Ένας από τους συχνούς κι «αγαπημένους» πρωταγωνιστές των δημοσιογραφικών ερευνών για τα βαθύτερα αίτια της πρόσφατης εξωτερικής πολιτικής της Μόσχας είναι ο πομπώδης ρώσος ιδεολόγος Αλεξάντρ Ντούγκιν. Με μακριά γενειάδα, ηχηρή φωνή και εξωστρέφεια, ο Ντούγκιν είναι ένας εκφραστικός ομιλητής που ανταποκρίνεται στο στερεότυπο του αρχετυπικού ρώσου φιλοσόφου. Μπορεί να είναι πολλά πράγματα για τους ακροατές του – ένας σύγχρονος Ντοστογιέφσκι, ένας δεξιός Τρότσκι, ένας ορθόδοξος μοναχός, ένας δεύτερος Ρασπούτιν ή ένας εναλλακτικός Τολστόι.
Ο Ντούγκιν είναι ένας πολυγραφότατος και πολύγλωσσος συγγραφέας. Είναι πολύ καλός γνώστης της κοινωνικής θεωρίας, της εσωτεριστικής λογοτεχνίας και της κανονιστικής φιλοσοφίας. Οι πολιτικές του απόψεις κυμαίνονται από τη θεωρία του πολιτισμού του Σάμιουελ Χάντινγκτον έως τον σατανισμό του Αλέιστερ Κρόουλι, από τον ακροαριστερό συνδικαλισμό έως τον ακροδεξιό παραδοσιοκρατισμό, από τις αντιδραστικές αρχές έως τις ριζοσπαστικές αντικομφορμιστικές ιδέες.
Έχει χαρακτηριστεί συντηρητικός, μαρξιστής, ιμπεριαλιστής, φονταμενταλιστής, γεωπολιτικός στοχαστής και πολλά άλλα. Οι περισσότεροι από αυτούς τους χαρακτηρισμούς είναι εύστοχοι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αλλά από μόνοι τους ανακριβείς. Για να περιγράψει τη δική του ιδεολογία, ο Ντούγκιν εισήγαγε νέες κατασκευές όπως ο «νεοευρασιατισμός» ή η «τέταρτη πολιτική θεωρία», για να εντυπωσιάσει τους αναγνώστες στη Ρωσία και όχι μόνο.
Ο Ντούγκιν είναι, επίσης, ένας γοητευτικός ομιλητής και συνομιλητής. Σε συνέδρια, τοκ-σόου και συνεντεύξεις, εμφανίζεται ως διορατικός, εύγλωττος και εύστροφος. Παραδέχεται ανοιχτά τη μηδενιστική του θέση. Πιο συγκεκριμένα, ο Ντούγκιν καλεί ανοιχτά σε μια παγκόσμια αντιφιλελεύθερη επανάσταση, προβλέπει το τέλος της διεθνούς τάξης και εξηγεί με ευκολία τους λόγους της απέχθειάς του για τη Δύση.
Τη δεκαετία του 1990, ο Ντούγκιν εμφανίστηκε ανοιχτά ως φασίστας. Επαίνεσε επανειλημμένα τους εκπροσώπους του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού και τους συμμάχους του. Πρόσφατα, ωστόσο, ο Ντούγκιν απέφυγε να εκφράσει δημοσίως τη συμπάθειά του για τον ιστορικό ευρωπαϊκό φασισμό. Αντ’ αυτού, παρουσιάζει τώρα τον εαυτό του ως «αντιφασίστα».
Η παραγωγή κειμένων του Ντούγκιν και των διαφόρων δεξαμενών σκέψης του τα τελευταία 35 χρόνια είναι τεράστια. Ο Ντούγκιν και οι συν αυτώ έχουν εκδώσει δεκάδες βιβλία σε διάφορες γλώσσες, έχουν γράψει εκατοντάδες άρθρα και έχουν διαδώσει χιλιάδες γραπτές, ηχητικές ή βιντεοσκοπημένες δηλώσεις σε διάφορα ρωσικά και μη ρωσικά μέσα ενημέρωσης, δημόσια φόρουμ και κοινωνικά δίκτυα. Ο εξαιρετικός όγκος, οι πολυάριθμες μεταφράσεις και η ιλιγγιώδης ποσότητα των δηλώσεων του Ντούγκιν –και όχι τόσο το περιορισμένο βάθος, η αμφισβητήσιμη ποιότητα και οι παράξενοι ισχυρισμοί τους– τον έχουν κάνει διάσημο.
