα αυτόνομα οπλικά συστήματα, όπως τα drone. Επιπλέον, η απαίτηση για διαφάνεια και επεξηγηματικότητα θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε οπλικά συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης που λαμβάνουν αποφάσεις οι οποίες επηρεάζουν ανθρώπινες ζωές.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δηλώσει ότι εξετάζει τον τρόπο εφαρμογής της Πράξης για την Τεχνητή Νοημοσύνη σε στρατιωτικές εφαρμογές. Στη σχετική συζήτηση που διεξάγεται ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η Πράξη αυτή δεν αποτελεί το κατάλληλο εργαλείο για τη ρύθμιση της στρατιωτικής τεχνολογίας και ότι απαιτείται ξεχωριστό ρυθμιστικό πλαίσιο. Άλλοι υποστηρίζουν ότι είναι κρίσιμο να αξιοποιηθεί άμεσα η Πράξη για την Τεχνητή Νοημοσύνη για την προώθηση της υπεύθυνης ανάπτυξης Τεχνητής Νοημοσύνης στον στρατιωτικό τομέα.
***
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν μας έχει συνηθίσει σε οραματικό σχεδιασμό πολιτικής, ο οποίος, ταυτόχρονα, να πατάει στέρεα στη Γη. Αυτή τη φορά, με τη θέσπιση των πρώτων ολοκληρωμένων και συμπληρωματικών νομικών πλαισίων, η ΕΕ εγκαινιάζει μία νέα εποχή και εδραιώνει την προοδευτική της θέση στη δαιδαλώδη και απρόβλεπτη πορεία προς τον ψηφιακό μετασχηματισμό. Σε έναν κόσμο που αρχίζει να κυβερνάται από αλγορίθμους και δεδομένα, η ΕΕ επιχειρεί να ενδυναμώσει τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών χωρίς να πνίγει την καινοτομία.