Σήμερα, ο Ντούγκιν αναγνωρίζεται σε όλο τον κόσμο ως σημαντικός εκπρόσωπος της σύγχρονης ρωσικής πολιτικής σκέψης. Η δημόσια συνεχής παρουσία του, οι πολεμοχαρείς δηλώσεις του και οι ρητορικές του ικανότητες έχουν οδηγήσει πολλούς παρατηρητές να τον βλέπουν ως έναν ή ακόμη και ως τον εγκέφαλο πίσω από την αναγέννηση του ρωσικού ιμπεριαλισμού και την αντιδυτική στροφή της Μόσχας. Τα τελευταία 15 χρόνια, ο Ντούγκιν έχει χαρακτηριστεί, μεταξύ άλλων, «ο εγκέφαλος του Πούτιν»[1] και «ο πιο επικίνδυνος φιλόσοφος του κόσμου».[2]
Ωστόσο, ο ρόλος του Ντούγκιν στη νέα επιθετικότητα του Κρεμλίνου, γενικά, και στον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο, ειδικότερα, είναι πιο περίπλοκος. Σε αντίθεση με ό,τι συχνά παρουσιάζεται, ο Ντούγκιν δεν είναι ούτε ένας πνευματικά καινοτόμος φιλόσοφος ούτε ένας ιδεολόγος με άμεση πρόσβαση στο Κρεμλίνο. Του αρέσει να παρουσιάζεται ως και τα δύο και επαινείται από τους ρώσους και μη ρώσους υποστηρικτές του ως βαθύς στοχαστής με διασυνδέσεις με τη ρωσική ηγεσία. Παραδόξως, ορισμένοι από τους επικριτές του παίρνουν επίσης αυτούς τους ισχυρισμούς τοις μετρητοίς.
Ωστόσο, οι φιλοσοφικές διακηρύξεις και οι πολιτικές ιδέες του Ντούγκιν είναι απλώς ρωσικές μεταφράσεις ή αναδιατυπώσεις διαφόρων παλαιότερων μη ρωσικών αντι-ορθολογικών και αντι-ατομικιστικών φιλοσοφικών λόγων. Όποιος είναι εξοικειωμένος με την κλασική γεωπολιτική, τον ολοκληρωτικό παραδοσιοκρατισμό, τον διεθνή αποκρυφισμό, τη γερμανική «Συντηρητική Επανάσταση», τον γαλλικό μεταμοντερνισμό, την ευρωπαϊκή Νέα Δεξιά και ορισμένες άλλες εναλλακτικές σχολές σκέψης θα βιώνει συνεχώς deja-vu όταν διαβάζει τον Ντούγκιν.
Αναγνώστες που δεν είναι εξοικειωμένοι με τις εκλεπτυσμένες αναλύσεις των προτύπων του Ντούγκιν από την προπολεμική, μεσοπολεμική και μεταπολεμική περίοδο μπορεί να τον αντιληφθούν ως έναν πρωτότυπο ρώσο φιλόσοφο. Όμως αυτό που διακηρύσσει ως «νεοευρασιατική» ή «τέταρτη» θεωρία του είναι απλώς αποκομμένο και παρμένο από κάποιους αμφιλεγόμενους ή/και περιθωριακούς θεωρητικούς και φιλοσόφους της μισητής Δύσης. Το ρεπερτόριο μηδενιστικών φαντασιώσεων, φασιστικών ονείρων και ολοκληρωτικών σχεδίων του Ντούγκιν περιέχει ελάχιστα νέα πράγματα για τους μελετητές του μη ρωσικού υπερεθνικισμού και των επιθέσεων εναντίον της δημοκρατίας και του φιλελευθερισμού.
Μια παρόμοια διαδεδομένη παρανόηση αφορά τη συχνά υποστηριζόμενη άμεση επιρροή του Ντούγκιν στη λήψη αποφάσεων στη Ρωσία. Είναι αλήθεια ότι ορισμένοι άνθρωποι που βρίσκονται κοντά στον Πούτιν, όπως οι επί μακρόν συνάδελφοί του στην KGB Βίκτορ Τσερκέσοφ[3] και Βλαντίμιρ Γιακούνιν,[4] έχουν επιδείξει αποδεδειγμένο ενδιαφέρον για τα γραπτά του Ντούγκιν.
Ο διαβόητος αναπληρωτής του Πούτιν, ο γραμματέας του Συμβουλίου Ασφαλείας Νικολάι Πατρούσεφ, αναφέρθηκε κάποτε σε συνέντευξή του στις γεωπολιτικές ιδέες του σερ Χάλφορντ Μάκιντερ.[5] Ο Πατρούσεφ μπορεί να έμαθε για τον βρετανό γεωγράφο από τον Ντούγκιν, ο οποίος έκανε δημοφιλή τον αμφιλεγόμενο εξερευνητή του κόσμου στη Ρωσία τη δεκαετία του 1990. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Mackinder είχε υποστηρίξει ότι όποιος ήλεγχε τη λεγόμενη «ενδοχώρα», δηλαδή το έδαφος της σημερινής Ρωσικής Ομοσπονδίας, θα κυβερνούσε τον κόσμο.
Στο παρελθόν, ορισμένες από τις ακραίες δηλώσεις του Ντούγκιν πρόλαβαν τη ρητορική των σημερινών προπαγανδιστών του Κρεμλίνου. Το 2014, σε μια διαβόητη παρουσίαση, ο Ντούγκιν κάλεσε τους Ρώσους «να σκοτώσουν, να σκοτώσουν, να σκοτώσουν» τους Ουκρανούς.[6] Το 2015, διακήρυξε: «Ο πόλεμος είναι η πατρίδα μας, το στοιχείο μας, το φυσικό και αυθεντικό μας περιβάλλον στο οποίο πρέπει να μάθουμε να υπάρχουμε αποτελεσματικά και νικηφόρα». Άλλες, παλαιότερες δηλώσεις του Ντούγκιν, που επίσης κάποτε φαίνονταν εξωφρενικές, αν λάβει κανείς υπόψη του τη σημερινή Ρωσία φαντάζουν πολύ λιγότερο ως τέτοιες.
Παρ’ όλα αυτά, η αυξανόμενη ταύτιση μεταξύ του λόγου του Ντούγκιν και της ρητορικής του Κρεμλίνου, ιδίως μετά το 2022, δεν πρέπει να υπερεκτιμάται. Η αυξανόμενη εγγύτητα είναι προφανής, αλλά δεν αρκεί για να ισχυριστεί κανείς ότι υπάρχει άμεση αιτιώδης συνάφεια μεταξύ των ιδεών του Ντούγκιν και των πολιτικών του Πούτιν. Τις τελευταίες δεκαετίες, ο Ντούγκιν έχει αποδείξει ότι προέβλεψε την εξέλιξη της μετασοβιετικής Ρωσίας καλύτερα από πολλούς ακαδημαϊκούς ερευνητές. Ωστόσο, ήταν περισσότερο προφήτης και προαγωγός παρά άμεσος υποκινητής ή ηγέτης αυτών των τάσεων.
Από τη δεκαετία του 1990, ο Ντούγκιν και οι οπαδοί του έχουν ομολογουμένως συμβάλει στην αυξανόμενη δηλητηρίαση του ρωσικού δημόσιου και πνευματικού λόγου με μανιχαϊστικές, συνωμοσιολογικές και εσχατολογικές ιδέες. Οι απόψεις τους για την προαιώνια εχθρότητα της Δύσης κατά της Ρωσίας, για την αναπόφευκτη τελική μάχη μεταξύ παραδοσιακών χερσαίων και φιλελεύθερων θαλάσσιων δυνάμεων, για τη διείσδυση ξένων δυνάμεων στη ρωσική κοινωνία και την επακόλουθη διάβρωσή της κ.λπ. έχουν συμβάλει στη ριζοσπαστικοποίηση του καθεστώτος και των πολιτικών του Πούτιν. Σε αυτό, ο Ντούγκιν και οι οπαδοί του έχουν υποστηριχθεί από δεκάδες άλλους αντιδραστικούς, φασίστες, ρατσιστές και υπερεθνικιστές ρώσους συγγραφείς και σχολιαστές.
Όλοι τους από κοινού έχουν πετύχει κάτι παρόμοιο με τη γερμανική λεγόμενη «Συντηρητική Επανάσταση» στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης του Μεσοπολέμου. Αντί να επηρεάσουν άμεσα κόμματα, πολιτικούς, γραφειοκράτες και διπλωμάτες, έχουν δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα στην οποία η βίαιη καταστολή στο εσωτερικό και η ένοπλη επίθεση στο εξωτερικό φαίνονται φυσιολογικές. Λίγοι ρώσοι ιθύνοντες επαναλαμβάνουν αυτολεξεί τις ιδέες του Ντούγκιν και ακόμη λιγότεροι έχουν διαβάσει τα βιβλία του. Λαμβάνοντας υπόψη τις προηγούμενες δεσμεύσεις του Ντούγκιν στον φασισμό, μόνο συγκεκριμένοι ρώσοι αξιωματούχοι θα παραδέχονταν ότι εντυπωσιάστηκαν απ’ αυτόν.
Παρ’ όλα αυτά, η ρωσική ακροδεξιά στο σύνολό της βοήθησε στην προετοιμασία της αντιδυτικής στροφής της Ρωσίας το 2007, της εισβολής στην Ουκρανία το 2014 και της μεγάλης εισβολής το 2022. Ο Ντούγκιν και παρόμοιοι ακροδεξιοί τυμπανιστές εκφράζουν ιμπεριαλιστικές, υπερεθνικιστικές και παρανοϊκές αντιδυτικές ιδέες, ακαταπόνητα, για περισσότερες από τρεις δεκαετίες. Όταν ο Πούτιν διακήρυξε την καταδίκη της Δύσης πριν από 15 χρόνια, προσάρτησε την Κριμαία πριν από σχεδόν 10 χρόνια και ξεκίνησε έναν μεγάλο πόλεμο πριν από σχεδόν δύο χρόνια, πολλοί Ρώσοι δεν χρειάστηκε να μάθουν γιατί η Μόσχα υποτίθεται ότι έπρεπε να το κάνει αυτό. Η ακροδεξιά της Ρωσίας, με τον Ντούγκιν ως φιλοσοφικό πατριάρχη της, το είχε ήδη κάνει αυτό χρόνια πριν.
[1] Anton Shekhovtsov, Putin's Brain? (on Aleksandr Dugin), New Eastern Europe, 2014, σ. 72-79.
[2] Paul Ratner, “The Most Dangerous Philosopher in the World”, προσβάσιμο στο https://bigthink.com/the-past/the-dangerous-philosopher-behind-putins-strategy-to-grow-russian-power-at-americas-expense/
[3] Andreas Umland, “Fascist Tendencies in Russian Higher Education: The Rise of Aleksandr Dugin and the Faculty of Sociology of Moscow State University”, προσβάσιμο στο http://www.demokratizatsiya.org/issues/spring 2011/umland.html
[4] Andreas Umland, “Alexandr Dugin Kreuzzug gegen den Liberalismus und Verbindungen nach Deutschland”, προσβάσιμο στο https://gegneranalyse.de/personen/alexandr-dugin/#
[5] Charles Clover, Black Wind, White Snow: Russia's New Nationalism, Yale University Press, 2022.
[6] Pjotr Sauer, “Alexander Dugin: who is Putin ally and apparent car bombing target?”, προσβάσιμο στο https://www.theguardian.com/world/2022/aug/21/alexander-dugin-who-putin-ally-apparent-car-bombing-target
